Kazimierz (Kraków)
Obszar Krakowa | |
Kazimierz widziany z Podgórza. Bulwar Kurlandzki. Nad nim ul. Podgórska. Od lewej Most Piłsudskiego, kościół bonifratrów, dalej na prawo wieża kościoła Bożego Ciała. | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miasto | |
Data założenia |
1335 |
Prawa miejskie |
1335 |
nr rej. A-12 z 23 marca 1934[1] | |
Herb miasta na ratuszu | |
Państwo | |
---|---|
Miejscowość | |
Położenie na mapie Krakowa | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego | |
50°03′07″N 19°56′43″E/50,051944 19,945278 |
Kazimierz (jid. קוזמאַרק Kuzmark[2]) – część Krakowa wchodząca obecnie (2024) w skład dzielnicy I.
Od powstania w XIV wieku do przełomu XVIII i XIX wieku był samodzielnym miastem, położonym na południe od Krakowa, oddzielonym od niego nieistniejącą już odnogą Wisły (był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[3]). Od 1495 r. jego północno-wschodnią część zajmowała dzielnica żydowska i przez wiele stuleci Kazimierz był miejscem współistnienia i przenikania się kultury żydowskiej i chrześcijańskiej. Obecnie stanowi jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Krakowa, jest też jednym z ośrodków życia kulturalnego miasta.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Wczesne osadnictwo
[edytuj | edytuj kod]Obszar Kazimierza pierwotnie stanowił podmokłą rzeczną wyspę, położoną pomiędzy obecnym korytem Wisły a jej nieistniejącą dziś odnogą, zwaną Starą Wisłą. Przez wyspę tę przebiegał szlak handlowy wiodący z pobliskiego Krakowa na południe. W czasach wczesnego średniowiecza istniały na niej liczne osady, korzystające z bliskości książęcego grodu. Najstarsza z nich ukształtowała się wokół romańskiej rotundy na Skałce, wapiennym wzgórzu położonym nad Wisłą, na którym później zbudowano kościół św. Michała. W miejscu tym według Wincentego Kadłubka w roku 1079 męczeńską śmiercią zginął biskup krakowski św. Stanisław.
W południowej części przyszłego Kazimierza była niewielka osada skupiona wokół kościoła św. Jakuba (istniejącego do roku 1787). Na wschodzie, w okolicach dzisiejszej ulicy Szerokiej, istniała od XII wieku wieś Bawół, skupiona wokół kościoła św. Wawrzyńca, który również nie przetrwał do czasów dzisiejszych, bo rozebrano go pod koniec XVIII wieku.
Miasto Kazimierz
[edytuj | edytuj kod]27 lutego 1335 roku, a więc już dwa lata po koronacji, Kazimierz III Wielki wydał przywilej lokacyjny dla Kazimierza na prawie magdeburskim. Miasto odtąd nosiło imię króla – Civitas Kazimiriensis. Lokacja Kazimierza była największą fundacją miejską króla i wstępem do jego dalszej inicjatywy lokacyjnej. Miasto było obszarowo niewiele mniejsze od Krakowa ponieważ obejmowało 50 ha, wobec 70 ha starego Krakowa[4]. Radę miejską wybierać mieli mieszkańcy, natomiast wójt nominowany był przez króla. Mieszkańcy Kazimierza otrzymali przywilej sprzedaży na terenie całego Królestwa towarów przez siebie wytworzonych, przywilej wzniesienia wagi do ważenia metali, użytkowania rzek otaczających miasto, w odległości jednej mili od jego granicy, a także prawo organizowania cotygodniowych targów w piątek. Zaledwie kilka lat później, w 1340 r. włączono w granice miasta część dawnej wsi Bawół (w rejonie obecnej ulicy Szerokiej). Najpewniej po 1340 roku rozpoczęto budowę murów obronnych[4].
Celem powstania Kazimierza nie miała być konkurencja handlowa dla starego miasta, ale uzupełnienie jego funkcji rzemieślniczych[4]. Kupcy Kazimierza mogli handlować na rynku krakowskim ale jedynie produktami spożywczymi i tylko w określone dni tygodnia[4]. Prawo składu Kazimierz otrzymał tylko na sól (Kraków też miał ten przywilej)[4]. Kazimierz mógł też handlować suknem[4]. Istotna mogła być też ochrona od południa stolicy państwa – Krakowa.
