Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i klasztor Franciszkanów w Wilnie

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Wilnie Vilniaus Švč. M. Marijos Ėmimo į dangų bažnyčia
kościół parafialny
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Państwo	Litwa
Miejscowość	Wilno
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
parafia	parafia Niepokalanego Poczęcia NMP w Wilnie
Wezwanie	Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny
Historia Data rozpoczęcia budowy XIV w. Data zakończenia budowy XV w. (XVIII w. – rozbudowa) Data poświęcenia 1421 Aktualne przeznaczenie czynny kościół parafialny
Dane świątyni Styl gotyk, barok Architekt nieznany Świątynia • materiał bud. • cegła Liczba naw 3
Położenie na mapie Wilna Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Wilnie
Położenie na mapie Litwy Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Wilnie
54°40′46,30″N 25°16′50,42″E

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i klasztor Franciszkanów w Wilnie – kościół położony przy ulicy Trakų g. 9/1 (Trockiej). Wybudowany pierwotnie w stylu gotyckim w XIV-XV w. dla zakonu franciszkanów; w XVIII w. przebudowany w stylu barokowym.

Historia kościoła i zakonu

Franciszkanie przybyli do Wilna jeszcze w czasach pogańskich. Wspomina o nich (oraz o dominikanach) wielki książę litewski Giedymin w 1322 w liście do papieża Jana XXII, w którym prosi go o wsparcie przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu.

Franciszkanin Andrzej Jastrzębiec z Krakowa został pierwszym biskupem w Wilnie, po tym jak w 1388 dokonał chrztu Litwy; sprawował ten urząd przez dziesięć lat.

Wkrótce po oficjalnym przyjęciu przez Litwę chrześcijaństwa franciszkanie rozpoczęli budowę kościoła i klasztoru poza obwarowaniami miejskimi, przypuszczalnie w okolicach Bramy Trockiej – w miejscu, które zyskało nazwę Piaski.

W 1390 niedokończoną budowlę zniszczyli Krzyżacy podczas ataku na Wilno. Po tym franciszkanie postanowili się przenieść w obręb miasta i podjęli na nowo budowę świątyni. Poświęcenie nowego kościoła, zbudowanego w stylu gotyckim jako bazylika, odbyło się w 1421.

Franciszkanie wkrótce stali się jednym z najlepiej uposażonych zakonów na Litwie, mając siedem wsi, trzy jeziora i 54 place w mieście. Ich świątynia zaliczała się do najokazalszych w Wilnie.

Kaplica Suzinowa z pocz. XVIII w

W 1533 podczas pożaru runęło sklepienie kościoła, a sama budowla doznała poważnych uszkodzeń. W trakcie odbudowy podwyższono sklepienia naw bocznych, tworząc w ten sposób kościół halowy górujący nad okolicą. Obok niego została wybudowana gotycka dzwonnica. Konwent franciszkański stał się ośrodkiem odrębnej, litewskiej prowincji zakonu, a jeden z ojców – Jakub Franciszek Dłuski – założył w klasztorze drukarnię.

Modlitwa przed figurą Białej Pani

W 1708 na dawnym cmentarzu przykościelnym od strony ulicy Trockiej Michał Suzin zbudował barokową (zachowaną do dzisiaj) kaplicę cmentarną ku czci osób wymordowanych przez Kozaków w kościele franciszkanów w czasie oblężenia Wilna przez Rosjan w 1655. Niewielka, masywna kapliczka została zbudowana na planie krzyża łacińskiego. Na jego dłuższym końcu jest niewielka, barokowa fasada, natomiast ramiona i wezgłowie są zakończone trzema półkolistymi absydami. W 1932 obok kaplicy wzniesiono pomnik Józefa Montwiłła – polskiego bankiera, działacza społecznego i filantropa, autorem rzeźby był Bolesław Bałzukiewicz.

W latach 1737 i 1748 kościół franciszkański zniszczyły kolejne pożary. Został po nich w 1780 odbudowany już jako kościół barokowy według projektu Kazimierza Kamieńskiego. Gotyckie ostrołukowe okna zostały zamurowane, a nawę główną podwyższono – kościół ponownie stał się bazyliką. Gotyckie sklepienie zmieniono na kolebkowe. Górne partie fasady zostały oblicowane porządkiem toskańskim. Okna i gzymsy uzyskały lekko falującą formę. Ściany wewnątrz otynkowano i ozdobiono w stylu rokoko. Świadectwem gotyckiej przeszłości kościoła pozostały tylko skarpy, uskokowy, ceglany portal i wieżyczka komunikacyjna. Równolegle z przebudową kościoła franciszkanie odbudowywali też klasztor spalony podczas pożaru w 1749, nadając mu klasycystyczny kształt, w jakim przetrwał do dnia dzisiejszego. W 1772 w konwencie żyło 53 zakonników.

Tryptyk franciszkański w stylu bizantyjskim w prawej nawie kościoła

Prace budowlane przeciągnęły do 1778. Odbudowana w międzyczasie drukarnia zyskała w 1754 tytuł królewskiej, jednakże w 1781 została zamknięta, ponieważ nie przynosiła dochodów. W 1812 podczas kampanii napoleońskiej kościół został zarekwirowany na potrzeby wojska i stał się magazynem zbożowym.

