Kukułka czarno-biała

Kukułka czarno-biała

Clamator jacobinus
(Boddaert, 1783)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	kukułkowe
Rodzina	kukułkowate
Podrodzina	kukułki
Plemię	Phaenicophaeini
Rodzaj	Clamator
Gatunek	kukułka czarno-biała
Synonimy
Cuculus Jacobinus Boddaert, 1783 Oxylophus jacobinus (Boddaert, 1783)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)
najmniejszej troski
Zasięg występowania
tereny lęgowe      występują przez cały rok      na przelotach      tereny zimowisk

Kukułka czarno-biała (Clamator jacobinus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny kukułkowatych (Cuculidae). Występuje w Azji Południowej oraz w Afryce Subsaharyjskiej, a podczas przelotów również na południowo-wschodnim Półwyspie Arabskim. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisał Pieter Boddaert w 1783. Nowemu gatunkowi nadał nazwę Cuculus Jacobinus. Umieścił ją w katalogu Table des planches enluminéez d'histoire naturelle de M. D'Aubenton. Odnosił się do tablicy barwnej o numerze 873, zamieszczonej w Planches enluminées d'histoire naturelle. Podpis wskazywał, że holotyp pochodził z Wybrzeża Koromandelskiego. Obecnie (2020) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza kukułkę czarno-białą w rodzaju Clamator. Wyróżnia 3 podgatunki, podobnie jak autorzy HBW. Kukułka czarno-biała wraz z żałobną (C. levaillantii) bywają umieszczane w odrębnym rodzaju Oxylophus (Swainson, 1827) ze względu na wyróżniające się na tle rodzaju upierzenie i kształt skrzydła. Melanistyczna forma z Afryki (występująca u ptaków podgatunku C. j. serratus) bywała opisywana jako odrębny gatunek, jednakże nie ma to podstaw, jako że ptaki tej formy mogą krzyżować się z kukułkami czarno-białymi i nie występują między nimi różnice strukturalne. Jako pierwszy w jednym gatunku złączył je Stressemann w 1924.

Epitet gatunkowy jacobinus odnosi się do wyglądu przywodzącego na myśl habit noszony przez dominikanów (w języku francuskim znanych również jako Jacobins).

Podgatunki i zasięg występowania

IOC wyróżnia następujące podgatunki:

• C. j. serratus (Sparrman, 1786) – południowa Afryka (od południowej Zambii na południe). Przedstawiciele tego podgatunku zimują na północ od swoich terenów lęgowych.
• kukułka srokata, C. j. pica (Hemprich & Ehrenberg, 1833) – Afryka Subsaharyjska na południe po Tanzanię i Zambię oraz obszar od północno-zachodnich Indii po Nepal i Mjanmę, sporadycznie południowy Tybet; głównie za równoleżnikiem 20°N. Na przelotach pojawiają się na Półwyspie Arabskim: w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Omanie, Arabii Saudyjskiej, Jemenie i Dżibuti, a także na Zanzibarze.
• kukułka czarno-biała, C. j. jacobinus (Boddaert, 1783) – południowe Indie i Sri Lanka, głównie od równoleżnika 15°N na południe; część populacji migruje do południowo-wschodniej Afryki.

Morfologia

Forma melanistyczna, KwaZulu-Natal, Południowa Afryka

Długość ciała wynosi 31–34 cm; masa ciała dla 13 ptaków podgatunku nominatywnego: 50–73 g, masa ciała dla C. j. serratus: 69,2–104 g. W upierzeniu nie występuje dymorfizm płciowy. Wierzch ciała jest czarny, połyskliwy; na głowie czub. Skrzydła czarne, z białą plamą. Ogon długi i czarny, środkowe sterówki z wąską białą końcówką, zewnętrzne sterówki T2–T5 z białymi, prosto się odcinającymi końcówkami. Spód ciała, od gardła po pokrywy podogonowe biały. Tęczówka brązowa, dziób czarny, stopy łupkowoszare. U ptaków podgatunku C. j. serratus występują dwie odmiany barwne: z brudnobiałym spodem ciała i czarnymi paskami na gardle oraz z całkowicie czarnym spodem ciała i bez białych końcówek sterówek. Przedstawiciele C. j. serratus są największymi spośród kukułek czarno-białych. Formuła skrzydłowa: P7>8>6>9>5>4>3>2>10>1.

