Kurtaczek kapturowy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kurtaczek kapturowy
Pitta sordida[1]
(Statius Müller, 1776)
Ilustracja
Podgatunek: Kurtaczek rdzawołbisty (Tajlandia)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

tyrankowce

Rodzina

kurtaczki

Rodzaj

Pitta

Gatunek

kurtaczek kapturowy

Synonimy
  • Turdus sordidus Statius Müller, 1776
Podgatunki

zobacz opis w tekście

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Kurtaczek kapturowy (Pitta sordida) – gatunek małego ptaka z rodziny kurtaczków (Pittidae). Zamieszkuje tereny Azji kontynentalnej i wyspy Archipelagu Malajskiego. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego gatunek ten opisał Philipp Ludwig Statius Müller w 1776 roku, nadając mu nazwę Turdus sordidus[3][4]. Opis sporządził na podstawie tablicy barwnej de Buffona[4], który nazwał tego ptaka Merle des Philippines (w dosłownym tłumaczeniu „kos z Filipin”)[5]. Obecnie (2021) kurtaczek kapturowy jest powszechnie umieszczany w rodzaju Pitta[6][7][8].

Podgatunki[edytuj | edytuj kod]

Sporna jest liczba podgatunków kurtaczka kapturowego oraz ich status. Niektóre bywają podnoszone do rangi gatunku. Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) wymienia 12 podgatunków[6], podobnie jak autorzy Clements Checklist of Birds of the World (2021)[7], Howard and Moore Complete Checklist... (2014)[8] oraz HBW (tom 8., 2003)[3]. Na liście ptaków świata opracowywanej przy współpracy BirdLife International z autorami HBW (5. wersja online: grudzień 2020; wydanie książkowe: HBW and BirdLife International Illustrated Checklist of the Birds of the World, dalej nazywane Illustrated Checklist...) znajduje się 8 podgatunków kurtaczka kapturowego, a niektóre zostały podniesione do rangi gatunku[9]. Poniższa lista prezentuje 12 podgatunków podzielonych na grupy według Clements Checklist...[7]:

  • kurtaczek rdzawołbisty[10], P. s. cucullata Hartlaub, 1843
  • P. s. abbotti Richmond, 1902
  • grupa mulleri/bangkana
    • P. s. mulleri (Bonaparte, 1850)
    • P. s. bangkana Schlegel, 1863
  • grupa sordida/palawanensis
    • kurtaczek kapturowy[10], P. s. sordida (Statius Müller, 1776)
    • P. s. palawanensis Parkes, 1960
  • P. s. sanghirana Schlegel, 1866
  • kurtaczek zielonosterny[10], P. s. forsteni (Bonaparte, 1850) – wyróżnia się brakiem białej plamy na skrzydle i według autorów Illustrated Checklist... (tom 2., 2016) bliższy jest kurtaczkowi papuaskiemu (P. (s.) novaeguineae), jednak ze względu na braki w wiedzy dotyczącej m.in. głosu kurtaczków zielonosternych przypisany jest do kurtaczka kapturowego[9]
  • grupa novaeguineae/goodfellowi
    • kurtaczek papuaski[10], P. s. novaeguineae S. Müller & Schlegel, 1845 – w Illustrated Checklist... odrębny gatunek[9]
    • P. s. goodfellowi White, 1937 – w Illustrated Checklist... podgatunek kurtaczka papuaskiego[9]
  • P. s. mefoorana Schlegel, 1874 – w Illustrated Checklist... podgatunek kurtaczka papuaskiego[9]
  • kurtaczek wyspowy[10], P. s. rosenbergii Schlegel, 1871 – w Illustrated Checklist... odrębny, monotypowy gatunek[9]

Filogeneza[edytuj | edytuj kod]

Kurtaczek kapturowy to gatunek siostrzany wobec kurtaczka bladego (P. nympha)[11][12][13]. Poniższy kladogram obrazuje pokrewieństwo w obrębie rodzaju Pitta według wyników Selvatti et al. (2016)[13]:










P. iris



P. superba




P. steeri





P. anerythra



P. elegans





P. maxima




P. versicolor






P. sordida



P. nympha




P. moluccensis





P. brachyura





P. angolensis reichenowi



P. angolensis angolensis




Linia rozwojowa kladu (P. sordida + P. nympha)+P. moluccensis odłączyła się od reszty kurtaczków około 8,3 mln[12] lub 4,88 mln lat temu[13], zależnie od źródła. Kurtaczek kapturowy wraz z bladym oddzieliły się od modroskrzydłego (P. moluccensis) 5,2 mln[12] lub 3,91 mln lat temu[13], a następnie linie rozwojowe kurtaczka kapturowego i bladego rozeszły się blisko 3,11 mln[12] lub 3,00 mln lat temu[13].

