Krużganek
.jpg)
Krużganek (łac. claustrum, niem. Kreuzgang), staropolskie obejście[1] – długi korytarz (ganek), okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec na jednej lub kilku kondygnacjach[2]. Pełnił funkcję komunikacyjną łącząc umieszczone wzdłuż niego pomieszczenia[3]. Na ogół przykryty sklepieniem (krzyżowym)[3] lub stropem, na zewnątrz otwarty najczęściej arkadami filarowymi lub kolumnowymi[4][5].
Budową i funkcją przypomina podcień, jednakże różni się od niego tym, że jest dostawiony do lica muru, podczas gdy podcień nie wystaje poza lico fasady[6]. W średniowieczu wykorzystywany w klasztorach i zamkach[4]. Krużganki klasztorne otaczały w kondygnacji parterowej wirydarz[7]. W gotyku miały ostrołukowe arkady, często zdobione maswerkami[5]. Z tego okresu zachowały się krużganki np. na zamku w Lidzbarku Warmińskim, (krużganki na zamku w Malborku są rekonstrukcją z XIX wieku).
W renesansie krużganki wprowadzono do architektury pałacowej[5]. W pałacach i dworach budowano krużganki wielokondygnacyjne, jako ważny element architektonicznego składnika kompozycji budowli[3]. Otaczały one wewnętrzne dziedzińce pałacowe. Często w kondygnacji parterowej występowały krużganki filarowe lub kolumnowe w porządku toskańskim, w górnych kondygnacjach w porządku jońskim lub korynckim[5]. Z tego okresu pochodzą krużganki na dziedzińcu zamku na Wawelu, w Baranowie Sandomierskim, w Brzegu, Pieskowej Skale, Żywcu, Suchej Beskidzkiej i Nawojowie Łużyckim.
W okresie baroku stopniowo zastępowano krużganki innymi systemami ciągów komunikacyjnych jak korytarz, galeria[5]. W architekturze tego okresu budowano m.in. czworoboczne ciągi sklepionych krużganków wokół kościoła, w pewnej odległości od niego, z kwadratowymi kaplicami w narożach[8]. Przykładem takiej budowli są krużganki w Świętej Lipce[8]. Stosowano je również w kamienicach mieszczańskich[3], np. w Kamienicy Królewskiej we Lwowie i Kamienicy Zbaraskich w Krakowie.
Krużganki gotyckie
Tyniec – klasztor
Święty Krzyż – klasztor
Lidzbark Warmiński – zamek
Malbork – Zamek Wysoki
Kraków – Collegium Maius
Klasztor Uniwersytetu w Bergamo
.jpg)
Krużganki renesansowe
Sucha Beskidzka
Niepołomice
Baranów Sandomierski
Żywiec
Pałac Zbaraskich w Krakowie
Lwów – Kamienica Królewska
Brzeg
Pieskowa Skała
Płakowice
Kraków – Kamienica Dziekańska
Kraków – Collegium Iuridicum
.jpg)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Krystyna Zwolińska, Zasław Malicki: Mały słownik terminów plastycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974.
- ↑ Słownik języka polskiego (red. Mieczysław Szymczak), T. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1978.
- ↑ a b c d Witold Szolginia: Architektura i budownictwo. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1982.
- ↑ a b Nowa encyklopedia PWN. T. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, ISBN 83-01-11966-7.
- ↑ a b c d e Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Monika Bielska-Łach, Anna Manteuffel-Szarota: Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
- ↑ Sztuka świata. T. 18. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013, ISBN 978-83-213-4726-4.
- ↑ Sztuka świata. T. 17. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013, ISBN 978-83-213-4726-4.
- ↑ a b Sztuka świata. T. 16. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2010, ISBN 978-83-213-4572-7.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 83, 84. ISBN 83-85001-89-1.