W 1862, w okresie poprzedzającym wybuch powstania styczniowego, na przykościelnym cmentarzu odbywały się masowe manifestacje patriotyczne. Po stłumieniu powstania w 1864 Murawiow w odwecie zlikwidował zakon i rozkazał zamknąć kościół, który w latach 1872-1876 przebudowano, tworząc wewnątrz kondygnacje, po czym urządzono w nim archiwum państwowe. Bogate wyposażenie uległo zniszczeniu lub rozproszeniu. Nieco wcześniej, w latach 1869-1872, zburzono wieżę. W 1904 odrestaurowano kaplicę cmentarną.

Okres II Rzeczypospolitej

W 1918 po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przywrócono kościołowi jego funkcje sakralne i rozpoczęto remont. Franciszkanie powrócili do swojego kościoła w 1934. Starania o formalny zwrot kościoła i klasztoru trwały jeszcze parę lat i dopiero Sąd Najwyższy w Warszawie w orzeczeniu z dnia 28 lutego 1938 zadecydował o tym definitywnie.

Okres powojenny

Po 1945 kościół został ponowie zamknięty przez władze komunistyczne. Pełnił on razem z klasztorem rozmaite funkcje, m.in. magazynowe i ulegał przez dziesięciolecia daleko idącej degradacji. Ołtarz główny oraz liczne dzieła sztuki sakralnej przekazano do innych kościołów. W kaplicy cmentarnej natomiast ulokowano sklep z pamiątkami.

Fragment wnętrza

W 1990 po upadku ZSRR i odzyskaniu przez Litwę niepodległości rozpoczęto remont zniszczonego kościoła, odsłaniając przy okazji najstarsze, gotyckie elementy jego budowy, m.in. ostrołukowe okna. Podobnych odsłon dokonano także przy okazji remontu klasztoru. W kaplicy cmentarnej znalazł siedzibę ośrodek pomocy społecznej.

Jako jedną z pierwszych odnowiono (w kościele) kaplicę św. Wawrzyńca wraz ze znajdującą się tam figurą Białej Pani. Figura jest nietypowa, gdyż przedstawia Matkę Bożą Brzemienną, patronkę dzieci nienarodzonych i rodzin.

31 maja 1992 po wizycie w Wilnie generał zakonu franciszkanów, O. Lanfranco Serrini, wyraził nadzieje, iż możliwy będzie powrót zakonu do Wilna:

Przeżywamy obecnie moment cenny dla przyszłości Zakonu na Litwie. Jestem pewny, że będziemy wspólnie dążyć do przygotowania tej przyszłości w atmosferze braterstwa i szczerości z koniecznym zaangażowaniem i wytrwałością.

W sierpniu 1995 prowincja gdańska franciszkanów kupiła w Wilnie dom, z przeznaczeniem na juniorat zakonny. Dom ten już odrestaurowano i zaadaptowano do wymogów życia zakonnego. Może on pomieścić kilkunastu zakonników. W maju 1998 r. franciszkanie ponownie objęli kościół opieką duszpasterską. Gwardianem klasztoru i rektorem kościoła został o. Marek Dettlaff.

21 października 2012 roku kard. Audrys Bačkis (arcybiskup Wilna), abp Luigi Bonazzi (nuncjusz apostolski) oraz bp Rimantas Norvila (ordynariusz wiłkowyski) poświęcili nowy ołtarz i złożone do niego relikwie św. Jadwigi Królowej. Ołtarz znajduje się w dawnej kaplicy Matki Bożej Śnieżnej. Autorem projektu ołtarza i znajdującego się w nim obrazu jest Dariusz Nadzieja.

Ołtarz z relikwiami św. Jadwigi Królowej

Nabożeństwa w świątyni są sprawowane w językach polskim i litewskim.

Architektura

Fasada kościoła

Kościół franciszkanów jest według wszelkiego prawdopodobieństwa najstarszą świątynią w Wilnie. Dolne partie murów pochodzą z przełomu XIV/XV w. Jest on trójnawową, siedmioprzęsłową bazyliką, najdłuższą ze świątyń wileńskich. Do jej wnętrza prowadzi gotycki, ceglany portal. Przy prezbiterium zachował się system gotyckich skarp. W nawie południowej zachowały się sklepienia kryształowe. Na sklepieniu nawy głównej przetrwały fragmenty osiemnastowiecznych malowideł o. Franciszka Niemirowskiego.

W kościele cały czas trwa żmudna renowacja, ponieważ był on jednym z najbardziej zdewastowanych obiektów sakralnych w Wilnie.

Bibliografia

1. Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Wilna. Warszawa: Oficyna Wydawnicza, 1991. ISBN 83-85083-08-1.
2. Juliusz Kłos: Wilno, przewodnik krajoznawczy. Wilno: Wydawnictwo Oddziału Wileńskiego Polsk. Tow. Krajoznawczego z zapomogi Ministerstwa W. R. i O. P., 1923.
3. Krzysztof Plebankiewicz: Wilno: przewodnik turystyczny. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1997. ISBN 83-213-3934-4.
4. opr. Lucyna Dowdo: Wilno - przewodnik turystyczny. Wilno: Wydawnictwo Polskie w Wilnie, 2008. ISBN 978-9986-542-35-3.
5. http://www.franciszkanie.gdansk.pl/2012/10/23/wilno-relikwie-sw-jadwigi/

Linki zewnętrzne

• Strona oficjalna franciszkanów (OFMConv) na Litwie (lit. oraz pl.)
• Internetowa telewizja franciszkańska PranciškonaiTV na Litwie (lit.)