Ksantypa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Otho Vaenius, Ksantypa wylewa nocnik na Sokratesa, ilustracja w Quinti Horatii Flacci Emblemata, 1612

Ksantypa (stgr. Ξανθίππη) (V/IV w. p.n.e.) – Atenka, żona Sokratesa. Postać przysłowiowa za sprawą przypisywanego jej nieznośnego charakteru.

Biografia[edytuj | edytuj kod]

Nieliczne wiadomości o niej są mocno niepewne ze względu na skąpe i w większości pochodzące z późniejszych stuleci źródła.

Reyer van Blommendael, Sokrates, jego dwie żony i Alkibiades (1675)

Pochodziła z Aten, prawdopodobnie z zamożnej rodziny, a Sokrates otrzymał wraz z nią posag. Małżeństwo zostało prawdopodobnie zawarte ok. 415 r. p.n.e. Źródła są niezgodne co do tego, czy była jedyną żoną Sokratesa (tak Platon i Ksenofont), czy też żoną drugą (pierwszą miała być Myrto). Ta druga informacja pochodzi od Diogenesa Laertiosa, który powołuje się na zaginiony dialog Arystotelesa O szlachetnym pochodzeniu. Zgodnie z dziełem Diogenesa Laertiosa (powstałym ok. 700 lat po śmierci Sokratesa) Sokrates miał trzech synów: Sofronikosa i Meneksenosa z pierwszą żoną i Lamproklesa z Ksantypą. W tym wypadku Ksantypa byłaby znacznie młodsza od Sokratesa, ponieważ w chwili jego śmierci (399 r. p.n.e., miał wtedy ok. 70 lat) ich wspólny syn, Lamprokles był opisywany jako małe, noszone jeszcze na rękach, dziecko[1][2]. Jest jednak możliwe, że wszyscy trzej synowie byli dziećmi Ksantypy[3]. Arystoksenos z Tarentu twierdził, że Sokrates miał jednocześnie dwie żony[4]. Przekaz ten, współcześnie odrzucany ze względu na to, że filozof ten był jednoznacznie wrogi Sokratesowi, był jednak wielokrotnie powtarzany przez innych autorów[3][5].

Charakter[edytuj | edytuj kod]

Ksantypa stała się znana ze swojego trudnego charakteru. Miała być kłótliwa i drażliwa, narzekając na swojego męża i sprawiając mu wiele trudności. W Atenach miał być znany jej cięty i złośliwy język[1][6]. Nieznośny charakter Ksantypy stał się przysłowiowy już w starożytności. Zachowały się anegdoty z życia małżeńskiego Sokratesa, które miały ukazywać cnotliwe życie filozofa i jego mądrość w zestawieniu ze swarliwością żony. Niektóre z nich podał Diogenes Laertios:

Kiedy razu pewnego Ksantypa naprzód mu nawymyślała, a potem wylała mu na głowę kubeł wody, oświadczył: „Czy nie mówiłem, że kiedy Ksantypa grzmi, to potem lunie deszcz?” Gdy Alkibiades zauważył, że wymysły Ksantypy są nie do zniesienia, odpowiedział: „Ja się przyzwyczaiłem, tak jak się można przyzwyczaić do ciągłego warkotu kołowrotka. A ty na przykład, czy dobrze znosisz gęganie gęsi?” „Tak – odparł Alkibiades – ale one dają mi jaja i pisklęta”. A na to Sokrates: „A mnie Ksantypa urodziła synów”. Kiedy przyjaciele, widząc, jak razu pewnego na rynku Ksantypa w złości zdarła zeń płaszcz, wzywali go, żeby ją uderzył, powiedział: „Nie, na Zeusa! Piękna to byłaby scena: my walczymy ze sobą na pięści, a z was jedni mówią: „Dobrze Sokratesie!” drudzy zaś: „Lepiej, Ksantypo!” Mówił, że wziął sobie za żonę jędzę, tak jak jeźdźcy wybierają sobie narowiste konie. „I tak jak oni – dodawał – jeżeli potrafią ujeździć takiego konia, dadzą sobie radę ze wszystkimi innymi, tak i ja, dzięki temu, że mogę wytrzymać z Ksantypą, potrafię współżyć ze wszystkimi ludźmi”.

