Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i klasztor Franciszkanów w Wilnie

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Wilnie Vilniaus Švč. M. Marijos Ėmimo į dangų bažnyčia
kościół parafialny
Kościół franciszkanów pw. Wniebowzięcia NMP
Państwo	Litwa
Miejscowość	Wilno
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
parafia	parafia Niepokalanego Poczęcia NMP w Wilnie
Wezwanie	Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny
Historia Data rozpoczęcia budowy XIV w. Data zakończenia budowy XV w. (XVIII w. – rozbudowa) Data poświęcenia 1421 Aktualne przeznaczenie czynny kościół parafialny
Dane świątyni Styl gotyk, barok Architekt nieznany Świątynia • materiał bud. • cegła Liczba naw 3
Położenie na mapie Wilna Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Wilnie
Położenie na mapie Litwy Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Wilnie
54°40′46,30″N 25°16′50,42″E

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i klasztor Franciszkanów w Wilnie – kościół położony przy ulicy Trakų g. 9/1 (Trockiej). Wybudowany pierwotnie w stylu gotyckim w XIV-XV w. dla zakonu franciszkanów; w XVIII w. przebudowany w stylu barokowym.

Historia kościoła i klasztoru

Od XIV do XVIII w.

Franciszkanie przybyli do Wilna jeszcze w czasach pogańskich. Wspomina o nich (oraz o dominikanach) wielki książę litewski Giedymin w 1322 w liście do papieża Jana XXII, w którym prosi go o wsparcie przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. Franciszkanin Andrzej Jastrzębiec z Krakowa został pierwszym biskupem w Wilnie po tym, jak w 1388 dokonał chrztu Litwy; sprawował ten urząd przez dziesięć lat.

Wkrótce po oficjalnym przyjęciu przez Litwę chrześcijaństwa franciszkanie rozpoczęli budowę kościoła i klasztoru poza obwarowaniami miejskimi, przypuszczalnie w okolicach Bramy Trockiej – w miejscu, które zyskało nazwę Piaski. W 1390 niedokończoną budowlę zniszczyli Krzyżacy podczas ataku na Wilno. Po tym franciszkanie postanowili się przenieść w obręb miasta i podjęli na nowo budowę świątyni. Poświęcenie nowego kościoła, zbudowanego w stylu gotyckim jako bazylika, odbyło się w 1421. Franciszkanie wkrótce stali się jednym z najlepiej uposażonych zakonów na Litwie, mając siedem wsi, trzy jeziora i 54 place w mieście. Ich świątynia zaliczała się do najokazalszych w Wilnie.

W 1533 podczas pożaru runęło sklepienie kościoła, a sama budowla doznała poważnych uszkodzeń. W trakcie odbudowy podwyższono sklepienia naw bocznych, tworząc w ten sposób kościół halowy górujący nad okolicą. Jednym z charakterystycznych elementów wspomnianej odbudowy było pojawienie się typowo gotyckich sklepień świątyni (zwłaszcza kryształowych w nawie bocznej od strony południowej). Obok kościoła wybudowana została gotycka dzwonnica.

W 1686 klasztor wileński został wybrany na stolicę nowej, litewskiej prowincji zakonu, gdzie rok później zorganizowano pierwszą kapitułę prowincjalną. W konwencie ulokowano centrum studiów oraz zakonny nowicjat. Ponadto jeden z ojców – Jakub Franciszek Dłuski – założył w klasztorze drukarnię.

Kaplica Suzinowa z pocz. XVIII w.

W 1708 na terenie dawnego cmentarza przykościelnego od strony ulicy Trockiej Michał Suzin zbudował barokową (zachowaną do dzisiaj) kaplicę cmentarną ku czci franciszkanów i miejscowej ludności, wymordowanych przez Kozaków podczas oblężenia Wilna przez Rosjan w 1655. Niewielka, masywna kapliczka została zaprojektowana na planie krzyża łacińskiego. Na jego dłuższym końcu znajduje się niewielka, barokowa fasada, natomiast ramiona i wezgłowie są zakończone trzema półkolistymi absydami. W 1932 obok kaplicy wzniesiono pomnik Józefa Montwiłła – polskiego bankiera, działacza społecznego i filantropa; autorem rzeźby był Bolesław Bałzukiewicz.