Wagę przedsięwzięcia podkreśla szybko podjęta budowa potężnych kościołów: parafialnego Bożego Ciała i augustiańskiego św. Katarzyny. Być może właśnie na Kazimierzu (na terenach dawnego Bawołu) Kazimierz Wielki rozpoczął budowę gmachów dla ufundowanej przez siebie Akademii Krakowskiej, jednak zamiar ten porzucono po zniszczeniu przez powódź nieukończonych budynków[4]. W miejscu tym później Jan Długosz podjął próbę utworzenia klasztoru kartuzów (Długosz przebudował także kościół na Skałce, który oddał sprowadzonym przez siebie na Kazimierz paulinom)[5]. Plan miasta odzwierciedlał typowe dla średniowiecza założenia urbanistyczne z regularnie rozplanowanymi ulicami (z pewnymi zaburzeniami tej regularności w rejonie istniejących wcześniej kościołów oraz wykupionej od kapituły i przyłączonej w 1340 roku wsi Bawół), otaczającymi rynek, którego fragmentem jest obecny plac Wolnica. Centralną budowlą placu stał się wybudowany wówczas ratusz, mieszczący obecnie Muzeum Etnograficzne. Głównymi ulicami miasta, wybiegającymi z rynku były w kierunku południowym Wielicka (obecnie Krakowska), na północ Krakowska, na zachód Piekarska i św. Jakuba (obecnie Skawińska), a na wschód św. Wawrzyńca. Jeszcze za życia Kazimierza Wielkiego rozpoczęto wznoszenie murów obronnych z narożnymi basztami i czterema bramami[6]: Krakowską, Skawińską, Solną i św. Stanisława. Plan miasta rozmierzono przy użyciu miary sznura chełmińskiego (47,10 m) i dzielącego się na 10 prętów (4,71 m.) i 150 stóp (0,314 m.). Głównymi ulicami były Królewska i Solna, co podkreślała ich szerokość wynosząca 4 pręty. Dużą ulicą była także ulica Sukiennicza (dzisiejsza Józefa) mająca szerokość 3 prętów. Pozostałe ulice mierzyły 2 pręty[7].
Poza obrębem miejskich murów obronnych powstały przedmieścia. Największym z nich był Stradom, nazywany również Mostem Królewskim, ulokowany po drugiej stronie Starej Wisły, między Kazimierzem a Wawelem. Pozostałe przedmieścia to Blechy (później Podbrzezie) w okolicach dzisiejszych ulic Miodowej i Podbrzezie oraz Szewskie, położone pomiędzy dawną Bramą Krakowską a północnym korytem Wisły, obecnie ulicą Dietla.
Kwestia rozpoczęcia budowy przez króla na terenie Kazimierza gmachu uniwersytetu jest niejasna, ale być może miał się on mieścić w kwartale na południe od Starej Synagogi. Zamiar porzucono po zniszczeniu przez powódź nieukończonych budynków[4]. Opuszczony gmach uniwersytecki z fundacji króla istniał jeszcze w 2 połowie XV wieku.
Osiedlenie Żydów
[edytuj | edytuj kod]Istotnym wydarzeniem w dziejach Kazimierza stało się zlokalizowanie na terenach dawnej wsi Bawół w roku 1495 tzw. miasta żydowskiego (oppidum iudaeorum) decyzją Jana Olbrachta, który z powodów politycznych i ekonomicznych polecił przesiedlić tamże Żydów mieszkających dotychczas w Krakowie[8]. Przyczyną takiej decyzji było nakładanie się interesów polskich i żydowskich. Żydowskim bankierom zarzucano lichwę, przyczyniającą się do ubożenia polskich mieszczan. Do wygnania Żydów z Krakowa namawiał franciszkanin Jan Kapistran, który wcześniej prowadził krucjatę przeciwko starozakonnym we Wrocławiu[9]. W 1485 r. gmina żydowska wyrzekła się uprawiania handlu i pośrednictwa w Krakowie, z wyjątkiem sprzedaży rzeczy zastawionych, jednak to nie pomogło. Bezpośrednim impulsem dekretu Olbrachta był pogrom (utopienie kilkudziesięciu Żydów w Wiśle) w 1494 r.[10], spowodowany konfliktem między kupcami żydowskimi a polskimi o prawo do handlu na rynku krakowskim[11]. W rezultacie powstała dzielnica żydowska, wyraźnie oddzielona od części zamieszkanej przez chrześcijan, która przez wiele wieków rozwijała się autonomicznie. Obejmowała teren obecnych ulic Miodowej, Starowiślnej, św. Wawrzyńca, Wąskiej, Józefa i Nowej. Była wydzielona parkanami i kamiennym murem, który istniał do 1800. Centrum stanowiła ulica Szeroka, tworząca plac[12]. Powstawały liczne synagogi (z których 7 wciąż istnieje), szkoły i uczelnie, cmentarze, a także okazałe domy mieszkalne szczególnie szybko bogacących się kupców i bankierów żydowskich. Kazimierz stał się istotnym ośrodkiem kultury żydowskiej w Polsce i na świecie, którego najistotniejszymi postaciami byli rabin Mojżesz Isserles oraz Natan Spira.
