Lomandra

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Lomandra
Ilustracja
Lomandra longifolia
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

Lomandra

Nazwa systematyczna
Lomandra Labillardière
Nov. Holl. Pl. 1: 92 (1805)[3]
Typ nomenklatoryczny

non designatus[4]

Synonimy
  • Xerotes R.Br.[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Lomandra (Lomandra Labill.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje 56 gatunków występujących w Australii, na Nowej Gwinei i Nowej Kaledonii. Aborygeni australijscy wykorzystują niektóre gatunki tych roślin do celów spożywczych, a także do pozyskiwania włókien do produkcji plecionek, worków i koszy. Rośliny te są popularnie uprawiane w ogrodach w Australii. Z uwagi na wytrzymałość i łatwość w uprawie wykorzystuje się je także do zapobiegania erozji gleby, rekultywacji terenów pogórniczych, nasadzeń na dachach w obszarach miejskich, na nasypach autostrad i poboczach dróg.

Zasięg geograficzny[edytuj | edytuj kod]

Centrum zróżnicowania rodzaju jest w Australii Zachodniej, gdzie występuje 29 z 56 gatunków lomander, z czego wiele endemicznie. 21 gatunków występuje w Nowej Południowej Walii, 16 w Queensland, 12 w Wiktorii, 11 w Australii Południowej i 4 w Terytorium Północnym[3].

Zasięg dwóch gatunków: Lomandra longifolia i L. nana rozciąga się do Tasmanii, a zasięg L. banksii rozciąga się z Queensland do Nowej Gwinei i Nowej Kaledonii. L. insularis jest jedynym gatunkiem, który nie występuje w Australii – jest endemitem Nowej Kaledonii[3].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Lomandra longifolia
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne lub krzewy, zróżnicowane pod względem budowy[5], tworzące kępy lub zarośla[6]. Większość gatunków osiąga wysokość 10–40 cm[7], jednak niektóre są większe, jak Lomandra longifolia osiągająca wysokość do 100 cm[6] i średnicę do 120 cm[8], czy L. banksii o pokroju krzewiasto-drzewiastym, osiągająca 3 metry wysokości[9].
Organy podziemne
Grube, zdrewniałe kłącze, z nietypowym przyrostem wtórnym, z którego wyrastają włókniste korzenie[5].
Liście
Ulistnienie naprzemianległe, dwurzędowe[6]. Liście odziomkowe wieloletnie, siedzące, tworzące u nasady wydatne pochwy liściowe[5]. Blaszki liściowe płaskie, rynienkowate lub cylindryczne[8], równowąskie, trójkątne lub sitowate[5], twarde i skórzaste[8], nagie, brodawkowate lub owłosione[6], o brzegach gładkich, kolczastych lub błonkowatych[5] i całobrzegim lub ząbkowanym wierzchołku[6]. Łodygi ulistnione[5].
Kwiaty
Rośliny dwupienne. Kwiaty męskie i żeńskie zebrane w podobne lub różne kwiatostany, kłosowate, groniaste lub wierzchotkowate[6]. Szypułki członowane wierzchołkowo lub nieobecne[5]. Kwiaty niepozorne[6], wyrastające pojedynczo lub po kilka, niekiedy w gęstych pęczkach, wsparte pojedynczą lub kilkoma przysadkami[5], które niekiedy są wydłużone i kolczaste (choć niekłujące)[8]. Listki okwiatu wolne lub zrośnięte, mięsiste lub niekiedy papierzaste, zielone, białe, żółte lub fioletowe[5]. Okwiat kwiatów żeńskich zwykle jest większy od okwiatu kwiatów męskich i twardnieje w czasie owocowania[6]. Pręciki 3+3, te położone w zewnętrznym okółku osadzone na dnie kwiatowym lub obrzeżu rurki okwiatu[6]; te w wewnętrznym okółku osadzone na wewnętrznych listkach okwiatu[5]. Główki pręcików podługowate[5]. Zalążnia górna, mała, jajowata[5], mniej więcej siedząca, trójkomorowa[6], z pojedynczym zalążkiem w każdej komorze[5]. Zalążki anatropowe do mniej więcej kampylotropowych. Szyjka słupka krótka, gruba, zakończona główkowatym lub trójwrębnym znamieniem[5]. Miodniki położone u nasady zalążni i tam się otwierające[10].
Owoce
Kulistawe, jajowate lub trójgraniaste, pękające komorowo torebki[5]. U Lomandra spicata pestkowiec z cienkim, mięsistym mezokarpem[5]. Nasiona gładkie, brązowe, czerwonawe lub żółte[5], kulistawe do elipsoidalnych[6]. Bielmo helobialne, obfite, bez skrobi, gromadzące ziarno aleuronowe, hemicelulozy i tłuszcze[5]. Zarodek równowąski, 1/2 do 1/3 długości nasiona, czasem dłuższy[5].
  • Kwiaty żeńskie Lomandra preissii
    Kwiaty żeńskie Lomandra preissii
  • Kwiaty męskie Lomandra preissii
    Kwiaty męskie Lomandra preissii