W latach 1737 i 1748 kościół franciszkański zniszczyły kolejne pożary. Został po nich w 1780 odbudowany już jako kościół barokowy według projektu Kazimierza Kamieńskiego. Gotyckie ostrołukowe okna zostały zamurowane, a nawę główną podwyższono – kościół ponownie stał się bazyliką. Gotyckie sklepienie zmieniono na kolebkowe. Górne partie fasady zostały oblicowane porządkiem toskańskim. Okna i gzymsy uzyskały lekko falującą formę. Ściany wewnątrz otynkowano i ozdobiono w stylu rokoko.

Świadectwem gotyckiej przeszłości kościoła pozostały tylko skarpy, uskokowy, ceglany portal i wieżyczka komunikacyjna. Równolegle z przebudową kościoła franciszkanie odbudowywali też klasztor spalony podczas pożaru w 1749, nadając mu klasycystyczny kształt, w jakim przetrwał do dnia dzisiejszego. W 1772 w konwencie żyło 53 zakonników.

Tryptyk franciszkański w stylu bizantyjskim w prawej nawie kościoła

Modlitwa przed figurą Białej Pani

Ołtarz z relikwiami św. Jadwigi Królowej

Prace budowlane przeciągnęły do 1778. Odbudowana w międzyczasie drukarnia zyskała w 1754 tytuł królewskiej, jednakże w 1781 została zamknięta, ponieważ nie przynosiła dochodów.

Pod zaborami

W 1812 podczas kampanii napoleońskiej kościół został zarekwirowany na potrzeby wojska i stał się magazynem zbożowym.

W 1862, w okresie poprzedzającym wybuch powstania styczniowego, na przykościelnym cmentarzu odbywały się masowe manifestacje patriotyczne. Po stłumieniu powstania w 1864 Murawiow w odwecie zlikwidował zakon i rozkazał zamknąć kościół, który w latach 1872-1876 przebudowano, tworząc wewnątrz kondygnacje, po czym urządzono w nim archiwum państwowe. Bogate wyposażenie uległo zniszczeniu lub rozproszeniu. W 1904 odrestaurowano kaplicę cmentarną.

Nieco wcześniej, w latach 1869-1873, zburzono przykościelną dzwonnicę. Wspomniana późnogotycka dzwonnica z czerwonej cegły charakteryzowała się bogatym wystrojem. Po upadku powstania styczniowego, w ramach intensywnej polityki rusyfikacyjnej, nie tylko zamknięto kościół, ale rozebrano też dzwonnicę do fundamentów włącznie.

Okres II Rzeczypospolitej

W 1918 po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przywrócono kościołowi jego funkcje sakralne i rozpoczęto remont. Formalności dotyczące odzyskania kościoła i klasztoru ciągnęły się przez kilkanaście następnych lat. Franciszkanie powrócili do swojego obiektu w 1934. Ostateczną decyzję, potwierdzającą franciszkańską obecność w tym miejscu, wydał Sąd Najwyższy w Warszawie w orzeczeniu z dnia 28 lutego 1938.

Okres powojenny

Po 1945 kościół został ponowie zamknięty przez władze komunistyczne. Pełnił on razem z klasztorem rozmaite funkcje, m.in. magazynowe i ulegał przez dziesięciolecia daleko idącej degradacji. Ołtarz główny oraz liczne dzieła sztuki sakralnej przekazano do innych kościołów. W dawnej kaplicy Suzinowej ulokowano sklep z pamiątkami.

W 1990 po upadku ZSRR i odzyskaniu przez Litwę niepodległości rozpoczęto remont zniszczonego kościoła, odsłaniając przy okazji najstarsze, gotyckie elementy jego budowy, m.in. ostrołukowe okna. Podobnych odsłon dokonano także przy okazji remontu klasztoru. W kaplicy cmentarnej znalazł siedzibę ośrodek pomocy społecznej.

Jako jedną z pierwszych odnowiono (w kościele) kaplicę św. Wawrzyńca wraz ze znajdującą się tam figurą Białej Pani. Figura jest nietypowa, gdyż przedstawia Matkę Bożą Brzemienną, patronkę dzieci nienarodzonych i rodzin. Początkowo znajdowała się ona w klasztornej rozmównicy. W 1935 przeniesiono do kościoła i umieszczono w kaplicy św. Wawrzyńca. Dziś jest to miejsce, gdzie wierni chętnie gromadzą się na modlitwie.

