Monarchia

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Korona, najważniejszy atrybut monarchy (tu:chrześcijańska korona Królestwa Włoch)

Monarchia (łac. monarchia, ze stgr. μοναρχία, monarchía „jedynowładztwo”, od μόναρχος „jedyny władca”, od μόνος monos „jeden” i ἀρχός archós „początek”[1]) – ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą, nie wybierana w sposób republikański. Zazwyczaj:

Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne.

Historia ustroju[edytuj | edytuj kod]

Król Salomon, starożytny monarcha Izraela

W pierwszych wspólnotach plemiennych nie istniała hierarchia, która (wśród ludów europejskich) pojawiła się pod koniec demokracji wojennej, a na Bliskim Wschodzie przed powstaniem pierwszych cywilizacji.

W początkach starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (w ustroju despotycznym), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy miał pozostawać w łączności z bóstwami.

W średniowieczu powstały nowe, feudalne formy monarchii: patrymonialna oraz stanowa. Uzasadnieniem władzy monarchów było jej pochodzenie od Boga, stąd ich pozycja była teoretycznie niepodważalna. Byli suzerenami, jednak nie zawsze mogli wyegzekwować swą władzę i ich wpływ został ograniczony. Powstawały pierwsze parlamenty (tym samym monarchie parlamentarne).

Od XV wieku w Europie zachodniej ponownie wzrosło znaczenie monarchy, do władzy prawie nieograniczonej lub nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutna Ludwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.

Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska (1789-1799) doprowadziły do upadku absolutyzmu. Narodził się pogląd, że suwerenem jest społeczeństwo, które ma prawo powoływać i odwoływać sprawujących władzę.

Ta sytuacja, wsparta przez powstanie Stanów Zjednoczonych (4 lipca 1776), wymusiła ograniczenia praw monarchy. Doprowadziło to do powstania pierwszych monarchii konstytucyjnych (Francja, Rzeczpospolita Obojga Narodów), gdzie król był zwierzchnikiem administracji.

Nieco inna sytuacja miała miejsce w Anglii, a następnie w Wielkiej Brytanii. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem monarchii parlamentarnej.

Upadek wielu monarchii nastąpił po I wojnie światowej. Nowo powstałe państwa (Czechosłowacja, Polska itd.) wybrały ustrój republikański, w wielu krajach obalano monarchie, zastępując je republikami (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja).

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Od kręgu kulturowego oraz religii zależy nazwa monarchii:

Sukcesja tronu[edytuj | edytuj kod]

pocztówka-monarchowie panujący w 1908 r.
 Osobny artykuł: sukcesja tronu.

Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mogła objąć osoba spokrewniona, niebędąca zstępnym. Czasem następcę monarcha mógł wyznaczyć na podstawie czynności prawnej: testamentem lub zawierając układ o przeżycie.

Zdarzało się, że sprawa sukcesji była niejasna, gdy wiele osób jednocześnie dowodziło swoich praw do tronu. Z tego powodu wybuchały wojny, np. wojna o sukcesję austriacką, wojna o sukcesję hiszpańską oraz wojna o sukcesję polską.

Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez elektorów. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa, jak Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a obecnie Watykan.

Obecne monarchie (stan na rok 2022)[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Lista istniejących monarchii.

Byłe monarchie[edytuj | edytuj kod]

Poniżej podano wykaz monarchii, które istniały w okresie nowożytnym, ale już nimi nie są.