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Anatomia
Korzenie mają sklerenchymatyczną strefę kory pierwotnej na zewnątrz endodermy. Wiązki przewodzące w liściach mają pochwy, których komórki wewnętrzne mają charakterystyczne dźwigary ze sklerenchymy, a komórki zewnętrzne są powiększone, miękiszowe i rozciągają się do epidermy po obu stronach blaszki liściowej. Aparaty szparkowe występują po obu stronach blaszki liściowej i są anomocytyczne, ze zwykle wydłużonymi komórkami przyszparkowymi, chociaż u niektórych gatunków występują typy paracytyczne i tetracytyczne. Chronione są nierozgałęzionymi, brodawkowatymi włoskami. U niektórych gatunków w komórkach epidermy i hipodermy występują romboidalne lub wielościenne kryształy szczawianu wapnia. Ziarna pyłku o długości 19–33 μm, z bruzdą okalającą je równikowo (zonisulcate), spiralnie (spiraperturate) lub nieregularną[11]. Egzyna pyłku ciernista, kolczasta lub siatkowata[5].
Rozwój
Geofity ryzomowe. Niektóre gatunki z wilgotnych siedlisk niekiedy są epifitami[5]. Okres kwitnienia gatunków z tego rodzaju trwa przez cały rok, w zależności gatunku, przy czym większość z nich kwitnie na wiosnę[6]. Kwiaty zapylane są przez chrząszcze[12], które żerują na mięsistych listkach okwiatu[5]. Uważa się, że niektóre gatunki są wiatropylne[5]. Nasiona rozprzestrzeniane są przez mrówki[12] i ptaki[5].
Cechy fitochemiczne
W organach podziemnych lomandry obecne są naftochinony[5].
Genetyka
Podstawowa liczba chromosomów n = 7 lub 8. Pełny garnitur chromosomów (2n) może osiągać liczbę 14, 16, 28 lub 32; niektóre gatunki są więc diploidalne, a niektóre tetraploidalne[5].

Ekologia[edytuj | edytuj kod]