P. nympha (po lewej) i P. sordida (po prawej) na ilustracji z 1870 roku

Pokrewieństwo wśród podgatunków kurtaczka kapturowego lub w obrębie kompleksu gatunków P. sordida (status części taksonów jest sporny) zostało ustalone przez Pera G.P. Ericsona et al. (2019). Zespół przeprowadził badania filogenomiczne, które obejmowały zarówno kompletny genom mitochondrialny, jak i zestaw wielu genów wchodzących w skład DNA jądrowego oraz analizę polimorfizmu pojedynczego nukleotydu. Podgatunki są zgrupowane w dwa klady, wschodni i zachodni, których linie rozwojowe rozdzieliły się około 2 mln lat temu. W kladzie zachodnim znajduje się podgatunek nominatywny (takson siostrzany wobec P. s. sanghirana) oraz P. s. abbotti, P. s. palawanensis, P. s. mulleri, P. s. bangkana i kurtaczek rdzawołbisty (P. s. cucullata). Klad wschodni tworzy 6 podgatunków: P. s. goodfellowi, kurtaczek papuaski (P. s. novaeguineae), P. s. hebetior, P. s. mefoorana, kurtaczek wyspowy (P. s. rosenbergii) i kurtaczek zielonosterny (forsteni)[14]. „P. s. hebetior” nie jest uznawany przez IOC[6], a wspomniane badanie wykazało, że jest zagnieżdżony w obrębie P. s. novaeguineae[14].

Poszczególne podgatunki kurtaczka kapturowego nie mogły powstać tylko w wyniku specjacji allopatrycznej. Prawdopodobnie głównym czynnikiem wywołującym podziały w obrębie tego gatunku jest cykl zlodowaceń i okresów międzylodowcowych. Podczas zlodowaceń poziom morza mógł być nawet o 120 m niższy od współczesnego, dzięki czemu na dwóch szelfach kontynentalnych – Sahulu i Sundzie – tworzyły się pomosty lądowe. Rozmieszczenie geograficzne poszczególnych podgatunków P. sordida wskazuje na rozprzestrzenianie się nie tylko na wyspy położone w głębi oceanu, ale i z szelfu na szelf. Rezultaty badań filogenomicznych wskazują na zachodzenie hybrydyzacji i introgresji w populacji kurtaczków kapturowych w najwyżej niewielkim stopniu. Wyjątkiem jest kurtaczek zielonosterny (P. s. forsteni), który należy do wschodniego kladu, lecz pod względem genetycznym znajduje się pomiędzy kladem wschodnim i zachodnim. Jest to zgodne z jego zasięgiem występowania, który obejmuje Sulawesi położone blisko Borneo, na którym występują już kurtaczki kapturowe z kladu zachodniego. Najbardziej prawdopodobnym jest, że kurtaczki kapturowe wywodzą się z Azji, a nowe tereny kolonizowały z zachodu na wschód, najpewniej przez Wallaceę[14].

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Osobnik z kolekcji muzealnej (podgatunek nominatywny)

Kurtaczek kapturowy zamieszkuje Azję Południową i Azję Południowo-Wschodnią aż po Nową Gwineę. Przyjęty przez BirdLife International system klasyfikacji zakłada odrębność gatunkową kurtaczka papuaskiego (z podgatunkiem nominatywnym, P. (s./n.) mefoorana i P. (s./n.) goodfellowi) oraz wyspowego, stąd też są na stronie organizacji opisane odrębnie i osobno klasyfikowane przez IUCN. Według danych BirdLife International zasięg występowania kurtaczka papuaskiego (wraz z dwoma wymienionymi podgatunkami) zajmuje blisko 1,4 mln km²[15], a kurtaczka wyspowego – 3,6 tys. km²[16]. Dla kurtaczka kapturowego z wyłączeniem wymienionych taksonów jest to 12,3 mln km²[17], stąd łączny (tj. uznając każdy z tych 12 taksonów za podgatunki) zasięg występowania kurtaczka kapturowego zajmuje ponad 13,7 mln km².