Państwo Typ monarchii Data zniesienia Ostatni monarcha
Afganistan królestwo 17 lipca 1973 Muhammad Zahir Chan
Afryka Środkowa cesarstwo 20 września 1979 Bokassa I
Albania królestwo 7 kwietnia 1939 Zogu I
Asir[2] (ob. część Arabii Saudyjskiej) emirat 20 listopada 1930 Sajjid al-Hasan ibn Ali al-Idrisi al-Hasani
Austria[a] cesarstwo 11 listopada 1918[b] Karol I
Bahawalpur (ob. część Pakistanu)[c] księstwo 14 października 1955 Sadeq Mohammad Chan V
Birma królestwo 29 listopada 1885 Thibaw
Brazylia cesarstwo 15 listopada 1889 Piotr II
Bułgaria carstwo 15 września 1946 Symeon II
Burundi królestwo 28 listopada 1966 Ntare
Chiny cesarstwo 22 marca 1916 Yuan Shikai
Chorwacja[d] królestwo 31 lipca 1943 Tomisław II
Czarnogóra królestwo 26 listopada 1918[e] Mikołaj I
Czechy królestwo 28 października 1918[f] Karol III Habsburg
Dżabal Szammar[3] (ob. część Arabii Saudyjskiej) emirat 2 listopada 1921 Muhammad (II) ibn Talal al Rashid
Egipt królestwo 23 lipca 1952 Fuad II
Etiopia cesarstwo 12 marca 1975 Haile Selassie I
Finlandia królestwo 14 grudnia 1918 Väinö I
Francja cesarstwo 4 września 1870 Napoleon III
Grecja królestwo 8 grudnia 1974 Konstantyn II
Haiti cesarstwo 1859 Faustyn
Hawaje[4] (ob. część Stanów Zjednoczonych) królestwo 17 stycznia 1893 Lydia Liliʻuokalani
Hidżaz[5] (ob. część Arabii Saudyjskiej) królestwo 19 grudnia 1925 Ali ibn Husajn
Irak królestwo 14 lipca 1958 Fajsal II
Iran cesarstwo 1 kwietnia 1979 Mohammad Reza Pahlawi
Irlandia królestwo 1 stycznia 1801 Jerzy III
Islandia[6] królestwo[g] 17 czerwca 1944 Chrystian X[h]
Jemen królestwo 26 września 1962 Muhammad al-Badr
Kazachstan chanat 1847 Kenesary Qasymŭly
Korea Południowa[7] cesarstwo 29 sierpnia 1910[i] Sunjong
Korea Północna[7]
Kurdystan (ob. część Iraku)[c] królestwo lipiec 1924 Mahmud Barzanji
Laos królestwo 2 grudnia 1975 Savang Vatthana
Libia królestwo 1 września 1969 Idrys I
Litwa królestwo 2 listopada 1918 Mendog II
Madagaskar królestwo 1896 Ranavalona III
Malediwy sułtanat 11 listopada 1968 Muhammad Fareed Didi
Mandżukuo (ob. część ChRL)[j] cesarstwo 17 sierpnia 1945 Puyi
Meksyk cesarstwo 1867 Maksymilian I
Mengjiang (ob. część ChRL)[j] księstwo 19 sierpnia 1945 Demchugdongrub
Mołdawia (ob. część Rumunii i Mołdawii) hospodarstwo 24 stycznia 1859 Aleksander Jan Cuza
Mongolia[8] teokracja 20 maja 1924 Bogda Chan
Nepal królestwo 28 maja 2008 Gyanendra Bir Bikram Shah Dev
Niemcy cesarstwo 18 listopada 1918 Wilhelm II
Polska
Polska

Polska i Litwa

królestwo
królestwo

królestwo i wielkie księstwo

14 listopada 1918
3 marca 1918

25 listopada 1795

Rada Regencyjna
Mikołaj II[k]

Stanisław August Poniatowski

Portugalia królestwo 4 października 1910 Manuel II
Riukiu (ob. część Japonii) królestwo 11 marca 1879 Shō Tai
Rosja cesarstwo 16 marca 1917 Michał II Romanow[l]
Rumunia królestwo 30 grudnia 1947 Michał I
Rwanda[m] królestwo 28 stycznia 1961 Kigeli V
Serbia[9][n] królestwo 29 października 1945[o] Piotr II Karadziordziewić
Sikkim (ob. część Indii) królestwo 16 maja 1975 Palden Thondup Namgyal
Syria[c] królestwo 24 lipca 1920 Fajsal I
Tunezja królestwo 25 lipca 1957 Muhammad VIII
Imperium Osmańskie (ob. Turcja) sułtanat 1 listopada 1922 Mehmed VI
Tybet (ob. część ChRL) teokracja 1950 Dalajlama XIV
Ukraina[p][10] hetmanat 14 grudnia 1918 Pawło Skoropadski
Węgry[q] królestwo 16 listopada 1918[r], 1 lutego 1946[s] Karol IV[t]
Wietnam cesarstwo 26 października 1955 Bảo Đại
Włochy królestwo 12 czerwca 1946 Humbert II
Wolne Państwo Kongo królestwo[u] 15 listopada 1908[v] Leopold II Koburg
Zanzibar[11] (ob. część Tanzanii) sułtanat 12 stycznia 1964 Dżamszid ibn Abd Allah