Park Narodowy Little Desert w Australii, jedno z typowych siedlisk lomander
Siedlisko
Rodzaj szeroko rozpowszechniony w różnorodnych siedliskach, od obszarów półpustynnych do lasów deszczowych[5], przy czym przeważającym siedliskiem roślin z tego rodzaju są tereny lesiste o niewielkim zwarciu[7], takie jak lasy świetliste i sawanny drzewiaste. Rośliny zaliczane do sekcji Macrostachya zasiedlają gleby piaszczyste, na obszarach przybrzeżnych lub w lasach z Angophora i żywiczlinem. Gatunki z sekcji Typhopsis występują na glebach piaszczystych w suchych lasach i zaroślach eukaliptusowych (mallee), otwartych lasach eukaliptusowych porastających skaliste zbocza, a także na suchych obszarach przybrzeżnych i wydmach. Rośliny zaliczanie do sekcji Capitatae występują na glebach piaszczystych, granitowych, laterytowych i boksytowych, na skalistych zboczach, w niskich lub wysokich zaroślach, na wrzosowiskach, w sawannach drzewiastych i lasach eukaliptusowych, a także w lasach palmowych (L. tropica) oraz w pobliżu potoków lub jezior (L. rupestris). Najliczniejsza grupa gatunków zaliczana do sekcji Lomandra występuje w różnorodnych siedliskach, na glebach piaszczystych, laterytowych, gliniastych i ilastych, w wąwozach, na skalistych zboczach, w pęknięciach wychodni granitowych, w formacjach zaroślowych, na sawannie drzewiastej, w lasach eukaliptusowych, lasach suchych, na piaskach wzdłuż brzegów rzek, strumieni, a także w pobliżu wodospadów i na brzegach bagien. Gatunek L. bracteata rośnie na użytkach zielonych, terenach kamienistych, wzdłuż linii kolejowych i na terenach uprawnych, na glebach ciężkich. L. nigricans, L. odora występują w lasach eukaliptusowych na glebach laterytowych, lasach eukaliptusowych lub banksjowych na glebach piaszczystych, a także w zaroślach na czarnych glebach torfowych (czasem bagnistych). L. laxa występuje na obrzeżach lasów deszczowych, ale również na glebach piaszczystych i w głębokich piaskach. Gatunek L. spicata zasiedla wyłącznie lasy deszczowe[6].
Trapezites symmomus, dla którego lomandry są roślinami żywicielskimi
Interakcje międzygatunkowe
Gatunkami Lomandra effusa, L. hermaphrodita i L. preissii żywią się kangury szare[13].
Różne gatunki lomandry są roślinami żywicielskimi motyli powszelakowatych z występującego endemicznie w Australii rodzaju Trapezites[14] oraz gatunków Toxidia peron i Dispar compacta[15], a także zwójkowatych z gatunku Epiphyas postvittana[15]. W ciągu dnia gąsienice motyli ukrywają się w nasadach liści[12].
Niektóre gatunki lomandry są gospodarzami przędziorkowatych z gatunków Eotetranychus hudsoni, E. lomandrae i Schizotetranychus russeus[16] oraz grzybów z gatunków Pleospora lomandrae (Pleosporaceae), Cryptosporium ellipticum (Diaporthaceae)[15].
Na lomandrach pasożytują wciornastki, węgorki z rodzajów Paratylenchus i Cryphodera, czerwce z gatunku Lindingaspis rossi i tarcznikowate z gatunków Paraonidiella cladii i Pseudaulacaspis xerotidis. Żerują też na nich fulgorokształtne z gatunku Austrorgerius collinus i tasznikowate z gatunków Kirkaldyella rugosa, K. schuhi[15].
Kwiaty i nasiona lomandry stanowią pożywienie pasikonikowatych z rodzajów Coptaspis i Phasmodes. Rośliny te są również miejscem schronienia wielu gatunków z tej rodziny[17].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Kwiatostan Lomandra leucocephala, sekcja Typhopsis
Kwiatostan L. suaveolens, sekcja Capitatae
Kwiatostan Lomandra hystrix, sekcja Lomandra, seria Lomandra
Kwiatostan Lomandra multiflora, sekcja Lomandra, seria Lomandra
Kwiatostan Lomandra effusa, sekcja Lomandra, seria Sparsiflorae
Pozycja systematyczna
Rodzaj z plemienia Lomandreae podrodziny Lomandroideae w obrębie rodziny szparagowatych Asparagaceae[18][2]. W obrębie plemienia zajmuje pozycję siostrzaną względem kladu obejmującego rodzaje Acanthocarpus, Chamaexeros i Romnalda. Analizy molekularne wskazują na zagnieżdżenie rodzaju Xerolirion w obrębie Lomandra[19].
Historycznie zaliczany do rodzin sitowatych, liliowatych, żółtakowatych[8][20] i Dasypogonaceae[21]. W systemie Takhtajana z 1997 roku[20] i systemie Kubitzkiego z 1998 roku[5] rodzaj traktowany był jako typ nomenklatoryczny rodziny Lomandraceae Endlicher.
Podział rodzaju i wykaz gatunków
Z uwagi na zmienność morfologiczną gatunków zaliczanych do tego rodzaju w 1986 roku Lee i Macfarlane zaproponowali, utrzymujący się w XXI wieku podział rodzaju na sekcje[6][22][23][24][25]:

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Etymologia nazwy naukowej
Nazwa rodzaju pochodzi od starogreckich słów λῶμα (loma – rąbek, lamówka, brzeg szaty, frędzel) i ἀνδρός (andros – mężczyzny, gdyż jest to forma dopełniacza słowa ἀνήρ aner – mężczyzna)[27].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
Opis rodzaju Lomandra znajduje się w pracy Stanisława Wodzickiego z 1827 roku pt. O chodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu drzew, krzewow i ziół celnieyszych: ku ozdobie ogrodów, przy zastósowaniu do naszey strefy. Autor podał polską nazwę rodzaju lomandra oraz nazwę gatunku L. longifolia: lomandra długoliściowa[28]. Nazwa lomandra została też wymieniona przez Józefa Rostafińskiego w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin[29].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Lomandra confertifolia w uprawie doniczkowej
Rośliny spożywcze
Kwiatostany oraz nasady liści lomandry spożywane są jako przekąski[12]. Nasiona Lomandra longifolia są żute przez aborygenów w celu tłumienia pragnienia[30], służą również do produkcji mąki[9]. Kwiaty L. longifolia nasączone sokiem z cytryny są po odcedzeniu używane jako baza napoju owocowego[31].
Rośliny włókniste
W Nowej Południowej Walii Lomandra longifolia była tradycyjnie i jest współcześnie używana do wyrobu koszy[32]. W Queensland aborygeni australijscy pozyskiwali z kilku gatunków lomandry (np. L. longifolia, L. multiflora, L. confertifolia, L. effusa, L. filiformis i L. leucocephala) włókna wykorzystywane do wytwarzania plecionek, worków i koszy[33].
Rośliny ozdobne
Lomandry są popularnymi roślinami ogrodowymi w Australii. Tworząc duże, zaokrąglone kępy, nadają się do nasadzeń soliterowych, na przykład na środku trawnika, albo na rabaty. Znajdują też zastosowanie jako rośliny obrzeżowe, a także w masowych nasadzeniach. Bywają uprawiane jako rośliny doniczkowe. Są bardzo tolerancyjne i rosną zarówno w miejscach wilgotnych i zacienionych, jak i suchych i słonecznych. Są mało wymagające i bardzo łatwe w uprawie. Nadają się do wiązania luźnej gleby, pomagając zapobieganiu jej erozji, do nasadzeń na terenach pochyłych i nierównych oraz sprawdzają się w ogrodach nadbrzeżnych, z uwagi na odporność na zasolenie. Znajdują także zastosowanie do nasadzeń w wietrznych lokalizacjach dachowych w obszarach miejskich[34]. W Australii L. longifolia wykorzystywana jest do kształtowania krajobrazu i nasadzana na nasypach autostrad[5] i na poboczach dróg[8]. L. sonderi wykorzystywana jest do rekultywacji terenów pogórniczych[5]
W uprawie znajduje się m.in. L. confertifolia, L. fluviatilis, L. hystrix i L. longifolia, a także ich kultywary[35], takie jak: L. confertifolia 'Seascape', L. hystrix 'Tropic Belle', L. longifolia 'Breeze' i 'Nyalla'[36].
Rośliny nie są mrozoodporne (strefy mrozoodporności: 9–11)[8] i w Polsce nie mogą być uprawiane w gruncie.
W spisie roślin uprawianych w Ogrodzie Botanicznym Królewskiego-Warszawskiego Uniwersytetu w 1824 roku uwzględnione były trzy gatunki zaliczane do rodzaju lomandra: Lomandra latifolia (nie wiadomo jednak, o który gatunek chodzi, gdyż nazwa uznana została za nomen nudum, bez wskazania synonimu), Xerotes longifolia (Lomandra longifolia) i Xerotes rigida (L. rigida)[37]. W 2021 roku rośliny te nie były ujęte w Index plantarum Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego[38].
Inne zastosowania
Z kłączy Lomandra multiflora pozyskuje się żółty barwnik[9].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-09-08] (ang.).
  3. ↑ a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-09-08]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-09-08]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad J.G. Conran: Lomandraceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 354-360. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Alexander S. George (red.): Flora of Australia. T. 46: Iridaceae to Dioscoreaceae. Canberra: Australian Government Publishing Service, 1986. ISBN 0-644-04356-3.
  7. ↑ a b Doug Somerville: Honey and pollen flora of South Eastern Australia. [Place of publication not identified]: New South Wales Department of Primary Industries, s. 233. ISBN 978-0-7605-8362-3.
  8. ↑ a b c d e f g Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  9. ↑ a b c David J. Mabberley: Mabberley's plant-book: a portable dictionary of plants, their classification and uses. Wyd. 4. Cambridge, United Kingdom: Cambridge, 2017, s. 537. ISBN 978-1-107-11502-6.
