Kosaciec żółty
Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
kosaciec żółty | ||
Nazwa systematyczna | |||
Iris pseudacorus L. Sp. Pl. 38 1753[3] | |||
Synonimy | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
Kosaciec żółty, irys (Iris pseudacorus L.) – gatunek byliny należący do rodziny kosaćcowatych (Iridaceae).
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Gatunek eurosyberyjski, występujący na obszarach o klimacie oceanicznym[5]. Rośnie dziko w północno-zachodniej Afryce (Madera, Wyspy Kanaryjskie, Algieria, Maroko), całej Europie i na obszarach o umiarkowanym klimacie w Azji Zachodniej i Kaukazie, po Syberię Zachodnią. Jako efemerofit pojawia się także w Australii, Nowej Zelandii, USA i Kanadzie oraz południowej części Ameryki Południowej (Argentyna, Chile, Urugwaj). Jest uprawiany w wielu krajach świata[6]. W Polsce na niżu jest pospolity[7].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Łodyga
- Wyprostowana, prosto wzniesiona, zazwyczaj rozgałęziona, o wysokości do 1 m. Na przekroju poprzecznym obła lub spłaszczona. Pod ziemią występuje grube, mocne kłącze[5].
- Liście
- Żywozielone, pochwiasto obejmujące łodygę. Dolne są równowąskomieczowate, górne równowąskolancetowate. Mają szerokość 1–3 cm, a długość do 1 m[5].
- Kwiaty
- Jaskrawożółte, wyrastające na długich szypułkach po 1-5 z kątów podobnych do liści przysadek. Okwiat 6-działkowy, zrośnięty w rurkę. Trzy działki okółka wewnętrznego są równowąskolancetowate, wyprostowane i krótsze od znamion słupka. Działki okółka zewnętrznego są jajowate, duże, odgięte w dół i ciemnożółte z fioletową nerwacją. Wewnątrz okwiatu jest słupek z dolną, trzykomorową zalążnią, szyjką rozdzielającą się na 3 płatowate znamienia oraz 3 pręciki[5].
- Owoc
- Trzykomorowa, tępo trójgraniasta, podłużna torebka[5]. Nasiona wielkości 7–8 mm, obustronnie spłaszczone.
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Higrofit rosnący na glebach torfowych z wodą stojącą lub wolno płynącą, najczęściej nad martwymi odnogami rzek, stawami, w zarośniętych rowach melioracyjnych, w szuwarach. Kwitnie od maja do lipca[5]. Kwiaty przedprątne, zapylane przez błonkoskrzydłe[8]. Gatunek charakterystyczny związku Magnocaricion oraz zespołu szuwaru kosaćcowego Iridetum pseudacori, a także wyróżniający dla zespołu Fraxino-Alnetum[9].
Roślina trująca (szczególnie świeża)[8].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Sadzony jako gatunek ozdobny w oczkach wodnych. Oprócz typowej formy gatunku istnieją też ozdobne kultywary, np. 'Variegata' o żółtozielonych i pasiastych liściach[10].
- W starożytności kłącza irysa były używane w medycynie ludowej jako środek leczniczy[11].
- Dawniej wysuszone na słońcu i zwilżone octem kwiaty używane były jako barwnik do papieru i skór[5].
Udział w kulturze
[edytuj | edytuj kod]- Według niektórych badaczy roślin biblijnych wszędzie tam w Biblii, gdzie wymienione są „lilie” w połączeniu z wodą, prawdopodobnie chodzi o kosaćca żółtego, który na terenach biblijnych występuje pospolicie wzdłuż cieków. Np. w księdze Mądrość Syracha (50,8) jest werset: „... jak kwiat róży na wiosnę, jak lilie przy źródle”[11].
- Stylizowany kwiat kosaćca wraz z liściem był prawdopodobnie godłem Ludwika VII podczas II wyprawy krzyżowej[11].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-09] (ang.).
- ↑ The Plant List. [dostęp 2014-11-20].
- ↑ Iris pseudacorus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d e f g František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-15].
- ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ a b Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ a b c Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- BioLib: 42065
- EoL: 491653
- EUNIS: 186664
- Flora of North America: 200028201
- FloraWeb: 3096
- GBIF: 5298231
- identyfikator iNaturalist: 47779
- IPNI: 438992-1
- ITIS: 43194
- NCBI: 82213
- Plant Finder: 281137
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-322261
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:438992-1
- Tela Botanica: 35960
- identyfikator Tropicos: 16600257
- USDA PLANTS: IRPS
- CoL: 3PZZR