Potop szwedzki
[edytuj | edytuj kod]Jak wiele miast polskich, okres potopu szwedzkiego doprowadził wraz z późniejszą okupacją w czasach II wojny północnej do zrujnowania Kazimierza. Czasy te przetrwała część budynków, głównie ulokowanych wzdłuż głównego traktu komunikacyjnego miasta, obecnej ulicy Krakowskiej, oraz zespoły kościelne. Te, wkrótce po opuszczeniu miasta przez Szwedów, zaczęły się szybko rozwijać, o czym świadczą powstałe w tamtym okresie barokowe zespoły kościoła Paulinów na Skałce, Trynitarzy oraz kościoła Misjonarzy na Stradomiu.
Żydów kazimierskich oskarżono i skazano za wskazanie szwedzkiemu komendantowi Krakowa miejsca ukrycia srebrnego ołtarza Świętego Stanisława, który Szwedzi zniszczyli i przetopili na srebro[13].
Król Jan II Kazimierz Waza nadał całe miasto żydowskie na Kazimierzu hetmanowi Jerzemu Lubomirskiemu i kanclerzowi Stefanowi Korycińskiemu[14]. Sprawa o darowiznę majątku Żydów zdrajców toczyła się jeszcze przez wiele lat[15].
Dzielnica Kazimierz
[edytuj | edytuj kod]Przy stałym wielowiekowym rozwoju zarówno Kazimierza, jak i Krakowa dotychczasowa odrębność miast stała się anachronizmem. W czasie trwania Sejmu Czteroletniego w wyniku prac Komisji Dobrego Porządku podjęto decyzję o włączeniu Kazimierza w struktury miejskie Krakowa jako jego nowej dzielnicy. Chociaż decyzja z 1792 nie okazała się trwała, Kazimierz ostatecznie utracił samodzielne prawa miejskie i został przyłączony do Krakowa w 1800[16].
Lata 1815–1846 – okres istnienia Wolnego Miasta Krakowa – umożliwiły dalszy rozwój dzielnicy zgodnie z koncepcjami urbanistycznymi, nazywanymi wtedy „planami upięknienia”, opracowanymi w latach 40. przez architekta Karola Kremera. Dotychczasowa odrębność części żydowskiej została zlikwidowana wraz z wyburzeniem jej murów w roku 1822, tym samym umożliwiając ekspansję ludności żydowskiej na teren całego Kazimierza.
Lata późniejszej autonomii galicyjskiej (1866–1918) przyniosły niezwykle istotną dla integracji z dotychczasowymi dzielnicami Krakowa zmianę. Zasypane zostało otaczające Kazimierz od północy koryto Wisły, tworząc na jego miejscu nową ulicę, nazywaną Plantami Dietlowskimi. W 20-leciu międzywojennym dzielnicę zamieszkiwała kilkudziesięciotysięczna mniejszość żydowska, która prowadziła tam działalność handlową, kulturalną i sportową[17].
Okupacja niemiecka
[edytuj | edytuj kod]Podczas II wojny światowej niemieccy okupanci wysiedlili w Lubelskie większość mieszkańców żydowskiej dzielnicy, a następnie utworzyli getto (zob. Getto krakowskie) po południowej stronie Wisły, w obrębie dzielnicy Podgórze, do którego przeniesiona została pozostała, licząca wówczas blisko 17 tysięcy osób społeczność żydowska Krakowa[18]. Likwidacja getta w marcu 1943 doprowadziła do unicestwienia praktycznie całej społeczności, z której nieliczni ocaleni decydowali się raczej na wyjazd z kraju, poszukując nowej nadziei w powstającym Izraelu.
