Przejdź do zawartości

Kurpie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kurpie
Kurpsie
Puszczaki
Puszczanie
Miejsce zamieszkania

Polska (Kurpiowszczyzna)

Język

polski (gwara kurpiowska)

Religia

katolicyzm

Grupa

Polacy (Mazowszanie)

Chata kurpiowska
Kapela Kurpiowska z Kadzidła

Kurpiegrupa etnograficzna ludności polskiej, zamieszkująca tereny dwóch puszcz mazowieckich: Puszczy Zielonej (zwanej też: Puszczą Kurpiowską lub Zagajnicą) i Puszczy Białej, funkcjonująca również jako określenie regionu kurpiowskiego (inaczej: Kurpiowszczyzna). Granica oddzielająca obie puszcze dzieli region na Kurpie Zielone i Kurpie Białe.

Nazwa Kurpie wywodzi się od noszonych przez miejscową ludność butów (kurpsi) wyrabianych z lipowego łyka, które były regionalną odmianą łapci[1][2]. Henryk Dąbrowski, powołując się na relacje m.in. Stanisława Ceberka i Stanisława Sieruty, twierdził, że słowo kurpie pochodzi od gwarowego kura na określenie kory. Obuwie kurpie miało powstać z połączenia kory drzew (dębu, topoli, olszyny) i parcianych szmat, którymi okręcano stopy. Człon -psie miał pochodzić o piania koguta, zwanego w gwarze kurpiowskiej pśejakem[3]. Nazwa butów miała się wywodzić od staropruskiego kurpi lub litewskiego kurpe oznaczającego but[4].

Początkowo nazwa Kurpie była przezwiskiem nadanym przez okoliczną ludność, sami Kurpie nazywali siebie Puszczakami, Puszczanami lub Puszczykami[4][5]. Henryk Samsonowicz nawet na XVI wiek datował samookreślanie się Puszczan jako wyraz tożsamości[6].

Jeszcze w XVIII wieku używano określenia Kurpikowie[7]. Nazywano tak mieszkańców Puszczy Zielonej w relacjach na temat oporu przeciwko Szwedom, a mieszkańców Puszczy Białej w przywilejach, które otrzymali od biskupów płockich. Ludwik Krzywicki zwrócił uwagę, że nazwa Kurp pojawia się w 1440 jako określenie ziemi nadanej rycerzowi Trojanowi ze Żmijewa. Założona przez niego wioska przyjęła nazwę od gruntu (Kurpie) i stała się gniazdem rodowym Kurpiewskich[4].

Słowo Kurpie na stałe zagościło w języku polskim w XIX wieku. W 1830 Kazimierz Władysław Wójcicki opublikował w czasopiśmie „Ziemomysł” artykuł pt. O Kurpiach. Cztery lata później wydał powieść pt. Kurpie. W II połowie XIX wieku słowo Kurpie używano na określenie mieszkańców puszczy i regionu[7]. Chodziło zarówno o teren Puszczy Zielonej, jak i Białej[5]. Ludwik Krzywicki zwrócił uwagę, że Kurpie Białe i Zielone różnią się między sobą zarówno dziejami swoimi, jak i dzisiejszym charakterem etnograficznym, aż do tego, że niekiedy za Kurpiów uważa się tylko dział północny, czyli Kurpiów Zielonych[4].

Funkcjonowało też przekonanie, że w hierarchii społecznej Kurp stał wyżej niż chłop, ponieważ nie odrabiał pańszczyzny. Ten mit leżał u podstaw kurpiowskiej tożsamości i dumy, jednak nie miał nic wspólnego z prawdą. Kurpie w Puszczy Zielonej odrabiali pańszczyznę (choć w wersji okrojonej w porównaniu z mieszkańcami innych regionów I Rzeczypospolitej), w Puszczy Białej byli czynszownikami biskupów płockich[6][8].

Region kurpiowski (albo i Puszczę Zieloną, i Białą, albo samą Puszczę Zieloną) nierzadko określa się słowem Kurpiowszczyzna. Współcześnie stanowi ono synonim określenia Kurpie[7]. Pojawia się jako element tytułu publikacji[5][9][10][11][12] oraz nazw zespołów regionalnych[13]. Aleksandra Cieślikowa uważa, że słowo Kurpiowszczyzna powstało w celu zróżnicowania Kurpiów mieszkańców regionu od Kurpi jako teren, regionu. Argumentem na rzecz tej tezy jest podobieństwo słowotwórcze Kurpiowszczyzny do Kielecczyzny albo Białostocczyzny[14].

