Przejdź do zawartości

Marceli Handelsman

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Marceli Handelsman
Ilustracja
Marceli Handelsman (1928)
Państwo działania

 Polska

Data i miejsce urodzenia

8 lipca 1882
Warszawa

Data i miejsce śmierci

20 marca 1945
Dora-Nordhausen

Profesor nauk humanistycznych
Specjalność: historia
Nauczyciel akademicki
Uczelnia

Uniwersytet Warszawski

Okres zatrudn.

od 1915

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Komandor Orderu Korony Włoch Krzyż Komandorski Orderu Węgierskiego Zasługi (cywilny) Komandor Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Oficer Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)

Marceli Handelsman, ps. „Maciej Romański”, „Maciej Targowski”, „Józef Krzemień” (ur. 8 lipca 1882 w Warszawie, zm. 20 marca 1945 w Dora-Nordhausen) – polski prawnik i historyk żydowskiego pochodzenia, mediewista, historyk dziejów nowożytnych i najnowszych, metodolog historii, jeden z najwybitniejszych polskich historyków 1 poł. XX w.; wolnomularz[1].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Brat Józefa Handelsmana. Ukończył V Gimnazjum w Warszawie, następnie studiował prawo na rosyjskim Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, historię na uniwersytecie w Berlinie, a po wydaleniu w 1906 r. za działalność socjalistyczną kontynuował studia w Paryżu w École nationale des chartes i Collège de France, w Zurychu (doktorat obroniony w 1909) oraz w Rapperswilu, Wiedniu i Londynie[2]. Wykładowca historii powszechnej na Wydziale Humanistycznym Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie (1912–1916)[3].

Od 1915 r. był związany z Uniwersytetem Warszawskim, gdzie w 1919 r. uzyskał tytuł profesora zwyczajnego[4]. W latach 1930–1931 doprowadził do utworzenia odrębnego Instytutu Historycznego na Uniwersytecie Warszawskim, którego został pierwszym dyrektorem[5]. Pełnił funkcję dziekana Wydziału Humanistycznego UW[6]. Jako historyk interesował się szczególnie działalnością obozu Hôtel Lambert i księcia Adama Czartoryskiego oraz dziejami Wielkiej Emigracji[7]. W latach 1948–1950 wydano pośmiertnie niedokończoną biografię jego autorstwa pt. Adam Czartoryski (tomy 1–3)[8]. Badał średniowiecze, okres napoleoński i XIX wiek[9]. Zajmował się także metodologią historii[10].

Od kwietnia do sierpnia 1918 r. był przewodniczącym Komisji Archiwalnej Tymczasowej Rady Stanu[11]. W związku z jej pracami opracował projekt ustawy archiwalnej oraz wytyczne dotyczące kursów archiwalnych, które stały się podstawą dla stworzenia przepisów wprowadzonych potem reskryptem Rady Regencyjnej z dnia 31 lipca 1918 r.[12] Reprezentował stronę polską (wraz ze Stefanem Ehrenkreutzem i Stanisławem Kętrzyńskim) w utworzonej dwustronnej podkomisji technicznej, mającej dokonać analizy roszczeń w stosunku do akt dotyczących ziem polskich zaliczonych do przejęcia od niemieckich instytucji archiwalnych (w tym tzw. akt popruskich) obradującej 10 i 25 września oraz 4 i 24 października 1918 r.[13]

Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności oraz francuskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. W latach 1918–1939 był redaktorem „Przeglądu Historycznego[14], a w latach 1918–1919 – dyrektorem Archiwum Akt Dawnych w Warszawie[15]. W 1921 r. współtworzył Instytut Badań Narodowościowych[16]. Był delegatem Polskiego Towarzystwa Historycznego w Międzynarodowym Komitecie Historycznym, jednym z organizatorów Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych w Warszawie w 1933 r.[17] 30 maja 1937 r. został wybrany na członka zagranicznego francuskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych w miejsce zmarłego w 1936 r. Rudyarda Kiplinga[18].

Był zwolennikiem PPS i Józefa Piłsudskiego oraz gorącym orędownikiem współpracy polsko-francuskiej[19].

Latem 1920 jako ochotnik–szeregowiec walczył na wojnie z bolszewikami w szeregach 5 Pułku Piechoty Legionów[20]. W 1921 opublikował wspomnnienia z okresu pobytu na froncie zatytułowane „W piątym pułku Legjonów: dwa miesiące ofensywy litewsko-białoruskiej” i dedykował je kolegom: Gustawowi Przychockiemu oraz Stanisławowi Szoberowi[21].