Zabytki kultury żydowskiej, szczególnie miejsca kultu religijnego, były regularnie dewastowane i wykorzystywane np. w charakterze magazynów amunicji.
Obiekty zabytkowe
[edytuj | edytuj kod]Wśród zabytków wyróżniają się kościoły Bożego Ciała i św. Katarzyny, kościół paulinów na Skałce – sanktuarium św. Stanisława, będącego patronem Polski, i Panteon Narodowy, jak również ratusz na placu Wolnica i cały zespół zabytków architektury przemysłowej przy ulicy św. Wawrzyńca, zwany kwartałem św. Wawrzyńca.
Przy samej ulicy Szerokiej znajduje się pięć bożnic. Najstarsza – Stara Bożnica, zniszczona podczas wojny, została odrestaurowana i dziś mieszczą się w niej zbiory judaistyczne Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Jedyną czynną obecnie ortodoksyjną bożnicą jest Bożnica Remu. W pobliżu znajduje się cmentarz Remuh – jeden z najstarszych w Europie i w Polsce cmentarzy żydowskich, na którym grzebano Żydów od połowy XVI do połowy XIX wieku. Jednakże najstarszy cmentarz żydowski mieścił się obok nieistniejącego już stawu poza murami miejskimi od strony północno-wschodniej, w okolicach dzisiejszej ulicy Dajwór. W roku 1800 powstał nowy cmentarz przy ulicy Miodowej. Natomiast w budynku przy ul. Szerokiej 6 mieściła się mykwa – rytualna łaźnia dla mężczyzn i kobiet.
Najważniejsze z zachowanych zabytków krakowskiego Kazimierza:
- kościoły:
- Bożego Ciała
- św. Katarzyny
- Św. Trójcy ze szpitalem bonifratrów
- kościół i klasztor paulinów na Skałce
- cmentarze:
- Cmentarz Remuh (stary cmentarz żydowski)
- dawny rynek – plac Wolnica wraz z ratuszem
- Mykwa Wielka
- rzeźnia drobiu na placu Nowym
- fragmenty murów obronnych
Współczesność
[edytuj | edytuj kod]Zabytki Kazimierza wraz ze ścisłym Starym Miastem i Wawelem zostały zapisane na liście światowego dziedzictwa UNESCO w 1978 r. W 1994 roku Kazimierz wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Stradomiem, Piaskiem, Podgórzem i Nowym Światem został uznany za pomnik historii[19].
Przez wiele lat dzielnica Kazimierz kojarzyła się z ruderami, opuszczonymi domami itp. Jednak po upadku komunizmu zaczęła ona powracać do życia. Znacznie przyczyniły się do tego m.in. Festiwal Kultury Żydowskiej, film Stevena Spielberga Lista Schindlera, a także moda na sztukę i kulturę żydowską. W drugiej połowie lat 90. zaczęły powstawać pierwsze kawiarnie i puby, począwszy od Singera, Propagandy i Alchemii. Były to miejsca chętnie odwiedzane przez studentów[potrzebny przypis]. Dziś na Kazimierzu jest prawie 300 lokali. Znacząco spadła liczba mieszkańców, natomiast bardzo rozwinęła się turystyka, co wpłynęło na charakter samego miejsca[20].
Na Placu Nowym i przy ulicy Szerokiej latem odbywają się liczne festiwale i imprezy, które przyczyniają się do promowania dzielnicy. Najbardziej popularnym z odbywających się festiwali jest coroczny Festiwal Kultury Żydowskiej, który odbywa się od 1988 r. Swoje siedziby mają tutaj liczne muzea, teatry i galerie.
Przy ul. Paulińskiej 28 w kamienicy będącej przed II wojną światową Nową Mykwą żydowską, zwaną także „Łaźnią Ludową Rytualną” mieści się Teatr BARAKAH[21].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Ulica Rzeszowska
-
Ulica Nowa
-
Ulica Ciemna
-
Ulica Wrzesińska
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024 [dostęp 2012-01-15] .
- ↑ Yiddishland: Countries, Cities, Towns, Rivers. YIVO Institute for Jewish Research. [dostęp 2018-01-02]. (ang. • jid.).
- ↑ Franciszek Leśniak , Król i jego miasta w województwie krakowskim (od wieku XVI do pierwszej połowy XVIII), [w:] Ryszard Skowron (red.), Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, Kraków 2003, s. 148 .