Oprócz tego władca brytyjski, który panuje obecnie łącznie w 15 monarchiach w przeszłości pełnił funkcję monarchy w następujących państwach, które obecnie mają ustrój republikański: Wolne Państwo Irlandzkie (1931–1949), Związek Południowej Afryki (1931–1961), Indie (1947–1950), Pakistan (1947–1956), Cejlon (1948–1972), Ghana (1957–1960), Nigeria (1960–1963), Sierra Leone (1961–1971), Tanganika (1961–1962), Trynidad i Tobago (1962–1976), Uganda (1962–1963), Kenia (1963–1964), Malawi (1964–1966), Malta (1964–1974), Gambia (1965–1970), Gujana (1966–1970), Barbados (1966–2021), Mauritius (1968–1992), Fidżi (1970–1987)[12].

Żyjący byli monarchowie[edytuj | edytuj kod]

Portret Były
monarcha
Państwo Tytuł Dynastia Data urodzenia Lata panowania Przyczyna ustania mandatu
Gyanendra  Nepal król Szah 7 lipca 1947 1950–1951 i
2001–2008
zniesienie monarchii
Symeon II  Bułgaria car Sachsen-Coburg-Gotha 16 czerwca 1937 1943–1946[w] zniesienie monarchii
Fu’ad II  Egipt król Muhammad Ali 16 stycznia 1952 1952–1953 zniesienie monarchii
Dżamszid ibn Abd Allah  Zanzibar sułtan Al Busa’id 16 września 1929 1963–1964 zniesienie monarchii
Nicolas Sarkozy  Andora Współksiążę francuski z urzędu jako prezydent Francji 28 stycznia 1955 20072012 koniec kadencji
Jigme Singye Wangchuck  Bhutan król Wangchuck 11 listopada 1955 19722006 abdykacja
Tuanku Syed Sirajuddin  Malezja król z wyboru 17 maja 1943 2001–2006 koniec kadencji
Tuanku Mizan Zainal Abidin  Malezja król z wyboru 22 stycznia 1962 2006–2011 koniec kadencji
Tenzin Gjaco  Tybet Dalajlama XIV rozpoznany jako inkarnacja
Dalajlamy XIII
6 lipca 1935 1940–1959 upadek państwa[x]
Beatrycze  Holandia
(Królestwo Niderlandów)
królowa Oranje-Nasau 31 stycznia 1938 1980–2013 abdykacja[y]
Hamad ibn Chalifa Al Sani  Katar emir Al Sani 1 stycznia 1952 1995–2013 abdykacja[z]
Albert II of Belgium.jpg Albert II  Belgia król Saksonia-Coburg-Gotha 6 czerwca 1934 1993–2013 abdykacja[aa]
Jan Karol I  Hiszpania król Burbonowie 5 stycznia 1938 1975–2014 abdykacja[ab]
François Hollande  Andora Współksiążę francuski z urzędu jako prezydent Francji 28 stycznia 1955 20122017 koniec kadencji
Muhammad V Faris Petra  Malezja król z wyboru 22 stycznia 1962 2016–2019 abdykacja
Akihito  Japonia cesarz 23 grudnia 1933 1989–2019 abdykacja[ac]
Małgorzata II[13]  Dania królowa Glücksburgowie 16 kwietnia 1940 1972–2024[13] abdykacja[ad]
Tengku Abdullah  Malezja król z wyboru 30 lipca 1959 2019–2024 koniec kadencji

