Martwe miasta

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Starożytne osady na północy Syrii[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Państwo

 Syria

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

III, IV, V

Numer ref.

1348

Region[b]

Kraje arabskie

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

2011
na 35. sesji

Obiekt zagrożony

od 2013[1]

Położenie na mapie Syrii
Mapa konturowa Syrii, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Starożytne osady na północy Syrii”
Ziemia36°20′N 36°50′E/36,333333 36,833333
Grobowiec w formie piramidy, Al-Bara
Ruiny, Al-Bara
Termy, Serdżilla
Dom, Serdżilla
Andron, Serdżilla
Pozostałości słupa Szymona Słupnika, Qal’at Sim’an
Bazylika z charakterystycznym kamiennym łukiem, Ruwaiha

Martwe miasta, Wymarłe Miasta także Zapomniane Miasta[2][3] (arab. المدن الميتة, Al-Mudun al-Majjita; المدن المنسية, Al-Mudun al-Mansijja) – porzucone osady w północno-zachodniej części Syrii pomiędzy Aleppo i Idlibem; świadectwo osadnictwa wiejskiego w późnym okresie starożytnym i w czasach bizantyjskich.

Miejscowości zostały założone ok. I wieku i opuszczone z niewiadomych przyczyn w okresie od VIII do X wieku. Do dnia dzisiejszego bardzo dobrze zachowały się pozostałości zabudowań mieszkalnych i użyteczności publicznej, np. świątyń, kościołów czy term. Główne „Martwe Miasta” to Qal’at Sim’an z pozostałościami słupa Szymona Słupnika (386–429), Serdżilla z bardzo dobrze zachowaną architekturą osady z V-VI wieku i Al-Bara z dwoma grobowcami–piramidami z VI wieku.

W 2011 roku obszar obejmujący ok. 40 miejscowości w ośmiu zgrupowaniach został wpisany na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO[4]. Wobec toczącej się wojny domowej w Syrii, w 2013 roku UNESCO uznało wszystkie syryjskie obiekty dziedzictwa kulturowego ludzkości za zagrożone[1].

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Osady położone są w północno-zachodniej części Syrii, niedaleko od granicy z Turcją, w górzystym regionie Masywu Wapiennego pomiędzy dolinami rzek Nahr Afrin i Orontes na zachodzie a Płaskowyżem Aleppo i Płaskowyżem Idlib na wschodzie[4]. Masyw ma ok. 100 km długości, jego szerokość nie przekracza 20 km a wysokość waha się od 400 do 1000 m n.p.m. Na północy znajduje się wzniesienie Dżabal Seman, w części środkowej i na południu: Dżabal Halaka, Dżabal Barisza, Dżabal Al-Al'a, Dżabal Doueili, Dżabal Wastani i Dżabal az-Zawijja[4]. Wzniesienia te wyznaczają granice pomiędzy poszczególnymi grupami osad[4].

W regionie panuje klimat śródziemnomorski, a na wzniesieniach zimą występują opady deszczu[4]. W porównaniu z okolicznymi bardzo żyznymi płaskowyżami, scrubowostepowy masyw nie był obszarem atrakcyjnym pod względem upraw rolniczych i służył jako pastwiska[4].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Imponujące ruiny są pozostałością po osadach, które czerpały duże zyski z międzynarodowego handlu oliwą pod koniec starożytności[2]. Większość osad pochodzi z I-VII wieku[2]. Prosperujące osady rozwijały się wzdłuż głównych szlaków handlowych w Cesarstwie Bizantyjskim[2]. Lata świetności przypadają na V-VI wiek, kiedy to w regionie żyło 300 tys. ludzi w ok. 700 osadach[5]. Od połowy VI wieku region dotknęła seria niekorzystnych wydarzeń – najazdy Sasanidów, epidemie dżumy, susze i głód[5].

Miasta zostały opuszczone z niewiadomych przyczyn w okresie od VIII do X wieku. Gdy Arabowie podbili te obszary Cesarstwa Rzymskiego w VII wieku, centrum polityczne regionu przeniosło się z Antiochii do Damaszku, zaś główne szlaki handlowe przesunęły się na południe i być może w wyniku tego osady te straciły główne źródło dochodów[2]. Z tego powodu mieszkańcy mogli opuścić osady i przenieść się do innych ośrodków rozwijających się pod rządami muzułmanów. Inne teorie opuszczenia osad mówią o ucieczce przed trzęsieniami ziemi lub wyludnieniu wskutek pandemii, które rozpoczęła dżuma Justyniana (541-542), a powracających kilkunastokrotnie do połowy VIII w. Być może legendy o potępieniu tych osad powstrzymywały ludzi przez ponownym zasiedleniem[6].