31 maja 1992 po wizycie w Wilnie generał zakonu franciszkanów, O. Lanfranco Serrini, wyraził nadzieje, iż możliwy będzie powrót zakonu do Wilna:

Przeżywamy obecnie moment cenny dla przyszłości Zakonu na Litwie. Jestem pewny, że będziemy wspólnie dążyć do przygotowania tej przyszłości w atmosferze braterstwa i szczerości z koniecznym zaangażowaniem i wytrwałością.

W sierpniu 1995 prowincja gdańska franciszkanów kupiła w Wilnie dom, z przeznaczeniem na juniorat zakonny. Dom ten odrestaurowano i zaadaptowano do wymogów życia zakonnego. Może on pomieścić kilkunastu zakonników. W maju 1998 franciszkanie ponownie objęli kościół opieką duszpasterską. Od tej pory nabożeństwa w świątyni są sprawowane w dwóch językach - polskim i litewskim. Pierwszym gwardianem klasztoru i rektorem kościoła został mianowany o. Marek Dettlaff.

21 października 2012 roku kard. Audrys Bačkis (arcybiskup Wilna), abp Luigi Bonazzi (nuncjusz apostolski) oraz bp Rimantas Norvila (ordynariusz wiłkowyski) poświęcili nowy ołtarz i złożone do niego relikwie św. Jadwigi Królowej. Ołtarz znajduje się w dawnej kaplicy Matki Bożej Śnieżnej. Autorem projektu ołtarza i znajdującego się w nim obrazu jest Dariusz Nadzieja.

Fasada kościoła franciszkanów (2009)

Architektura

Kościół franciszkanów jest według wszelkiego prawdopodobieństwa najstarszą świątynią w Wilnie. Dolne partie murów pochodzą z przełomu XIV/XV w. Jest on trójnawową, siedmioprzęsłową bazyliką, najdłuższą ze świątyń wileńskich. Do jej wnętrza prowadzi gotycki, ceglany portal. Przy prezbiterium zachował się system gotyckich skarp. W nawie południowej zachowały się sklepienia kryształowe. Na sklepieniu nawy głównej przetrwały fragmenty późnobarokowych malowideł, których autorem był franciszkanin o. Franciszek Niemirowski.

W kościele, który był jednym z najbardziej zdewastowanych obiektów sakralnych w Wilnie, cały czas trwa żmudna renowacja. Pod koniec 2014 dokonano renowacji balustrady chóru, w połowie 2016 poświęcono nowy witraż dedykowany pierwszym franciszkańskim męczennikom przybyłym do Wilna, natomiast we wrześniu 2019 metropolita wileński Gintaras Grušas konsekrował nowy ołtarz świątyni, dedykowany bł. Michałowi Giedroyciowi.

Bibliografia

1. Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Wilna. Warszawa: Oficyna Wydawnicza, 1991. ISBN 83-85083-08-1.
2. Juliusz Kłos: Wilno, przewodnik krajoznawczy. Wilno: Wydawnictwo Oddziału Wileńskiego Polsk. Tow. Krajoznawczego z zapomogi Ministerstwa W. R. i O. P., 1923. ISBN 83-85067-02-7.
3. Krzysztof Plebankiewicz: Wilno: przewodnik turystyczny. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1997. ISBN 83-213-3934-4.
4. opr. Lucyna Dowdo: Wilno - przewodnik turystyczny. Wilno: Wydawnictwo Polskie w Wilnie, 2008. ISBN 978-9986-542-35-3.
5. Arturo Giuseppe Saliba OFMConv, I Francescani Conventuali in Russia e Lituania. Documentazione storica (sec. XIII-XX). Convento san Francesco, Rabat - Malta 2002, (wł.) ​ISBN 99932-0-186-3​

Linki zewnętrzne

• Strona oficjalna franciszkanów na Litwie (lit. oraz pl.)
• Internetowa telewizja franciszkańska PranciškonaiTV na Litwie (lit.)
• Strona prowincji franciszkanów (OFMConv) w Gdańsku
• Kościół Wniebowzięcia NMP w Wilnie - informacje historyczne