Pierwsze użycie słowa Kurpiowszczyzna Łukasz Gut odnalazł w rozprawie Kurpie Ludwika Krzywickiego, drukowanej na łamach „Biblioteki Warszawskiej” w 1892. Kolejne użycia słowa to okres międzywojenny, szczególnie lata 30. XX wieku. Pojęcia używali też badacze regionu, m.in. Adam Chętnik, ks. Władysław Skierkowski i Franciszek Piaścik. Określenie spopularyzowano po II wojnie światowej[7].

Mieszkańcy

[edytuj | edytuj kod]

Błotniste ziemie i lasy nie sprzyjały osadnictwu rolniczemu, stąd pierwotnie główne źródło utrzymania dla Kurpiów stanowiła puszcza. Pierwsi osadnicy w Puszczy Zielonej pojawili się w XV wieku, wioski powstały sto lat później. Do puszczy napływała ludność ze wschodniego Mazowsza, szukając schronienia przed napadami, a także chłopi zbiegli przed pańszczyzną oraz inni ścigani przez prawo. Pierwsi mieszkańcy Kurpiowszczyzny zajmowali się rybołówstwem i myślistwem. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kurpie słynęli ze swoich umiejętności strzeleckich[15][16].

Kurpie trudnili się również bartnictwem na podstawie królewskich przywilejów (prawo bartne, przywilej trwał do 1801 roku), wydobyciem oraz obróbką bursztynu, rzemiosłami drzewnymi i tkactwem. Pracowali też jako smolarze, węglarze i flisacy. Rozwój rolnictwa nastąpił w okresie XVII–XIX wieku. Osady kurpiowskie początkowo oddalone od siebie później, z wytrzebieniem lasów, zaczęły się skupiać w większe wioski. Kurpiowszczyznę w drugiej połowie XVIII wieku mogło zamieszkiwać około 12 000 ludzi[17].

Kultura materialna i folklor

[edytuj | edytuj kod]

Naturalna bariera w postaci lasów i bagien, wymuszająca samowystarczalność, była przyczyną powstania odrębności kulturowej. Charakterystycznymi elementami kultury materialnej są stroje, hafty, ozdoby bursztynowe, kurpiowskie chaty, zdobienia w drewnie i rzeźba, wycinanki, kwiaty z krepiny oraz ozdobne palmy na Niedzielę Palmową. Elementy folkloru, w tym gwara kurpiowska, zachowały się do dziś[18].

 Osobne artykuły: strój kurpiowskigwara kurpiowska.

Kultura niematerialna

[edytuj | edytuj kod]
  • Wypiek byśków i nowych latek Kurpiów Puszczy Zielonej wpisany został na krajową listę dziedzictwa niematerialnego w listopadzie 2020 roku. Jest to pieczywo obrzędowe wypiekane przed świętami Bożego Narodzenia i Trzech Króli, pełniące dawniej funkcję magiczną przy zaklinaniu obfitości i urodzaju[19].
  • Wycinankarstwo kurpiowskie z Puszczy Zielonej wpisano na krajową listę dziedzictwa niematerialnego w marcu 2020 roku. Tradycje wycinankarskie Puszczy Zielonej sięgają XIX wieku. Są to ozdoby wycinane z białego lub kolorowego papieru przy użyciu metalowych nożyc do strzyżenia owiec. Niegdyś wycinanki naklejano na ściany, lub w formie firanek na szyby okienne, obecnie naklejane na papier oprawiane są w ramę. Charakterystyczne dla wycinanki kurpiowskiej motywy to koguty, ptaszki, pawie, koniki i jeźdźcy na koniach, drzewka i zielka, leluje, gwiazdy oraz rzadziej spotykana wycinanka typu „las”, powstała w latach 40. XX wieku[19].

Dialekt literacki

[edytuj | edytuj kod]

W 2009 r. prof. Jerzy Rubach opracował zasady pisowni zielonokurpiowskiego dialektu literackiego. Uwzględniają one występowanie w tym narzeczu głosek nieznanych językowi ogólnopolskiemu, które zapisywane są literami: ï, é (znane też w dawnej polszczyźnie), ë, å (staropolskie á). Ó oznacza w dalszym ciągu głoskę osobną od u. W dialekcie zielonokurpiowskim nie występuje natomiast litera i, wobec czego spółgłoski miękkie ć, ś, ń, ź, zapisywane są wyłącznie jako ć, ś, ń, ź, . W związku z mazurzeniem nie występuje również litera ż[20]. Nowe zasady pisowni zostały bardzo szybko przyjęte przez Związek Kurpiów i są rozpowszechniane i utrwalane w kolejnych publikacjach po kurpiowsku i na temat dialektu kurpiowskiego[21][22].