Diogenes Laertios II 37, Żywoty i poglądy sławnych filozofów

Współcześni badacze wskazują jednak, że źródła na szczególnie kłótliwy charakter Ksantypy są niepewne i prawdopodobnie jest to idea późniejsza. Nie ma takich świadectw u Platona, który znał ją bezpośrednio[7]. Marginalne uwagi o jej trudnym charakterze przekazał Ksenofont[8][9], powołując się na jej syna Lamproklesa oraz Antystenesa, który miał ją określić jako kobietę „ze wszystkich jakie tylko są, były i będą, najbardziej nieznośną”[2][7][10], Antystenes był jednak cynikiem, przeciwnym instytucji małżeństwa i widzącym w niej przeszkodę w cnotliwym życiu wymaganym przez filozofię[2][11].

Te nieliczne uwagi w kolejnych stuleciach urosły do przysłowiowej postaci. Obok Diogenesa Laertiosa (III-IV w.n.e.) liczne anegdoty przytoczyli też Plutarch (I-II w.n.e.) i Claudius Aelianus (II-III w.n.e.). Ksantypa pojawia się również w fikcyjnych listach Sokratesa i sokratyków, powstałych w ramach drugiej sofistyki (III-V w.n.e.)[12].

Przekazy te ukazują Sokratesa jako wzór filozofa, który nawet w sytuacjach błahych potrafi zachować spokój i wyciągnąć z nich naukę dla innych. Ksantypa stała się w nich figurą symboliczną, pozwalającą ukazać się cnocie mędrca, w szczególności cierpliwości (patientia)[7][13]. Szczególnie negatywny obraz Ksantypy został ukształtowany w tradycji cynickiej, w ramach krytyki instytucji małżeństwa i jej sprzeczności z życiem filozoficznym[14].

Ostry język mógł być też wynikiem trudnego charakteru Sokratesa, który (nawet dla współczesnych) nie był przykładnym mężem: zaniedbywał rodzinę, jej sprawy materialne i wychowanie dzieci[15]. Małżeństwo dla Ksantypy z dużo starszym i pochodzącym z niższych klas społecznych Sokratesem, który dodatkowo był skonfliktowany z wieloma osobami w Atenach, było trudnym doświadczeniem[15].

Współcześnie wskazuje się również, że opinia o Ksantypie, jakoby była osobą kłótliwą i gadatliwą, wskazywać może na to, że wyłamywała się ona z ról społecznych, jakie kultura starogrecka przypisywała kobietom, a które wiązały się z cichym i pokornym wzorcem kobiecości[1].

Ksantypa i wykluczenie kobiet[edytuj | edytuj kod]

Współcześnie zaczęto zwracać uwagę, że sposób opisywania Ksantypy ujawnia wiele z pozycji kobiet w społeczeństwie starogreckim. Sokrates jest mężczyzną wiodącym żywot wśród męskich przyjaciół. Kobiety są wykluczone z dyskusji filozoficznych, które prowadzi. Jak podaje Platon w Fedonie, w dniu śmierci Sokratesa jego uczniowie przyszli do więzienia, gdzie spotkali Ksantypę z dziećmi[16]. Sokrates ją odprawił płaczącą, by pozostać sam z uczniami na pożegnalnej uczcie, podczas której popełnił samobójstwo. Wskazuje to na oddzielność światów: kobiecego, związanego z życiem rodzinnym i z emocjami, oraz męskiego, związanego z życiem publicznym, w którym królują rozum i filozofia. Sokrates wybrał to drugie, a jego żona nie miała do niego przystępu w ostatnich chwilach życia[1]. Sytuacja taka nie była jednak normą w Atenach, ponieważ inni skazywani na śmierć spędzali często ostatnie chwile w towarzystwie rodziny. Była to raczej decyzja Sokratesa, który poprzez ten wybór nadawał swojej śmierci publiczny charakter, adresowany do swoich uczniów wzorcowy sposób zakończenia życia filozofa[17][18].

Kultura[edytuj | edytuj kod]

Język potoczny[edytuj | edytuj kod]

Imię Ksantypy weszło do języka potocznego. Pisane małą literą oznacza kobietę złośliwą, zrzędliwą i kłótliwą[19].

W językach niemieckim i holenderskim istnieje przysłowie „Ksantypy się nie rodzą” (tzn. nikt nie rodzi się złośliwcem, ale się nim staje)[20].