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. W latach 1867-1918 w unii realnej z Węgrami jako Austro-Węgry
  2. Cesarz zrzekł się udziału w rządach, ale nie złożył formalnej abdykacji.
  3. a b c Państwo nie uznawane na arenie międzynarodowej.
  4. Państwo marionetkowe pod kontrolą faszystowskich Włoch i III Rzeszy.
  5. Włączenie królestwa do Serbii – utracenie niepodległości przez Czarnogórę.
  6. Proklamacja Republiki Czechosłowackiej.
  7. W unii personalnej z Królestwem Danii.
  8. W związku z okupacją niemiecką Danii regencję w imieniu króla od 1941r. pełnił Sveinn Björnsson.
  9. Aneksja Cesarstwa Korei przez Japonię jako prowincja Choson.
  10. a b Państwo marionetkowe pod kontrolą Japonii.
  11. Władca tytularny
  12. Teoretycznie ostatni car Rosji. 15 marca 1917 Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata Michała, który jednak odmówił przyjęcia/zrzekł się tronu następnego dnia.
  13. W latach 1946-1962 część Ruanda-Urundi terytorium powiernicze ONZ pod administracją Belgii
  14. Od 1 grudnia 1918 Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, od 3 października 1929 Królestwo Jugosławii.
  15. Proklamacja Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii.
  16. Struktura prawna Państwa Ukraińskiego była tamtejszym odpowiednikiem monarchii konstytucyjnej, bazowanej na niektórych aspektach ustroju Hetmanatu Kozackiego.
  17. W latach 1867-1918 w unii realnej z Austrią jako Austro-Węgry
  18. Rezygnacja z udziału w rządach króla Karola.
  19. Proklamacja republiki po okresie regencji Horthyego.
  20. W okresie międzywojennym monarchia węgierska nie miała króla, a funkcję regenta pełnił Miklós Horthy.
  21. W unii personalnej z Królestwem Belgii
  22. Od 1908 roku kolonia Belgijska (Kongo Belgijskie)
  23. W latach 2001–2005 był premierem Bułgarii jako Symeon Borisov Saskokoburggotski.
  24. Od czasu upadku powstania w 1959 przebywa na emigracji w Indiach, gdzie w Dharamsali kieruje emigracyjnym rządem swojego kraju, będącego obecnie częścią Chińskiej Republiki Ludowej. 10 marca 2011 zapowiedział w oświadczeniu wydanym z okazji Tybetańskiego Dnia Powstania Narodowego swoją rezygnację z pełnionych funkcji politycznych, na rzecz przywódcy wybranego w sposób demokratyczny.
  25. 30 kwietnia 2013 królowa Beatrycze abdykowała na rzecz syna Wilhelma Alexandra.
  26. 25 czerwca 2013 emir Hamad abdykował na rzecz syna Tamima.
  27. 21 lipca 2013 król Albert II abdykował na rzecz syna Filipa I.
  28. 19 czerwca 2014 król Jan Karol I abdykował na rzecz syna Filipa VI.
  29. 30 kwietnia 2019 cesarz Akihito abdykował na rzecz syna Naruhito.
  30. 14 stycznia 2024 królowa Małgorzata abdykowała na rzecz syna Fryderyka

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Andrzej Bańkowski: Etymologiczny słownik języka polskiego. T. 2: L–P. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „PWN”, 2000, s. 208. ISBN 83-01-13017-2.
  2. Other Arabian Polities, www.worldstatesmen.org [dostęp 2023-07-06] (ang.).
  3. Saudi Arabia, www.worldstatesmen.org [dostęp 2023-07-06] (ang.).
  4. Hawaje, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-10-16].
  5. Hejaz | Geography, History, Mountains, & Significance | Britannica, www.britannica.com [dostęp 2023-07-06] (ang.).
  6. Islandia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-10-17].
  7. a b Korea. Historia (do 1948), [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-09-22].
  8. Mongolia - Independence and revolution, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-10-10] (ang.).
  9. Serbia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-09-06].
  10. Ukrainian State, www.encyclopediaofukraine.com [dostęp 2023-05-28].
  11. Zanzibar, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-10-16].
  12. Commonwealth, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-09-30] (ang.).
  13. a b Dania ma nowego króla. Fryderyk X przejął tron po swojej matce, TVN24, 14 stycznia 2024 [dostęp 2024-01-14] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Dynastie Europy, wyd. Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 2003.
  • Morby John, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995.