Krytyka (kwartalnik)

Krytyka. Kwartalnik polityczny

Częstotliwość	nieregularny kwartalnik
Państwo	Polska
Wydawca	najczęściej NOWA
Organ prasowy	środowisko KSS „KOR”
Tematyka	polityczno-społeczna
Pierwszy numer	lato 1978 r.
Ostatni numer	1994 r.
Redaktor naczelny	Stefan Starczewski, później Jan Kofman
Średni nakład	2–3 tysiące (początkowo) egz.
Format	początkowo A4, później A5
Liczba stron	150–400
ISSN	08675244

Krytyka. Kwartalnik polityczny – pierwszy niezależny kwartalnik polityczny w powojennej Polsce. Ukazywał się w latach 1978–1994, łącznie wydano 45 numerów. Pismo nawiązywało do tradycji polskiej lewicy niekomunistycznej. W redakcji m.in. Miklós Haraszti i Václav Havel. Ukazały się tu m.in. teksty Józefa Kuśmierka „O czym wiedziałem” i Václava Havla – „Siła bezsilnych”. Pierwszą publikacją o charakterze czysto literackim, a nie politycznym był „Traktat poetycki. Traktat moralny” Czesława Miłosza.

Początki

Pierwszy numer (1/2) ukazał się w lipcu 1978 r.

Pierwszy zespół redakcyjny

Opublikowany – w numerze 2. – skład zespołu redakcyjnego to:

• Stefan Starczewski – redaktor naczelny
• Stanisław Barańczak
• Konrad Bieliński
• Miklós Haraszti (Węgry)
• Václav Havel (Czechosłowacja)
• Jacek Kuroń
• Jan Lityński
• Adam Michnik
• Jan Walc
• Roman Wojciechowski.

Do współzałożycieli należał również: prof. dr hab. Jan Kofman (później, od nr. 26 (1987) do końca istnienia redaktor naczelny). W składzie redakcji pojawiał się od nru 6 pod pseudonimem Włodzimierz Mart. Od 1979 r. do końca istnienia pisma współpracownikiem redakcji (od 1990 r. członek zespołu redakcyjnego) był Jan Cywiński. Od samego początku w redakcji pracowały również osoby, które ujawniły się dopiero na fali Solidarnościowej „odwilży”.

Druk i nakład

Krytyka miała początkowo format A4 (wysokość 30 cm). Miała miękką oprawę. Od numeru 10/11 – miała zmienny format, od numeru 32/33 – format A5 (wysokość 21 cm). Numery 1/2 – 32/33 ukazywały się w podziemiu. Wydawca numerów od 1/2 do 6 nie był ujawniony. Później przyznała się do tego NOWA. NOWA wydrukowała numery: 1–12, 19–21 i 23–32. Wydawnictwo „Krąg” – numery 13/14, 15, 17. Od nr. 34/35 ostatnie numery były wydawane przez Wydawnictwo „Krytyka” i NOWA. Po 1989 r. wydawcami Krytyki były również inne wydawnictwa.

W 1979 r. nakład Krytyki wynosił 2–3 tys. egzemplarzy. Wśród drukarzy NOWEJ byli m.in.: Adam Grzesiak, Ryszard Latecki, Stanisław Łukaszczyk, Roman Wojciechowski.

Krytyka ukazywała się również na Zachodzie. Była przedrukowywana w Londynie nakładem Wydawnictwa Aneks.

Niektóre numery były przedrukowywane przez inne wydawnictwa, np. nr 26 (1987) został przedrukowany przez Wydawnictwo Kwadrat w Toruniu (we współpracy z NOWĄ).

1980–1981

Opublikowany (w numerze 8., w 1981 r.) skład zespołu redakcyjnego był następujący:

• Stanisław Barańczak
• Marek Beylin
• dr Mirosława Grabowska (była członkiem redakcji w latach 1982–1989)
• Jan Kofman
• Piotr Łukasiewicz
• Adam Michnik
• Robert Mroziewicz (w latach 80. był zastępcą redaktora naczelnego)
• Stefan Starczewski
• Rafał Zakrzewski (był członkiem redakcji w latach 1980–1991).