Krytykował antysemityzm na uczelniach, wyrażający się m.in. w próbach wprowadzenia getta ławkowego czy tzw. „paragrafu aryjskiego”, czyli wykluczenia Żydów ze stowarzyszeń naukowych i samopomocowych na uczelniach[22]. Z powodu swoich poglądów był atakowany w prasie obozu narodowego („Gazeta Warszawska”, „Myśl Narodowa”)[23]. W marcu 1934 r. został napadnięty na dziedzińcu uniwersyteckim i uderzony w tył głowy kastetem[24]. W związku z napadem aresztowano byłych działaczy Obozu Wielkiej Polski, między innymi Zygmunta Dziarmagę[25], przywódcę bojówki „Uczelnie Różne”, która następnie została podporządkowana ONR[22]. Napad wzbudził powszechne oburzenie[22]. Handelsman zrzekł się funkcji dziekana Wydziału Humanistycznego, ale Senat uczelni zwrócił się do niego z prośbą o wycofanie rezygnacji[6].

W czasie II wojny światowej ukrywał się (jego rodzina była pochodzenia żydowskiego). Mimo to uczestniczył w tajnym nauczaniu. Współpracował z Biurem Informacji i Propagandy KG AK[10]. W maju 1944 r. w rękach kierującego wówczas BIP-em Jana Rzepeckiego znalazł się dokument (oceniony przez Grzegorza Mazura jako wytwór wywiadu NSZ), zatytułowany „Żydzi w ZWZ”. zawierający nazwiska Rzepeckiego, Gieysztora, Handelsmana i Makowieckiego[a]. Na skutek denuncjacji[b] Marceli Handelsman został aresztowany 14 lipca 1944 r. przez Gestapo, miesiąc po zamordowaniu innych pracowników BIP AK[26][27][28][29][30][31][32].

Trafił do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen. Następnie został przeniesiony do Dora-Nordhausen, gdzie zmarł 20 marca 1945 r.[8] Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 69-4-19)[33].

Materiały archiwalne Marcelego Handelsmana znajdują się w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-10[34].

Uczniowie

[edytuj | edytuj kod]

Marceli Handelsman prowadził w okresie międzywojennym dwa seminaria: średniowieczne (tematyka głównie z okresu Merowingów i Karolingów) i XIX-wieczne (tematyka z epoki napoleońskiej). Był wychowawcą wielu pokoleń historyków takich jak: Stanisław Arnold, Aleksy Franciszek Bachulski, Halina Bachulska, Oskar Bartel, Eugeniusz Boss, Artur Eisenbach, Aleksander Gieysztor, Wincenty Gorzycki, Henryk Jabłoński, Stefan Jellenta, Stefan Kieniewicz, Aleksander Krasuski, Tadeusz Landecki, Czesław Leśniewski, Witold Łukaszewicz, Marian Małowist, Tadeusz Manteuffel, Adam Mauersberger, Anna Minkowska, Gryzelda Missalowa, Wanda Moszczeńska, Henryk Paszkiewicz, Irena Pietrzak-Pawłowska, Stanisław Płoski, Hanna Pohoska, Stefan Pomarański, Ryszard Przelaskowski, Eugeniusz Przybyszewski, Emanuel Ringelblum, Lucjan Rusjan, Marian Henryk Serejski, Jakub Szacki, Adam Szczypiorski, Ludwik Widerszal, Helena Więckowska, Janusz Woliński, Karol Zbyszewski, Mieczysław Żywczyński[35].

Życie prywatne

[edytuj | edytuj kod]

W 1912 r. ożenił się z artystką Jadwigą Kernbaum[36].

  • Kara w najdawniejszym prawodawstwie polskim (1907)[37]
  • Prawo karne w statutach Kazimierza Wielkiego (1909)[38]
  • Historia polskiego prawa karnego (t. 1–2, 1908–1909)
  • Napoléon et la Pologne (1909)[39]
  • Bignon a sprawa polska (1911)[40]
  • Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813 (1914)
  • Francja – Polska 1807–1813 (1914)
  • Z metodyki badań feudalizmu (1917)[41]
  • O metodzie publikowania najdawniejszych ksiąg sądowych w polskich (1916)[42]
  • System narodowo-polityczny Coli di Rienzo (1918)
  • Zagadnienia teoretyczna historii (1919)[43]
  • Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego (1921)
  • Pomiędzy Prusami a Rosją (1922)
  • Ideologia polityczna Towarzystwa Republikanów Polskich 1789–1807 (1924)
  • Rozwój narodowości nowoczesnej (1924)[44][45][46]
  • Tak zwane praeceptio 614 roku (1926)[47]
  • Mickiewicz w latach 1853–1855 (1933)[48]
  • Rok 1848 we Włoszech i polityka ks. Adama Czartoryskiego (1936)[49]
  • Po co toczy się wojna? (1943)
  • Między Wschodem a Zachodem (1943)[50]