- ↑ a b c d e f g h Marek Słoń, Miasta Podwójne i wielokrotne w średniowiecznej Europie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s.310-316
- ↑ Stefan Świszczowski: Miasto Kazimierz pod Krakowem. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1981, s. 70–71, 141–143, seria: Cracoviana. Zabytki; seria I. ISBN 83-08-00624-8. Teorię o budowie gmachów uniwersyteckich na Kazimierzu odrzuca m.in.Bogusław Krasnowolski: Lokacje i rozwój Krakowa, Kazimierza i Okołu. Problematyka rozwiązań urbanistycznych. W: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Jerzy Wyrozumski (redakcja). Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, 2007, s. 393, seria: Biblioteka Krakowska. 150. ISBN 978-83-89131-52-2.
- ↑ Stefan Świszczowski: Miasto Kazimierz pod Krakowem. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1981, s. 71–75, seria: Cracoviana. Zabytki; seria I. ISBN 83-08-00624-8.
- ↑ Piotr Pajor , Dlaczego Kazimierz Wielki nadał swoje imię nowemu miastu w Krakowie?, „Rocznik Krakowski” [dostęp 2017-12-20] (ang.).
- ↑ Gmina żydowska na Kazimierzu istniała jednak co najmniej od końca XIV w. Por. Jerzy Wyrozumski: Dzieje Krakowa. Janina Bieniarzówna i Jan M. Małecki (redakcja). T. 1: Dzieje Krakowa. Kraków do schyłku wieków średnich. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1992, s. 247. ISBN 83-08-02057-7.
- ↑ Andrzej Żbikowski , Żydzi, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1997, s. 26, ISBN 83-7023-594-8 . Autor podaje, że już pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego, który sam korzystał z usług żydowskich bankierów, Żydom zaczęło się wieść gorzej z powodu skarg o lichwę. „Według Schipera na 120 rodzin żydowskich mieszkających wówczas w Krakowie, lichwą zajmowało się około 20. Poza stołecznym Krakowem żydowscy bankierzy nie byli ani specjalnie liczni, ani szczególnie obrotni”.
- ↑ Bogusław Krasnowolski: Lokacje i rozwój Krakowa, Kazimierza i Okołu. Problematyka rozwiązań urbanistycznych. W: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Jerzy Wyrozumski (redakcja). Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, 2007, s. 404, seria: Biblioteka Krakowska. 150. ISBN 978-83-89131-52-2.
- ↑ Adrian Basa „Żydowskie tętno Kazimierza” Express Bydgoski 20 lipca 2012.
- ↑ Krystyna Pieradzka: Rozkwit średniowiecznego Krakowa w XIV i XV wieku. W: Kraków : studia nad rozwojem miasta. Jan Dąbrowski (red.). Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1957, s. 182.
- ↑ Julian Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków 1888, s. 695.
- ↑ Zenon Guldon, Stefan Czarniecki a mniejszości etniczne i wyznaniowe w Polsce, w: Stefan Czarniecki: żołnierz – obywatel – polityk, pod redakcją Waldemara Kowalskiego, Kielce 1999, s. 101.
- ↑ Majer Bałaban, Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, 1304-1868. Tom II, 1656-1868, Kraków 1936, s. 17.
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 38–39.
- ↑ Kazimierz na przedwojennych zdjęciach. „Ruch na ulicach panował niebywały” [online], Krowoderska.pl, 17 lutego 2021 [dostęp 2021-02-17] (pol.).
- ↑ Żydzi w Krakowie. W: Encyklopedia Krakowa. Warszawa – Kraków: PWN, 2000, s. 1112–1113.
- ↑ Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 418).
- ↑ Wyborcza.pl [online], krakow.wyborcza.pl [dostęp 2018-08-29] .
- ↑ Podziemia kultury [online] [dostęp 2023-04-02] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Atlas Miasta Krakowa (praca zbiorowa IG UJ) PPWK 1988 ISBN 83-7000-067-3.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Krakowski Kazimierz – przewodnik turystyczny
- Portal o krakowskim Kazimierzu
- Serwis informacyjny Kazimierza
- Dziedzictwo kulturowe
- Dlaczego powstał krakowski Kazimierz? Czyli wielki król buduje obok Krakowa nowe miasto
- Kazimierz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 928 .