Od początku istnienia do ogłoszenia stanu wojennego ukazało się 9 numerów. Numer 10/11 datowany na jesień 1981 r. ukazał się w maju 1982 r.

Lata 1982–1989

W stanie wojennym siłą napędową redakcji był Jan Kofman (red. nacz. 1982–1995). Współpracował bardzo ściśle z NOWĄ, która była głównym wydawcą kwartalnika i książek Biblioteki Krytyki, a także z Kręgiem (z Andrzejem Chojnowskim i Andrzejem Rosnerem), wydawcą niektórych numerów kwartalnika i części publikacji serii wydawniczej sygnowanej przez Krytykę. Po wpadce redakcji, od czerwca do listopada 1985 aresztowany (wraz z Mirosławą Grabowską i Robertem Mroziewiczem). W ścisłym kierownictwie NOWEJ w 1985–1991.

Od 1984 r. jedną z współpracujących redaktorek była Elżbieta Matysiak (redaktorka NOWEJ od 1983).

W drugiej połowie lat 80. związał się z Krytyką m.in. dr Andrzej Kopacki.

Po 1989 r.

W ostatnim okresie działania Krytyki do zespołu redakcyjnego dołączył m.in. dr Jarosław Krawczyk.

Autorzy i współpracownicy

W Krytyce publikowali m.in. Marian Brandys, Jan Józef Lipski, Jerzy Jedlicki, Michał Jagiełło, Milan Kundera, Krzysztof Pomian, Andrzej Werner.

Przykładowo w 38. numerze Krytyki publikowali: Jan Kofman, Adam Michnik, Marek Beylin, Tadeusz Szawiel, prof. dr hab. Piotr Gliński, Radosław Markowski, Sergiusz Kowalski, Krzysztof Wolicki, Jolanta Baluch i Jonathan Luxmoore, Rudolf L Tőkés, Drago Jančar, Jerzy Kopania, Sławomir Mazurek, Irena Grudzińska-Gross, Andrzej Werner, Andrzej Kopacki, Michael Bernhard, Jarosław Krawczyk, Anda Rottenberg, Magdalena Ujma, Piotr Kosiewski.

Spis numerów i liczby stron

1978: 1/2 (w lipcu ukazał się pierwszy numer z nadrukiem „lato”), 3

1979: 4, 5 (130 stron)

1980: 6, 7

1981: 8, 9, 10/11

1982: 12

1983: 13/14 (250 stron), 15 (275 stron), 16 (273 strony)

1984: 17 (211 stron), 18

1985: 19/20 (354 stron)

1986: 21

1987: 22, 23, 24, 25, 26

1988: 27, 28/29 (238 stron), 30

1989: 31

1990: 32/33 (286 stron)

1991: 34–35 (408 strony), 36, 37 (260 stron)

1992: 38 (272 strony), 39 (288 stron)

1993: 40, 41/42

1994: 43, 44/45.