Literatura[edytuj | edytuj kod]

Jan van Somer, Ksantypa ujeżdżająca Sokratesa, 1655-1700. Wbrew opisowi, grafika przedstawia odmienny motyw: Filis i Arystotelesa

Ksantypa jest motywem literackim wykorzystywanym od starożytności. Odwoływano się do jej przysłowiowej swarliwości i trudnego charakteru. W takiej postaci pojawia się m.in. u[21][13]:

Autorzy wprowadzali postać kłótliwej żony, przywrównując ją do Ksantypy, m.in. William Shakespeare w Poskromieniu złośnicy (1592, akt 1 scena 2) czy Henry Fielding w Historii życia Toma Jonesa (1749, w postaci pani Partridge).

Pojawiały się także próby reinterpretacji jej postaci[13][21]:

Ikonografia[edytuj | edytuj kod]

Ksantypa była motywem w sztukach pięknych (najwcześniejsze zachowane dziełą pochodzą ze średniowiecza). Przedstawiano ją w scenach z Sokratesem, rzadko natomiast samodzielnie. Przedstawienia były ilustracją dla moralnych przypowieści. Szczególnie częstym motywem w sztuce była Ksantypa wylewająca wodę (czasami zawartość nocnika) na głowę Sokratesa. Motyw ilustrował fragment podany przez Diogenesa Laertiosa[23][24].

Inne[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Salisbury 2001 ↓.
  2. ↑ a b c Reale 2000 ↓, s. 303.
  3. ↑ a b Krońska 2001 ↓, s. 38.
  4. ↑ Diogenes Laertios 1982 ↓, s. II 26.
  5. ↑ Legutko 2013 ↓, s. 32–33.
  6. ↑ Legutko 2013 ↓, s. 30–31.
  7. ↑ a b c Legutko 2013 ↓, s. 31.
  8. ↑ Ksenofont, Memorabilia, II 2.
  9. ↑ Marchewka 2018 ↓, s. 80–81.
  10. ↑ Uczta, [w:] Ksenofont, Pisma sokratyczne, Leon Joachimowicz (tłum.), Warszawa: PWN, s. 2 10.
  11. ↑ Marchewka 2018 ↓, s. 81–82.
  12. ↑ Marchewka 2018 ↓, s. 75–76.
  13. ↑ a b c Brumble 1998 ↓.
  14. ↑ Marchewka 2018 ↓, s. 85.
  15. ↑ a b Legutko 2013 ↓, s. 31–32.
  16. ↑ Platon, Fedon, 59e8-60b1.
  17. ↑ Marchewka 2018 ↓, s. 76–78.
  18. ↑ Sarah B. Pomeroy, Goddesses, Whores, Whives, and Slaves. Women in Classical Antiquity, New York: Schocken Books, 1995, rozdz. V.
  19. ↑ Witold Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1958–1969.
  20. ↑ Karl Friedrich Wilhelm Wander (red.), Deutsches Sprichwörter-Lexikon, t. 5, Leipzig 1880, s. 478.
  21. ↑ a b Legutko 2013 ↓, s. 33.
  22. ↑ Linda Hunt Beckman: Amy Levy (1861–1889). jwa.org. [dostęp 2016-12-20]. (ang.).
  23. ↑ Diogenes Laertios 1982 ↓, s. II 21-37.
  24. ↑ Kenneth Lapatin, Picturing Socrates, [w:] Sara Ahbel-Rappe, Rachana Kamtekar (red.), A Companion to Socrates, Blackwell Publishing, 2006, s. 110–158.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, Irena Krońska i inni, Warszawa: PWN, 1982.
  • Irena Krońska, Sokrates, Warszawa: Wiedza Powszechna, 2001.
  • Ryszard Legutko, Sokrates, Poznań: Zysk i S-ka, 2013.
  • Anna Marchewka, Ksantypa – dobra żona Sokratesa, „Collectanea Philologica”, XXI, 2018, s. 75–86.
  • Ryszard Legutko, Sokrates, Poznań: Zysk i S-ka, 2013.
  • Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 1, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2000.
  • Xanthippe, [w:] Joyce S. Salisbury, Encyclopedia of Women in the Ancient World, Santa Barbara - Denver - Oxford: ABC Clio, 2001, s. 369–370.
  • H. David Brumble, Classical Myths and Legends in the Middle Ages and Renaissance, London - Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 1998, s. 353.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ksantypa&oldid=69909610”