Ordery i odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]
  1. Raport kontrwywiadu AK o agenturach komuny i NKWD w AK i Delegaturze Rządu (...). Według uporczywie powtarzających się pogłosek w tzw. Komitecie Politycznym ZWZ, silnie zakonspirowanym zasiada m.in. prof. Marceli Handelsman – żyd, mason, organizator i spirytus movens komunistycznego Komitetu Inicjatywy Narodowej. Prof. Marceli Handelsman współpracuje ściśle z prof. Stanisławem Arnoldem, premierem Rządu Ludowego Republiki Polskiej, z którym jest zresztą spowinowacony, kuzynka prof. Marcelego Handelsmana z domu Altberg jest żoną prof. Stanisława Arnolda. Jakieś wybitne stanowisko w AK zajmuje podobno kuzyn prof. Marcelego Handelsmana, prof. Uniwersytetu Warszawskiego Kuratowski (Kuratow) Kazimierz, rosyjski żyd, mający fatalną opinię w kołach profesorskich (polskich). Z kół tzw. administracji cywilnej AK uzyskano prywatne informacje, że dużą rolę gra tam znany finansista żydowski Landau. Przed wojną Landau utrzymywał bliskie stosunki z prof. Marcelim Handelsmanem. Należy zwrócić uwagę, że jeśli nawet prof. Marceli Handelsman nie piastuje oficjalnie żadnego stanowiska w AK, to w każdym razie posiada on w tym środowisku bardzo liczne i wpływowe koneksje, które niewątpliwie wykorzystuje dla infiltracji wpływów komuny” (Archiwum Akt Nowych, 203/III-137, k. 30-32a). Treść dokumentu za: Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty. Wybór i opracowanie Marek Jan Chodakiewicz, Piotr Gontarczyk, Leszek Żebrowski, t. 3, Warszawa 1999. s. 197.
  2. Rafał Żebrowski i Andrzej Żbikowski uważają, że doniesiono na Handelsmana prawdopodobnie z kręgów nacjonalistycznych NSZ, a redaktor Piotr Lipiński nie wie, kto był donosicielem. Podobnie uważają Marek Jan Chodakiewicz i Sebastian Bojemski dodając, że oskarżenia NSZ o ten donos, jak i zabójstwa Widerszala oraz Makowieckiego, jest niesłuszne i nie ma na to żadnych dowodów, z czym zgadza się były żołnierz NSZ i PSZ Stanisław Żochowski.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. SĘP, Forpoczty masonerii w Polsce, [w:] „Myśl Narodowa”. 1933 nr 30, s. 343.
  2. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 336–338.
  3. Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN: sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych, 1906–1916, opracowali Ryszard Błędowski, Stanisław Orłowski, Henryk Mościcki, Warszawa 1917, s. 129 Podkarpacka BC – wersja elektroniczna.
  4. Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, s. 126.
  5. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 339.
  6. a b Odsłonięcie tablicy upamiętniającej Ofiary getta ławkowego na Uniwersytecie Warszawskim. [w:] Uniwersytet Warszawski [on-line]. uw.edu.pl, 21 maja 2023. [dostęp 2023-07-10].
  7. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 344.
  8. a b Piotr Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 346.
  9. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 343–345.
  10. a b Piotr Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 345.
  11. A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 4.
  12. A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 5, 7.
  13. A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 8–9.
  14. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 340–341.
  15. Irena Koberdowa (red.), Indeks osobowy, „Teki archiwalne” 1968, t. 11, s. 189.
  16. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 341.
  17. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 340.
  18. Uczony polski obejmuje fotel w Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 119 z 1 czerwca 1937. 
  19. Stefan Kieniewicz, Marceli Handelsman, [w:] Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, Warszawa 1985, s. 256–273.
  20. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 342.
  21. Marceli Handelsman: W piątym pułku Legjonów : dwa miesiące ofensywy litewsko-białoruskiej. Zamość: Zygmunt Pomarański i Spółka, 1921..
  22. a b c Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 213–214. ISBN 978-83-07-01221-6.
  23. Marceli Handelsman. [w:] Polski Słownik Biograficzny [on-line]. [dostęp 2018-08-28].
  24. M. Dąbrowska: Doroczny wstyd. [dostęp 2014-09-13].
  25. Aresztowanie 5 sprawców napadu na prof. Handelsmana. „Dzień Dobry”, 1934-03-23. [dostęp 2018-08-28]. 
  26. Sebastian Bojemski: Likwidacja Widerszala i Makowieckich, czyli Janusz Marszalec widzi drzewa, a nie widzi lasu. glaukopis.pl. s. 370. [dostęp 2014-08-05].
  27. Rafał Żebrowski, Marceli Handelsman, Żydowski Instytut Historyczny. jhi.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-11)]..
  28. Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, s. 127.