Niektóre artykuły

• nr 1/2:
  • Jan Drewnowski – Kapitulacja ideologiczna i ofensywa polityczna, strony 99–105
  • Jan Drewnowski – Nie taka dyskusja jest potrzebna, strony 105–129
• nr 3:
  • Jacek Kuroń – W stronę demokracji
  • Łukasz Socha (pseudonim Marii Turlejskiej) – Polityka zagraniczna Związku Radzieckiego a Polska (lato 1941 – jesień 1944)
• nr 4:
  • Antoni Zambrowski – List do redakcji Krytyki, strony 104–107
  • Marian Klecha – Dialog wrony i skowronka, strony 107–108
  • Wacław Pański (pseudonim Jerzego Holzera) – PPS w latach 1944–48
• nr 5:
  • Václav Havel – Siła bezsilnych
  • artykuły Kisielewskiego, Jana Kielanowskiego, Jana Lityńskiego, Adama Michnika, Bogusława Sonika
• nr 6:
  • Łukasz Socha (pseudonim Marii Turlejskiej) – O prawach i bezprawiu w Polsce lat 1944–1948, strony 80–98
• nr 7:
  • Józef Tischner – W imieniu laickiej lewicy, strony 142–149
  • Leon Grosfeld – Polskie aspekty stosunków niemiecko-sowieckich w przededniu i pierwszym okresie II wojny światowej
• nr 8:
  • Jarosław Ulicki (pseudonim) – Wojna zimowa, strony 124–140
  • Łukasz Socha (pseudonim Marii Turlejskiej) – Z archiwum Bolesława Bieruta, strony 51–88
• nr 10/11
  • Jacek Kuroń – Zło które czynię, strony 158–167
  • Wiktor Kulerski – Los kościuszkowca, strona 205
• nr 12
  • Edyta Podolska (pseudonim) i Zdzisław Imielnicki (pseudonim) – Spisek przeciw prawdzie czyli techniki przemocy propagandowej, strony 71–84
• nr 13/14
  • Adam Michnik – Rozmowa w Cytadeli
  • Łukasz Socha (pseudonim Marii Turlejskiej) – Skazani na śmierć i ich sędziowie, strony 101–159
  • Paryski afisz sprzed 50 lat
• nr 15:
  • Adam Michnik – List z Mokotowa
  • Jan Morawski – System władzy: kryzys i reprodukcja systemu
  • Jan Skir – Reforma gospodarcza po roku – kilka refleksji
  • Antoni Pergod – Czy tak się stać musiało? (Kryzys realnego socjalizmu w Polsce)
  • Ireneusz Krzemiński – KOR w oczach związkowców ’80
  • Janusz Sobczak, Piotr Lewicki – Wschód
  • Andrzej Marek – Z dziejów walki Ukraińców w Rosji o niepodległość
  • Aniela Steinsbergowa – „Protokoły mędrców Syjonu”
  • Abel Kaiser – Żydzi a komunizm
  • Wiktor Kulerski – Marsz
  • Roman Zimand – Gatunek: podróż
  • Paweł Haartman – Kuśmierek o Czechosłowacji
  • Andrzej Płatek – Opozycjochamy
  • Maciej Janowski – Czy literatura stanu wojennego?
  • ZeY (pseudonim Krzysztofa Wolickiego) – uwagi o przeciwniku
  • Nikodem Janicki – Do Autora artykułu „Skazani na śmierć i ich sędziowie”
• nr 17:
  • Tadeusz Aleksandrowicz – Wspomnienie o mecenasie Ludwiku Cohnie,
  • Jadwiga Staniszkis – W trzy lata po sierpniu