Osady zostały „odkryte” w 1860 roku przez francuskiego dyplomatę i archeologa Charles’a Jeana Melchiora de Vogüé (1829-1916)[7]. W latach 1899–1900 ruiny badał amerykańskiego archeolog z Uniwersytetu Princeton Howarda Crosby’ego Butlera (1872–1922)[5]. W 1933 roku ruinami zajmował się rosyjski architekt George Tchalenko, który wysunął tezę o handlu oliwą jako głównym źródle dochodu mieszkańców osad[5]. W latach 70. XX wieku francuscy historycy Georges Tate (1943–2009) i Jean-Pierre Sodini z Francuskiego Instytutu Archeologii w Damaszku przeprowadzili dogłębne prace badawcze[5]. Według Tate’a i Sodiniego gospodarka osad opierała się również na wypasie zwierząt i uprawie roli – nie tylko na produkcji oliwy[5].

Większość z „Martwych Miast” jest dobrze zachowanych i turyści mogą dość swobodnie je zwiedzać, pomimo że w kilku trwają wykopaliska archeologiczne i prace restauratorskie; jednak niektóre „Martwe Miasta” są trudno dostępne bez przewodnika.

Nazwa „Martwe Miasta”[edytuj | edytuj kod]

Nazwa „Martwe Miasta”, wprowadzona w 1933 roku przez Matterna (fr. „villes mortes”) [8], jest myląca, ponieważ pozostałości wskazują na wiejski charakter osad[4], z kilkoma cechami miejskimi[9][10]. W sumie na terenie masywu naliczono według jednych źródeł 700[9] lub 780[7] a według innych 820 osad[10].

„Martwe Miasta” wpisane na listę UNESCO znajdują się w ośmiu parkach archeologicznych w okolicach Dżabal Seman i Dżabal Halaka na północy, Dżabal Barisza i Dżabal Al-Al'a w części środkowej oraz Dżabal az-Zawijja na południu, które obejmują m.in.[4]:

Dżabal Seman
i Dżabal Halaka na północy:
Część środkowa: Dżabal az-Zawijja na południu:
Basufan Bauda Al-Bara (Kapropera)
Barad (Kaprobarada) Babiska Bauda
Burdż Hajdar Bakirha Btirsa 
Dair Seman (Telanissos) Barisza Dana
Turmanin Berrisz Dżarada
Fafirtin   Bettir  M’rara
Kalota  Ad-Dana Ruwaiha
Charab Sams Dar Kita   Serdżilla
Muszabbak Dēhes Szinszara
Kafr Nabu  Dair Seta
Qal’at Sim’an  Kalb Lauza
Refade  Kirkbize
Simkhar

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Większość osad składa się z 20–60 kamiennych budynków postawionych bez uprzednich formalnych planów – nie ma tu wytyczonych parceli czy ulic[11][12]. Budynki zostały wzniesione z lokalnego kamienia bez użycia zaprawy[13].

Osad nie otaczają mury obronne, lecz poszczególne budynki otoczone były wysokimi murami[14]. Większość zabudowań to dwupiętrowe domy mieszkalne – na piętrze mieszkali ludzie a na parterze zwierzęta[15]. Wiele domów miało portyki i werandy, ciągnące się wzdłuż ulicy, służące jako stajnie lub sklepy[16]. Poza wypasem zwierząt, mieszkańcy zajmowali się produkcją oliwy z oliwek – w 45 osadach naliczono 245 pras oliwnych[17].

W niektórych osadach znajdują się również budynki użyteczności publicznej – termy, składy, świątynie i kościoły, klasztory czy domy spotkań – androny[11]. Ruiny term stoją w sześciu osadach – najbardziej okazałe kompleksy są w Serdżilli, Al-Barze i Babisce[18]. Termy te nie służyły Rzymianom lecz całej populacji lokalnej, były formą przejściową pomiędzy rzymskimi termami a muzułmańskim hammamem[18].

Podczas gdy w kilku osadach zachowały się ruiny świątyń rzymskich, m.in. Zeusa[18], w „Martwych Miastach” naliczono pozostałości 1500 kościołów chrześcijańskich, z których część była kościołami przyklasztornymi[19].

Al-Bara[edytuj | edytuj kod]

Al-Bara (arab. بارة) jest największym z „Martwych Miast”[20]. W starożytności Al-Bara nosiło nazwę Kapropera[11]. Okres świetności osady leżącej przy szlaku handlowym z Antiochii do Apamei przypada na IV-VII wiek, kiedy to stało się centrum handlu winem i oliwą[20]. Znajdują się tu m.in. ruiny pięciu kościołów, sześciu klasztorów oraz wielu dużych gospodarstw z prasami oliwnymi, stajniami i oborami[11]. Ponadto stoją tu pozostałości dwóch grobowców w formie piramid ozdobionych pilastrami korynckimi i zdobieniami z liści akantu[20]. W latach 1089–1123 mieszkali tu krzyżowcy a osada została ostatecznie opuszczona po trzęsieniu ziemi w 1157 roku[21].

Serdżilla[edytuj | edytuj kod]

Serdżilla (arab. سيرجيلة), ok. 60 km od Aleppo, jest najlepiej zachowaną osadą z „Martwych Miast”[20][22]. Pośrodku osady znajduje się plac a przy nim bardzo dobrze zachowane pozostałości wczesnobizantyjskiej łaźni (473), dwupiętrowego andronu, gdzie spotykali się mężczyźni i trójnawowego kościoła datowanego na 372 rok[20][4][21]. Ponadto są tu bardzo dobrze zachowane domy mieszkalne, z których największe mieściły 16 pokoi, grobowce a nawet komunalna cysterna na wodę[4][21].