  29. Piotr Lipiński, Raport Rzepeckiego, Gazeta Wyborcza z 28 grudnia 2002 r.. [dostęp 2016-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2016)].
  30. Marek Jan Chodakiewicz: Narodowe Siły Zbrojne. „Ząb” przeciw dwu wrogom. Wyd. II. Warszawa: 2005, s. 411–412. ISBN 83-911097-1-2.
  31. Stanisław Żochowski, O Narodowych Siłach Zbrojnych. NSZ, Lublin: Retro, 1994, s. 205, ISBN 83-900701-7-0, OCLC 835333155.
  32. Sebastian Bojemski, Poszli w skier powodzi... Narodowe Siły Zbrojne w Powstaniu Warszawskim, Warszawa: Wyd. Glaukopis, 2002, s. 249, ISBN 83-902410-1-3, OCLC 51569944.
  33. Cmentarz Stare Powązki: Natalja Rudnikowa, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-01-31].
  34. Spis inwentarzy, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie, [dostęp 2024-01-03].
  35. P. Węcowski, Marceli Handelsman (1882–1945), [w:] M. Handelsman, Historyka, oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 343344; M. Wierzbicka, Marceli Handelsman, [w:] Słownik Historyków Polskich, red. M. Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, s. 175177.
  36. Karta R-09470 [online], Galeria Fotografii Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w zbiorach IS PAN [dostęp 2022-01-02] (pol.).
  37. Marceli Handelsman, Historja polskiego prawa karnego. T. 1, Kara w najdawniejszym prawie polskim, wyd. 1907. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-19].
  38. Marceli Handelsman, Historja polskiego prawa karnego. T. 2, Prawo karne w statutach Kazimierza Wielkiego, wyd. 1909. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-19].
  39. Marceli Handelsman, Napoléon et la Pologne 1806–1807 : d’apres les documents des Archives Nationales et les Archives du Ministère de Affaires Étrangères, wyd. 1909. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-19].
  40. Marceli Handelsman, Bignon w dobie restauracyi i jego wspomnienia o Polsce, wyd. 1911. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-19].
  41. Marceli Handelsman, Z metodyki badań feodalizmu. 1, Podstawy porównania, wyd. 1917. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-19].
  42. Marceli Handelsman, O metodzie publikowania najdawniejszych ksiąg sądowych polskich, wyd. 1916. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-19].
  43. Marceli Handelsman, Zagadnienia teoretyczne historyi, wyd. 1919. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  44. Marceli Handelsman, Rozwój narodowości nowoczesnej. [T. 1], wyd. 1924. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  45. Marceli Handelsman, Rozwój narodowości nowoczesnej. T. 2, Francja-Polska 1795–1845 : studja nad dziejami myśli politycznej, wyd. 1924. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  46. Marceli Handelsman, Rozwój narodowości nowoczesnej. T. 3, Ukraińska polityka ks. Adama Czartoryskiego przed wojną Krymską, wyd. 1924 [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  47. Marceli Handelsman, T.zw. praeceptio 614 roku, wyd. 1926. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  48. Marceli Handelsman, Mickiewicz w latach 1853–1855, wyd. 1933. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  49. Marceli Handelsman, Rok 1848 we Włoszech i polityka ks. Adama Czartoryskiego, wyd. 1936. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  50. Marceli Handelsman (ps. Józef Krzemień), Między Wschodem i Zachodem, wyd. 1939 [i.e.1943]. [online], polona.pl [dostęp 2018-07-19].
  51. M.P. z 1929 r. nr 276, poz. 638 „za zasługi na polu naukowem i pedagogicznem”.
  52. M.P. z 1947 r. nr 34, poz. 286 „za działalność konspiracyjną podczas okupacji”.
  53. a b c d Handelsman Marceli (1882–1945). [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. IX/1960–1961 [on-line]. ipsb.nina.gov.pl. [dostęp 2018-12-09].
  54. Czy wiesz kto to jest?. Stanisław Łoza (red.). Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 248.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Polski Słownik Biograficzny.
  • Księga pamiątkowa ku uczczeniu 25-letniej działalności naukowej prof. M. Handelsmana, red. Henryk Bachulski, Warszawa 1929.
  • Oskar Halecki, Marceli Handelsman, „Tygodnik Polski” z. 50 (12.12.1943), s. 3.
  • J. Dutkiewicz, Marceli Handelsman jako badacz epoki napoleońskiej, „Przegląd Historyczny” 1965 nr 4.
  • Aleksander Gieysztor, Marceli Handelsman, [w:] Portrety uczonych polskich, Kraków 1974.
  • Stefan Kieniewicz, Marceli Handelsman[w:] Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, Warszawa 1986.
  • Maria Wierzbicka, Marceli Handelsman, [w:] Słownik historyków polskich, red. Maria Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, s. 175–177.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]