Ekologia i zachowanie

Środowiskiem życia kukułek czarno-białych są suche, otwarte zadrzewienia i zakrzewienia, tereny uprawne (w tym szkółki leśne) i ogrody. W ogóle nie występują w lasach. W zachodniej Afryce są pospolite w półpustynnych rejonach Sahelu i gęstych bagiennych zakrzewieniach oraz sawannie z mimozami (Mimosa) i akacjami (Acacia). W południowej Afryce odnotowywane w różnorodnych zadrzewieniach, od suchych do wilgotnych, w tym miombo. Na Cejlonie występują do około 1300 m n.p.m. (Prowincja Uwa), w Indiach – do 2000 m n.p.m. (Nilgiris) w przypadku podgatunku nominatywnego, 2600 m n.p.m. w przypadku kukułki srokatej, a podczas przelotów w Himalajach do 4270 m n.p.m. W Etiopii i Erytrei odnotowywane od 200 do 2700 m n.p.m. W pozostałej części Afryki głównie od nizin po 1500 m n.p.m., ogółem 3000 m n.p.m. Na Bliskim Wschodzie przeważnie poniżej 1000 m n.p.m.

W sezonie lęgowym z wyjątkiem okresu zalotów kukułki czarno-białe przebywają samotnie. W Pakistanie obserwowano grupy po przybyciu na tereny lęgowe, w Południowej Afryce – w większości pary. W przypadku obserwacji trzech lub więcej osobników zachodziły między nimi agresywne potyczki. Kukułki czarno-białe prowadzą nadrzewny tryb życia. Nie są płochliwe, widywane bywają na otwartym terenie, nisko na krzewach, podczas skakania po ziemi (co czynią w dziwaczny sposób) czy nawoływania z linii wysokiego napięcia. W terenach miejskich są przeganiane przez wrony orientalne (Corvus splendens). Pożywieniem kukułek czarno-białych są głównie gąsienice (zarówno te nagie, jak i owłosione czy z wyrostkami) i inne larwy bezkręgowców, poza tym termity, chrząszcze, mrówkowate, modliszki, ślimaki. Zjadają również jaja ptaków wróblowych, owoce jagodowe, okazjonalnie również zielone liście.

Lęgi

Okres lęgowy przypada na porę deszczową. W północnych Indiach jest to okres od czerwca do sierpnia, w południowym dystrykcie Nilgiris – od stycznia do marca (ogółem w Indiach w ciągu całego roku, zmiennie sezonowo), w zachodniej Afryce – od maja do lipca, w Etiopii – od marca do października, w północnej Nigerii – od maja do lipca, w Somalii – w maju, w Senegambii i Mali – od marca do sierpnia, w Zimbabwe – od listopada do lutego, w Angoli – w listopadzie, w Południowej Afryce – od końca października do marca. Samce i samice prawdopodobnie odbywają przygodne kopulacje, inny sposób doboru w pary występuje w obszarach o niskim zagęszczeniu.