Osobnik z kolekcji muzealnej (podgatunek P. s. novaeguineae)

W zależności od podgatunku kurtaczki kapturowe zamieszkują:

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Wyróżnia się około 12 podgatunków kurtaczka kapturowego, co wynika z dużej zmienności w ubarwieniu i ras geograficznych[18]. Przeważnie u większości podgatunków głowa czarna, a u innych z brązową „czapeczką” („kapturkiem”)[18]. Ciało i skrzydła zielone z charakterystycznym, błękitnym lusterkiem[18]. Wokół kloaki rozciąga się karmazynowa plama, sięgająca aż do środka podbrzusza[18]. Niekiedy na piersi znajdują się czarne akcenty[18]. Na skrzydłach poza niebieskim lusterkiem znajdują się czasem białawe plamki[18]. Długość ciała 16–19 cm; masa 40–82 g (podgatunek nominatywny), 67,5–71,5 g (podgatunek mefoorana); brak wyraźnego dymorfizmu płciowego[19].

Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]

Gniazdo kurtaczków kapturowych

Środowisko[edytuj | edytuj kod]

Kurtaczki kapturowe występują w różnych typach siedlisk[3]. Zamieszkują m.in. mgliste lasy deszczowe, plantacje (kawy, kauczuku, kokosów, gałki muszkatołowej, albicji oraz gorczycy), skruby, namorzyny, lasy bambusowe, sady, stare ogrody, pola ryżowe, bagna oraz krzewinki[3][18]. Są to naziemne ptaki, żerujące głównie na ziemi, w ściółce leśnej, lecz czasem wzlatują na nisko położone gałęzie, maksymalnie na wysokość 7 metrów[18]. Niektóre populacje z północnych obszarów podejmują sezonowe wędrówki, nocą[18].

Odżywianie się[edytuj | edytuj kod]

Kurtaczek kapturowy żeruje na ziemi[18]. Gatunek ten odżywia się głównie bezkręgowcami, czasami drobnymi kręgowcami[18]. W skład diety wchodzą chrząszcze (Coleoptera), mrówki (Formicidae), termity (Isoptera), prostoskrzydłe (Orthoptera), karaczany (Blattodea), także dżdżownice (Lumbricidae) i ślimaki (Gastropoda), których muszle roztrzaskuje o głazy[18][3].

Rozmnażanie[edytuj | edytuj kod]

To cichy, płochliwy ptak, którego bardzo trudno zaobserwować i do niego podejść[20]. Jednak wraz z nastaniem pory deszczowej można go usłyszeć, ponieważ samce kurtaczków zaczynają wydawać odgłosy godowe[20][18]. Odgłosy składają się z dwóch dźwięków, czasem przypominając ciche szczekanie[20]. Połączona para zaczyna budować gniazdo (zarówno samiec, jak i samica) z różnorodnej roślinności (liści, mchu, patyczków i korzonków) oraz ziemi, w końcu formując kopczyk w kształcie kopuły[18][3]. Samica następnie składa od 3 do 5 jaj koloru białego z czekoladowymi plamami[18]. W zależności od zasięgu występowania jaja są składane w różnych miesiącach: na terenie Indii od kwietnia do sierpnia, w południowo-wschodniej Azji od maja do października, na Borneo od grudnia do kwietnia, na Sulawesi od lutego do czerwca, na Nowej Gwinei od grudnia do czerwca, a na Filipinach od maja do czerwca, być może także w lipcu[3].

Kurtaczek kapturowy w zoo w San Diego

Status i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) stosuje, jak wyżej wspomniano, ujęcie systematyczne według listy opracowanej przy współpracy BirdLife International z autorami HBW i dzieli ten takson na trzy gatunki, klasyfikując je następująco:

  • kurtaczek kapturowy – gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern)[2]. Liczebność populacji nie jest znana, a jej trend uznaje się za spadkowy ze względu na niszczenie siedlisk oraz odłów w celu sprzedaży jako ptaka klatkowego; stosunkowo pospolity w części swojego zasięgu, ale rzadki lub występujący lokalnie na innych obszarach[2].
  • kurtaczek papuaski (P. novaeguineae) – gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność populacji nie jest znana, ale ptak ten opisywany jest jako pospolity i szeroko rozpowszechniony; trend liczebności uznaje się za spadkowy ze względu na niszczenie siedlisk oraz odłów w celu sprzedaży[21].
  • kurtaczek wyspowy (P. rosenbergii) – gatunek bliski zagrożenia (NT, Near Threatened). Liczebność populacji szacuje się na 13 000 – 38 000 dorosłych osobników, a jej trend uznawany jest za spadkowy ze względu na niszczenie siedlisk[22].