• nr 34/35
  • Bronisław Geremek – Marc Bloch: historyk i obywatel, strony 247–267
• nr 37:
  • Jan Kofman – Komentarz na długą zimę
  • Adam Michnik – Diabeł naszego czasu
  • Piotr Łukasiewicz – Polacy są w złym humorze
  • Mirosława Grabowska – System partyjny – w budowie
  • Tomasz Żukowski – Trzecia siła (o partii „X” i Stanie Tymińskim)
  • Eugeniusz Górski – Przewodniczek po demokracji (Hiszpania w 1977 i Polska w 1991)
  • Przyczynek do prehistorii puczu (za biuletynem Tri z 19–21 sierpnia 1991)
  • Socjologowie radzą: śmielej! (za biuletynem Tri z 19–21 sierpnia 1991)
  • Dialogi z Rosjanami (Natalia Bryżko, Jewgienij Kożokin, Arkadij Muraszow, Aleksiej Miller, Olga Jarcewa)
  • Bolesław Sulik – Ostatnie dni Swierdłowska (film All Change for Sverdlovsk; Jekaterinburg)
  • Janusz Radziejowski – „Zarozumiałe, lekkomyślne plemię”. Obraz Polaków w publicystyce rosyjskiej od powstania styczniowego do I wojny światowej
  • Andrzej Drawicz – Przełom (literatura rosyjska w końcu lat 80.)
  • Hermann Rauschning – Rozmowy z Hitlerem (fragmenty książki: Gespräche mit Hitler. 1940 – tłum. Andrzej Kopacki)
  • Czesław Miłosz – Opowieści pana Guze (Zygmunt Guzé; rodzina Miłoszów na Białorusi)
  • Jerzy Jedlicki – Ten staroświecki Jan Józef [Jan Józef Lipski]
  • Jeffrey Goldfarb – Obszary posttotalitaryzmu (tłumaczenie fragmentów książki: Beyond Glasnost. The Post-totalitarian Mind, 1989)
  • Andrzej Werner – Fin de quoi?
  • Janina Zakrzewska – O potrzebie i możliwości dyskusji nad prawem (Lech Falandysz: Ja i moje prawo. Warszawa: Wydawnictwo Kos; Helsińska Fundacja Praw Człowieka, 1991)
  • Tadeusz Szawiel – Spór historyków (Historikerstreit. Spór o miejsce III Rzeszy w historii Niemiec. Londyn: Aneks, 1990. ISBN 0-906601-79-7)
  • Krystyna Śreniowska – Mechanizm bomby (Marcin Kula: Narodowe i rewolucyjne. Londyn, Warszawa: Wydawnictwo Aneks; Biblioteka Więzi, 1991)
  • Elżbieta Wolicka – W mateczniku kolekcjonerów, miłośników i ciekawskich (Krzysztof Pomian: Collectionneurs, amateurs et curieux. Paris – Venise: XVIe-XVIIIe siècle. Gallimard, 1987)
  • Jarosław Krawczyk – Procent od kontemplacji
  • Maria Poprzęcka – Kobieta i sztuka. Na marginesie wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie (Artystki polskie)
  • Magdalena Ujma – Dotknąć skrawka rzeczywistości (Polska – Czas – Sztuka, Zachęta, marzec 1991)
  • Andrzej Kopacki – Wyjeżdżając z leśnej przecinki
  • Krzysztof Wolicki – Polska normalna
• nr 38:
  • Piotr Kosiewski, Ja chudożnyk
• nr 40:
  • Krystyna Kersten – Rok 1956 – punkt zwrotny.