  10. ↑ Karen L. Wilson, David A. Morrison: Monocots: Systematics and Evolution: Systematics and Evolution. Csiro Publishing, 2000. ISBN 978-0-643-09929-6.
  11. ↑ G. Erdtman: Pollen morphology and plant taxonomy. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 236. ISBN 978-90-04-08122-2.
  12. ↑ a b c d Cheryll J. Williams: Medicinal plants in Australia. Volume 1, Bush pharmacy. Dural, N.S.W., Australia: Rosenberg Publishing, 2010, s. 107. ISBN 978-1-925078-05-3.
  13. ↑ M. Arianoutsou: Plant-animal interactions in Mediterranean-type ecosystems. Dordrecht: Springer Netherlands, 2012, s. 65. ISBN 978-94-011-0908-6.
  14. ↑ R.L. Kitching: Biology of Australian butterflies. Collingwood, VIC, Australia: CSIRO Publishing, 1999. ISBN 0-643-05027-2.
  15. ↑ a b c d Dianella. Global Biotic Interactions (GloBI). [dostęp 2021-09-12].
  16. ↑ H. R. Bolland: World catalogue of the spider mite family (Acari:Tetranychidae). Leiden: Brill, 1998. ISBN 978-90-04-11087-8.
  17. ↑ David C. Rentz: A guide to the katydids of Australia. Collingwood, Vic.: CSIRO Pub, 2010. ISBN 978-0-643-09554-0.
  18. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-09-08]. (ang.).
  19. ↑ Bee F. Gunn, Daniel J. Murphy, Neville G. Walsh, John G. Conran, J. Chris Pires, Terry D. Macfarlane, Joanne L. Birch. Evolution of Lomandroideae: Multiple origins of polyploidy and biome occupancy in Australia. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 149, 2020. DOI: 10.1016/j.ympev.2020.106836. 
  20. ↑ a b Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2021-09-09]. (ang.).
  21. ↑ Rolf M. T. Dahlgren: The Families of the Monocotyledons: Structure, Evolution, and Taxonomy. Berlin, Heidelberg: Springer, 2012, s. 151-154. ISBN 978-3-642-61663-1.
  22. ↑ Terry D. Macfarlane, John G. Conran, Lomandra marginata (Asparagaceae), a shy-flowering new species from south-western Australia, „Australian Systematic Botany”, 27 (6), 2014, s. 421, DOI: 10.1071/SB14045 [dostęp 2021-10-07] (ang.).
  23. ↑ Matthew D. Barrett. Three new species of Asparagales from the Kimberley region of Western Australia. „Telopea”. 21, s. 25-37, 2018. DOI: 10.7751/telopea11463. 
  24. ↑ Jian Wang, A.R. Bean. Lomandra decomposita (R.Br.) Jian Wang ter & A.R.Bean (Laxmanniaceae), a new species for Queensland. „Austrobaileya”. 10 (1), s. 59-63, 2017. DOI: 10.2307/26612111. 
  25. ↑ Jian Wang. Lomandra ramosissima Jian Wang ter (Laxmanniaceae), a new species from southern central Queensland. „Austrobaileya”. 10 (2), s. 266-272, 2018. 
  26. ↑ Greg Keighery. A new species of Lomandra (Lomandraceae) from the Whicher Range, Western Australia. „The Western Australian Naturalist”. 26 (1), s. 16-20, 2008. 
  27. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 241. ISBN 978-0-511-47376-0.
  28. ↑ Stanisław Wodzicki: O chodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu drzew, krzewow i ziół celnieyszych: ku ozdobie ogrodów, przy zastósowaniu do naszey strefy. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1827, s. 153.
  29. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 342. (pol.).
  30. ↑ John P. Murphy: Plants of the Victorian high country: a field guide for walkers. Wyd. Second. Clayton South, VIC: 2018, s. 14. ISBN 978-1-4863-0902-3.
  31. ↑ Tong Kwee Lim: Edible medicinal and non-medicinal plants. T. 7: Flowers. Dordrecht: Springer Science, 2014, s. 21. ISBN 978-94-007-7395-0.
  32. ↑ Daphne Nash. ‘Heritage knowledge’: Indigenous people and fi bre plants on the NSW South Coast. „Artefact”. 35, s. 50-58, 2012. 
  33. ↑ Philip Clarke: Australian plants as Aboriginal tools. Sydney: Rosenberg Publishing, 2012. ISBN 978-1-922013-57-6.
  34. ↑ Andrea Caldecourt: Which Lomandra is Best For You?. Australian Plants Online. [dostęp 2021-10-07]. (ang.).
  35. ↑ Nora Harlow: Gardening in Summer-Dry Climates Plants for a Lush, Water-Conscious Landscape.. North Adams: Timber Press, Incorporated, 2021, s. 194. ISBN 978-1-64326-029-7.
  36. ↑ Thomas Leo Ogren: The allergy-fighting garden: stop asthma and allergies with smart landscaping. Wyd. 1. Berkeley: Clarkson Potter, 2015. ISBN 978-1-60774-492-4.
  37. ↑ Michał Szubert: Spis roślin Ogrodu Botanicznego Krolewskiego-Warszawskiego Uniwersytetu. Warszawa: 1824, s. 39.
  38. ↑ Index plantarum. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego. [dostęp 2021-10-09].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lomandra&oldid=72328669”