Obecnie kurtaczka kapturowego stara się hodować wiele instytucji m.in. zoo w San Diego i zoo w Londynie, które hoduje podgatunek P. s. muelleri[23][24].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Pitta sordida, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ a b c BirdLife International, Pitta sordida, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-10-21] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q J. del Hoyo, A. Elliott, D.A. Christie (red.), Handbook of the Birds of the World, t. 8. Broadbills to Tapaculos, Lynx Edicions, 2003, s. 150, ISBN 84-87334-50-4.
  4. ↑ a b P.L.S. Muller, Des Ritters C. von Linne..., 1776, s. 143 (niem.).
  5. ↑ Georges-Louis Leclerc, Planches enluminées d’histoire naturelle, t. 1, 1765–1775, tabl. 89 (fr.).
  6. ↑ a b c Frank Gill, David Donsker & Pamela Rasmussen, NZ wrens, Sapayoa, asities, broadbills, pittas [online], IOC World Birds List (v11.2), 15 lipca 2021 [dostęp 2021-10-16].
  7. ↑ a b c d Clements i inni, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2021 [online], 2021 [dostęp 2021-10-21].
  8. ↑ a b c d e PITTIDAE - Pittas1 (1:29), [w:] Edward C. Dickinson & Les Christidis (red.), Howard and Moore Complete Checklist of the birds of the World, wyd. 4, t. 2, 2014.
  9. ↑ a b c d e f Handbook of the Birds of the World and BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 5 [online], grudzień 2020 [dostęp 2021-10-17].
  10. ↑ a b c d e f g h i j P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Pittidae Swainson, 1831 – kurtaczki – Pittas (wersja: 2020-12-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-10-17].
  11. ↑ Irestedt et al., Nuclear DNA from old collections of avian study skins reveals the evolutionary history of the Old World suboscines (Aves, Passeriformes), „Zoologica Scripta”, 6, 35, 2006, s. 567–580.
  12. ↑ a b c d W. Jetz i inni, The global diversity of birds in space and time, „Nature”, 491 (7424), 2012, s. 444–448, DOI: 10.1038/nature11631, ISSN 0028-0836 [dostęp 2021-10-16] (ang.). (drzewo filogenetyczne dostępne w bazie pod adresem timetree.org)
  13. ↑ a b c d e Alexandre Pedro Selvatti i inni, An African Origin of the Eurylaimides (Passeriformes) and the Successful Diversification of the Ground-Foraging Pittas (Pittidae), „Molecular Biology and Evolution”, 2016, DOI: 10.1093/molbev/msw250, ISSN 0737-4038 [dostęp 2021-10-14] (ang.).
  14. ↑ a b c Per G.P. Ericson i inni, Genomic differentiation tracks earth-historic isolation in an Indo-Australasian archipelagic pitta (Pittidae; Aves) complex, „BMC Evolutionary Biology”, 19 (1), 2019, DOI: 10.1186/s12862-019-1481-5, ISSN 1471-2148, PMID: 31340765, PMCID: PMC6657069 [dostęp 2021-10-14] (ang.).
  15. ↑ Eastern Hooded Pitta Pitta novaeguineae [online], BirdLife International [dostęp 2021-10-18].
  16. ↑ a b Biak Hooded Pitta Pitta rosenbergii [online], BirdLife International [dostęp 2021-10-18].
  17. ↑ Western Hooded Pitta Pitta sordida [online], BirdLife International [dostęp 2021-10-18].
  18. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Kurtaczki i trogony, [w:] David Alderton, Encyklopedia ptaków świata, Peter Barrett, Wydawnictwo Dragon, 2020, s. 404, ISBN 978-83-8172-650-4.
  19. ↑ del Hoyo, J., J. Erritzoe, G. M. Kirwan & N. Collar: Hooded Pitta (Pitta sordida), version 1.0. [w:] Birds of the World (S. M. Billerman, B. K. Keeney, P. G. Rodewald & T. S. Schulenberg, Editors) [on-line]. Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 2020. [dostęp 2021-10-21]. (ang.). Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji
  20. ↑ a b c Kurtaczek kapturowy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. [dostęp 2021-10-17]. (ang.).
  21. ↑ BirdLife International, Pitta novaeguineae, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-10-21] (ang.).
  22. ↑ BirdLife International, Pitta rosenbergii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2022-08-23] (ang.).
  23. ↑ Hooded pitta in San Diego Zoo. Zoo institutes. [dostęp 2021-10-17]. (ang.).
  24. ↑ Pitta sordida muelleri. Zoo institutes. [dostęp 2021-10-17]. (ang.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kurtaczek_kapturowy&oldid=68363424”