Współcześnie

[edytuj | edytuj kod]

Mówiąc o zachowaniu folkloru i kulturalnej odrębności Kurpiów, zazwyczaj ma się na myśli Kurpiów Zielonych[5]. Kultywowaniem i zachowaniem kultury kurpiowskiej zajmuje się Związek Kurpiów oraz liczne organizacje pozarządowe[18].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Polska z Miodkiem: Kurpie i Mazowsze [online].
  2. Michał Arct, M. Arcta słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1916 [dostęp 2022-07-25].
  3. Henryk Dąbrowski, Od czego pochodzi nazwa Kurpie?, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 19, 2005, s. 173–175.
  4. a b c d Ludwik Krzywicki, Kurpie, Ostrołęka: Związek Kurpiów, 2007.
  5. a b c d Stanisław Pajka, Kurpiowszczyzna w badaniach historycznych, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 8, 1994, s. 38–47.
  6. a b Henryk Samsonowicz, Kurpie na mapie Polski, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 5, 1991, s. 8–12.
  7. a b c d Łukasz Gut, Kurpie - historia i trwanie: Kurpiowszczyzna, czyli słowo z historią [online], Kurpie - historia i trwanie, 22 listopada 2018 [dostęp 2022-07-25].
  8. Maria Weronika Kmoch, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec: Stowarzyszenie "Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej", 2020, ISBN 978-83-927409-7-1, OCLC 1225226389 [dostęp 2022-07-21].
  9. Stanisław Pajka, Wpisani w Kurpiowszczyznę i w życie moje, Ostrołęka 2003.
  10. Stanisława Pajka, Słownik biograficzny Kurpiowszczyzny, Kadzidło 2008.
  11. Kultura religijna Kurpiowszczyzny, red. M. Ozorowski, Olecko 2004.
  12. Kurpiowszczyzna. Kultura, Historia, Gospodarka, red. J. Gołota, J. Mironczuk, Ostrołęka 2017
  13. Zespół Folklorystyczny 'Kurpiowszczyzna' odniósł ogólnopolski sukces (zdjęcia, wideo) [online], Moja Ostrołęka [dostęp 2022-07-25] (pol.).
  14. Kurpiowszczyzna [online], rjp.pan.pl [dostęp 2022-07-25].
  15. Stefan Bratkowski: Z czym do nieśmiertelności. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1979, s. 300–301. ISBN 83-216-0185-5.
  16. Konstanty Górski: Historya Piechoty Polskiej. Kraków: 1893.
  17. Wiesław Majewski, Kurpie w walkach o niepodległość od Potopu do Baru, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 12, 1998, s. 12.
  18. a b Iwona Choroszewska-Zyśk (red.), Encyklopedia kurpiowska. Fakty i ciekawostki, Ostrołęka: Związek Kurpiów, 2021, ISBN 978-83-963465-0-6, OCLC 1334037878 [dostęp 2022-07-25].
  19. a b Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa [dostęp 2022-12-27].
  20. Jerzy Rubach: Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego. Ostrołęka: Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce i Związek Kurpiów, 2009, s. 20, 38, 54, 61. ISBN 978-83-923536-3-8.
  21. Z nowej ortografii korzystają m.in. następujące prace wydane od 2009 przez Związek Kurpiów: 1. Henryk Gadomski (2010) Śpiewnik kurpiowski. Ostrołęka: Związek Kurpiów. 229 s. 2. Wojciech Łukaszewski (2010) Elementarz kurpiowski. Jednorożec: Gminny Zespół Kultury. 76 s. 3. Maria Samsel, Katarzyna Mróz, Mirosław Grzyb (2010) Gadki kurpiowskie. Ostrołęka: Muzeum Kultury Kurpiowskiej. 102 s. 4. Krystyna Mroczkowska i Stefania Prusaczyk (2010) Kurpiowska nasza mała ojczyzna. Myszyniec: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kurpiowskiej im. bp. Edwarda Samsel. 28 s. 5. Krystyna Mroczkowska i Stefania Prusaczyk (2011) Jesień na Kurpiach. Myszyniec. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kurpiowskiej im. bp. Edwarda Samsel. 37 s. 6. Henryk Gadomski, Mirosław Grzyb, Tadeusz Grec (2013) Słownik wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich. Ostrołęka: Związek Kurpiów.
  22. W roku 2011 i 2014 Związek Kurpiów zorganizował semestralny kurs nauki pisma kurpiowskiego według zasad nowej ortografii.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]