Kukułki czarno-białe są pasożytami lęgowymi. Ich młode nie wyrzucają jaj gospodarzy z gniazda. Nierzadko jednak te drugie są zadeptywane, podobnie jak i pisklęta, nad którymi młoda kukułka może górować, doprowadzając do ich głodowania. Mimo tego odnotowywano przypadki pomyślnego wychowywania także i piskląt gospodarzy. Poniżej przedstawiono znanych gospodarzy kukułek czarno-białych:

• północna Afryka Subsaharyjska: dżunglotymal saharyjski (Argya fulva) i rdzawy (A. rubiginosa) oraz bilbil ogrodowy (Pycnonotus barbatus)
• Republika Południowej Afryki: synogarlica senegalska (Spilopelia senegalensis), czepiga czerwonolica (Urocolius indicus), dzierzba białobarkowa (Lanius collaris), dzierzyk rdzawobrzuchy (Laniarius ferrugineus; 1 stwierdzenie), dzierzbik żółtogardły (Telophorus zeylonus, 3 s.), bilbile: ogrodowy, białooki (P. capensis), jednobarwny (P. brunneus) i zuchwały (Andropadus importunus), jasnobrzuch ziemny (Phyllastrephus terrestris) i dziwogon żałobny (Dicrurus adsimilis), tymal dwubarwny (Turdoides bicolor), liszkojad czarny (Campephaga flava; 1 s.), pokrzewka złowroga (Sylvia subcoerulea; 1 s.), mucharka żałobna (Sigelus silens; 1 s.), pliszka obrożna (Motacilla capensis) i wróbel białobrewy (Gymnoris superciliaris)
• różne miejsca Afryki: kukal mały (Centropus grillii) i łowiec brązowogłowy (Halcyon albiventris)
• Indie: głównie przedstawiciele Turdoides i krasnosójec paskowy (Trochalopteron lineatum)
• Sri Lanka: tymal białogłowy (Turdoides leucocephala)
• Mjanma: sójkowiec naszyjnikowy (Garrulax monileger) oraz dżunglotymale: kreskowany (Argya earlei) i białogardły (Argya gularis)
• Tajlandia: zwisogonek błotny (Megalurus palustris)

Istnieją liczne niezweryfikowane doniesienia o niewymienionych powyżej gatunkach gospodarzy. Często odsetek gniazd ptaków danego gatunku z podrzuconymi jajami kukułki czarno-białej bywa wysoki. Jaja składane są co drugi dzień, okres ich składania może trwać nawet 10 tygodni. W Indiach i północnej Afryce przeważnie wyglądają podobnie jak jaja tymali-gospodarzy, jednak większe, okrąglejsze, z jaśniejszą niebieską (lub niebieskozieloną u kukułek srokatych) skorupką. Dość znacząco różnią się od jaj bilbili (Pycnonotidae); świadczy to o tym, że ta rodzina nie wykształciła jeszcze na tyle mocnego mechanizmu pozwalającego na odrzucenie jaj kukułki czarno-białej, by zmusić ją do produkcji podobnych do bilbilich jaj. W Mali i Kenii jaja są rzadko białe, w południowej Afryce – zawsze całkowicie białe. U piskląt zalążki piór pojawiają się w drugim dniu życia. W 6. otwierają oczy, w 11. wyrzynają się lotki. Do 15. dnia życia kukułki czarno-białe są już dobrze opierzone, a w 17. przeważnie całkowicie opierzone. Jeśli jednak są niepokojone, to mogą opuścić gniazdo już po 11 dniach życia. Po opuszczeniu są karmione przez rodziców-gospodarzy przez dalsze 15–25 dni. Po osiągnięciu 26 dni życia są już całkowicie rozwinięte z wyjątkiem krótkiego jeszcze ogona.

Status i zagrożenia

IUCN uznaje kukułkę czarno-białą za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2019). Jest to gatunek szeroko rozprzestrzeniony i pospolity w większej części zasięgu; w RPA zachodzą fluktuacje w liczebności zależnie od roku, w Senegambii od nieczęstego po rzadki, w Kenii i północnej Tanzanii sezonowo liczny (dane z końca lat 90. XX wieku). BirdLife International ocenia trend populacji jako stabilny ze względu na brak widocznych zagrożeń.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia i materiały multimedialne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).