Biblioteka kwartalnika politycznego Krytyka

Z Krytyką była związana również jej Biblioteka. Redaktorem serii Biblioteki Kwartalnika Politycznego Krytyka (ok. 40 książek z zakresu historii najnowszej, nauk społecznych, publicystyki politycznej) był Jan Kofman.

Niektóre pozycje Biblioteki kwartalnika politycznego Krytyka

• Jerzy Holzer – „Solidarność” 1980–1981. Geneza i historia, Warszawa, 1983, Krąg, 244 strony
• Adam Michnik – Ugoda, praca organiczna, myśl zaprzeczna, Warszawa, 1983, NOWA, 213 stron
• Václav Havel – Eseje polityczne, Warszawa, 1984, Krąg, 85 stron
• Krystyna Kersten – Narodziny systemu władzy, Polska 1943–1948, Warszawa, 1984, 358 stron
• Jacek Kuroń – Zło, które czynię, NOWA, 1984, 153 strony
• Adam Michnik – Niezłomny z Londynu i inne eseje: lektury więzienne, NOWA, 1984, 181 stron
• Karl Rajmund Popper – Nędza historycyzmu, Z dodaniem fragmentów autobiografii, Warszawa, 1984, Krąg, 220 stron
• Jean-Francois Steiner – Warszawa powstanie 44, Warszawa, 1984, Krąg, 157 stron
• Boris Georg’evič Bażanow – Byłem sekretarzem Stalina, NOWA, 1985, 191 stron
• Adam Michnik – Z dziejów honoru w Polsce, NOWA, 1985, 191 stron
• Zatajony dokument: raport Komisji KC KPCz o procesach politycznych i rehabilitacjach w Czechosłowacji w latach 1949–1968, Warszawa, 1985, Krąg, 173 strony
• Maria Turlejska (pod pseudonimem Łukasz Socha) – Te pokolenia żałobami czarne…: skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–56, Warszawa, 1986, NOWA, 328 stron
• Adam Michnik – Takie czasy: rzecz o kompromisie, Warszawa, 1986, NOWA, 102 strony
• Gomułka i inni. Dokumenty z archiwum KC 1948–1982, wstęp, wprowadzenia i przypisy J. Andrzejewski (pseudonim Andrzeja Paczkowskiego), Warszawa, 1986
• John Bierman – Saga o Raoulu Wallenbergu (tłum. Maria Łyszewska), Warszawa, 1987, NOWA, 71 stron
• Artur Gerard London – Byłem członkiem bandy Slánský'ego (tłum. Sławomir Klimaszewski), Warszawa, 1987, NOWA, 164 strony
• Karl Rajmund Popper – Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. T. 1: Urok Platona. (tłum. Tadeusz Korczyc), NOWA, 1987, 314 strony
• Karl Rajmund Popper – Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. T. 2: Wysoka fala proroctw. : Hegel, Marks i następstwa, (tłum. Tadeusz Korczyc), NOWA, 1987, 354 strony
• Berlin 1953, (wybór i wstęp Emil Ast), Warszawa, 1988, NOWA, 41 stron
• Leon Grosfeld – Polskie aspekty stosunków niemiecko-sowieckich w okresie międzywojennym, Warszawa, 1988, NOWA, 43 strony
• Veljko Mićunović – Dziennik moskiewski – 1956, Warszawa, 1988,
• Hanna Arendt – Korzenie totalitaryzmu, t.1. (tłum. Daniel Grinberg (cz. 1, 3), Mariola Szawiel (cz. 2)), Warszawa, 1989, NOWA, 265 stron
• Hanna Arendt – Korzenie totalitaryzmu, t. 2: Przypisy, bibliografia, indeks, (tłum. Daniel Grinberg (cz. 1, 3), Mariola Szawiel (cz. 2)), Warszawa, 1989, NOWA, 265 stron
• Jadwiga Staniszkis – Ontologia socjalizmu, Warszawa, 1989, NOWA
• Krystyna Kersten – Jałta w polskiej perspektywie, Warszawa, 1989, NOWA i Aneks, 260 stron
• Norman Podhoretz – Krwawe skrzyżowanie (tłum. Blanka Kuczborska), Warszawa, 1989, NOWA
• Karl Rajmund Popper – Nędza historycyzmu, Z dodaniem fragmentów autobiografii, Warszawa, 1989, Krąg, wyd. 2, 220 stron
• Jan Walc – Wybieranie, Warszawa, 1989, Oficyna Wydawnicza „Pokolenie”, 269 stron
• Max Weber – Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa, 1989, NOWA, 140 stron
• Krzysztof Wolicki (pod pseudonimem ZeY) – Przeciw lamentowi i realizmowi na kacu, Warszawa, 1989, Krąg, 131 stron
• Pierre Hausner – Świat epoki Jałty. Szkice polityczne, Warszawa, 1990, In Plus, 144 strony
• Jacek Kuroń – Wiara i wina: do i od komunizmu, Warszawa, 1990, NOWA, wyd. 3, 371 stron
• Winicjusz Narojek – Socjalistyczne „welfare state”. Studium z psychologii społecznej Polski Ludowej, Warszawa, 1991, PWN
• Andrzej Werner – Pasja i nuda, Zbiór esejów m.in. o Stanisławie Brzozowskim, eseistyce Czesława Miłosza, twórczości Konwickiego, Warszawa, 1991, NOWA, Str. 228, ISBN 83-7054-020-1
• Krystyna Kersten – Polacy, Żydzi, Komunizm: Anatomia półprawd 1939–68, Warszawa, 1992
• Ernest Skalski – Błąd, Warszawa, 1992, NOWA.

Nagrody

Redakcja Krytyki dostała nagrodę kulturalną „Solidarności” w 1985 r. „różnorodność i wysoki poziom publicystyki”.

Redakcja „Biblioteki Kwartalnika Politycznego Krytyka” dostała nagrodę kulturalną „Solidarności” w 1988 r. za wydanie książki Karla R. Poppera „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”.

Ciekawostki

Krytyka była jednym z 9 tytułów, których okładki zostały zaprezentowane w bloczku znaczków podziemnych „Polskie Państwo Podziemne. Prasa Niezależna 1976–1984” wydanym przez Fundusz Grup Oporu RKW NSZZ „Solidarność” Region Mazowsze (Format bloku: 17,5 cm x 16 cm, druk ręczny sitowy).

Zobacz też

Andrzej Friszke (red.), Solidarność podziemna 1981–1989, Instytut Studiów Politycznych PAN, Stowarzyszenie „Archiwum Solidarności”, Warszawa, 2006.