Qal’at Sim’an[edytuj | edytuj kod]

Qal’at Sim’an (arab. قلعة سمعان) to pozostałości kompleksu wzniesionego z inicjatywy cesarza Zenona Izauryjczyka w latach 470–480 w miejscu ascezy Szymona Słupnika (386–429)[23][4]. Do dnia dzisiejszego zachowały się pozostałości słupa oraz wybudowanego nad nim kościoła na planie krzyża – słup znajduje się pośrodku, na ośmiokątnym placu (prawdopodobnie oryginalnie zadaszonym kopułą), wokół którego zachowały się ruiny czterech naw[23]. Z powierzchnią ponad 5 tys. m2 kościół był jedną z największych świątyń w historii i mógł pomieścić 10 tys. wiernych[23]. Kompleks był prężnym centrum pielgrzymkowym, przy czym pielgrzymi zatrzymywali się w nieopodal położonym miasteczku Dair Seman, ówczesnym Telanissos[23].

Ruwaiha i Dżarada[edytuj | edytuj kod]

Ruwaiha (arab. رويحة) znajduje się 25 km od Al-Bara, na obrzeżach współczesnej osady[21]. Ostały się tu ruiny kamiennej bazyliki z charakterystycznym kamiennym łukiem nad nawą główną[21]. Przy kościele znajduje się nakryty kopułą grobowiec niejakiego Bissosa, syna Pardosa[21].

W Dżaradzie (arab. جاراده), oddalonej od Ruwaihy o 2 km, znajduje się zachowana w całości sześciopiętrowa wieża o niewiadomym przeznaczeniu[21].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b UNESCO: Syria’s Six World Heritage sites placed on List of World Heritage in Danger. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  2. a b c d e R. Cavallo, S. Komossa, N. Marzot: New Urban Configurations. IOS Press, 2014, s. 892. ISBN 978-1-61499-366-7. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  3. Diana Darke: Syria. Bradt Travel Guides, 2010, s. 153. ISBN 978-1-84162-314-6. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  4. a b c d e f g h i j k UNESCO: Ancient villages of Northern Syria (Syrian Arab Republic) No 1348. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  5. a b c d e f Clive Foss. Dead Cities of the Syrian Hill Country. „Archeology”. 49, September/October 1996. 5. Archaeological Institute of America. (ang.). 
  6. Bogusław Chrabota. Dżuma, która zabiła cywilizację. „Rzeczpospolita”, 06-09-2014. (pol.). 
  7. a b Diana Darke: Syria. Bradt Travel Guides, 2010, s. 155. ISBN 978-1-84162-314-6. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  8. Joseph Mattern: A travers les villes mortes de Haute Syrie. Promenades archéologiques en 1928, 1929, 1931. Beyrouth, Imprimerie Catholique, 1933, s. 8–9. [dostęp 2015-05-18]. (fr.).
  9. a b Chris Wickham: Framing the Early Middle Ages:Europe and the Mediterranean, 400-800. Oxford University Press, 2005, s. 443. ISBN 978-0-19-153261-0. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  10. a b Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge, 2002, s. 207. ISBN 978-1-134-82386-4. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  11. a b c d Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge, 2002, s. 210. ISBN 978-1-134-82386-4. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  12. Kevin Butcher: Roman Syria and the Near East. Getty Publications, 2003, s. 151. ISBN 978-0-89236-715-3. [dostęp 2015-05-18].
  13. Diana Darke: Syria. Bradt Travel Guides, 2010, s. 154. ISBN 978-1-84162-314-6. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  14. Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge, 2002, s. 212. ISBN 978-1-134-82386-4. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  15. Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge, 2002, s. 215. ISBN 978-1-134-82386-4. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  16. Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge, 2002, s. 218. ISBN 978-1-134-82386-4. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  17. Chris Wickham: Framing the Early Middle Ages:Europe and the Mediterranean, 400-800. Oxford University Press, 2005, s. 445. ISBN 978-0-19-153261-0. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  18. a b c Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge, 2002, s. 219. ISBN 978-1-134-82386-4. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  19. Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge, 2002, s. 221. ISBN 978-1-134-82386-4. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  20. a b c d e Terry Carter, Lara Dunston, Amelia Thomas: Syria & Lebanon. Lonely Planet, 2008, s. 199–200. ISBN 978-1-74104-609-0. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  21. a b c d e f g Diana Darke: Syria. Bradt Travel Guides, 2010, s. 157. ISBN 978-1-84162-314-6. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  22. Diana Darke: Syria. Bradt Travel Guides, 2010, s. 156. ISBN 978-1-84162-314-6. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).
  23. a b c d Warwick Ball: Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge, 2002, s. 223. ISBN 978-1-134-82386-4. [dostęp 2015-05-18]. (ang.).