Monety Władysława IV Wazy

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Półtalar medalowy Władysława IV

Monety Władysława IV Wazy (1632–1648) – monety bite za panowania Władysława IV Wazy[1]:

  • na tronie moskiewskim jako cara (1610–1613),
  • na tronie polskim i wielkoksiążęcym litewskim (1632–1648),
  • w księstwie opolsko-raciborskim, w czasie obowiązywania układu ustanawiającego tzw. zastaw Wazów (1645–1648).

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów panowanie Władysława IV to okres kontynuacji polityki monetarnej prowadzonej przez Zygmunta III w ostatnich pięciu latach (1627–1632). Wprowadzona w 1627 r. ordynacja mennicza zakazywała bicia drobnych monet, poniżej półtalara, w związku z tym produkcję menniczą ograniczono jedynie do gatunków najgrubszych[2].

Projekt reformy monetarnej przedstawiony na sejmie koronacyjnym nie został przyjęty, a jedynie uchwalono[3]:

  • usunięcie z obiegu monety obcej i
  • zakaz wywozu z kraju złota i srebra.

Pomimo niewielkiej skali działalności menniczej w okresie rządów Władysława IV, w porównaniu do czasów Zygmunta III, dostępne w XXI w. źródła pisane dotyczące tej aktywności są bardzo skąpe. Mimo że zarządcy mennic zmieniali się kilkakrotnie, nieznane są jakiekolwiek kontrakty na dzierżawę mennic z lat 1640–1647, co w konsekwencji uniemożliwia jednoznaczne określenie kto i kiedy bił monety koronne[2].

Monety[edytuj | edytuj kod]

Koronne[edytuj | edytuj kod]

Talar koronny (1634)

W Koronie za Władysława IV pracowała głównie mennica bydgoska (do 1644 r.), bijąc[4]:

  • półtalary,
  • talary i
  • dukaty oraz
  • znakomicie wykonane „medalowe” wielokrotności dukatów do celów ceremonialnych, w tym po raz pierwszy serię monet koronacyjnych.

Zachowała się też – co wyjątkowe – seria monet próbnych, wykonana w 1635 r., gdy bezskutecznie starano się na sejmie o wznowienie emisji[4]:

W XXI w. próbne bicia tych monet, jako unikaty, znajdują się w Ermitażu[3].

Pod względem ikonografii monety czasów Władysława IV były dość monotonne[4],

  • z popiersiem lub półpostacią władcy i
  • herbem polsko-szwedzkim.

Układ tarcz herbowych, podobnie jak tytulatura, kontynuowały zwyczaje z czasów Zygmunta III, jedynie na największym okazie „medalowym”, talarze-dziesięciodukatówce, tarcza herbowa otrzymała heraldyczne trzymacze w postaci pary aniołów[4].

W 1644 r. mennictwo przeniesiono do Krakowa, gdzie pojawiły się interesujące próby przedstawienia półpostaci królewskiej ¾ w prawo[4].

Litewskie[edytuj | edytuj kod]

Mennica litewska była nieczynna przez cały okres panowania Władysława IV, choć w 1640 r. wileński. wardajn Johann Trilner przywiózł do okazania na sejmie próbny portugał medalowy (1639)[4][3]. Ze względu na litewskie pochodzenie i świeże  przewagi na wschodzie zaopatrzono go w niezwykle rozbudowaną tytulaturę[5]:

VLADIS[Iaus] IlII D[ei] G[ratia] REX POL[oniae] ET SVE[ciae] MAG[nus] DVX LIT[uaniae] RVSS[iae] PRVSS[iae] – MASO[viae] SAMOGI[tiae] LIVONIEQ3[ue] SMOLENS[ciae] SEVERI[ae] CZARNE[hoviae] ETC

Miejskie[edytuj | edytuj kod]

Gdańska[edytuj | edytuj kod]

Gdański talar (1641)
Gdańska donatywa 10-dukatowa (1644)

Głównym wyrobem mennicy gdańskiej były

konsekwentnie bite w ostatnich latach Zygmunta III i przez całe panowanie Władysława IV[6]. Wraz z nimi wybijano również[6]:

  • talary, przez kilka lat z niezwykłym popiersiem króla bez korony, ¾ w prawo, i
  • półtalary oraz
  • donatywy z widokiem miasta zdjętym ze wzgórz na zachodzie.

W 1642 r. pojawiły się

  • dwudukaty z widokiem miasta, jednak z charakterystycznym dla monet obiegowych napisem[6]

MON AVREA CIVITATIS GEDANEN

W 1643 r. panoramę wprowadzono również na talary. Te monety, choć obiegowe, nie różniły się od donatyw jakością wykonania[6].

Wszystkie monety gdańskie Władysława IV są perfekcyjne projektem i techniką – mennica zatrudniała zdolnych medalierów, jak np. Jan Höhn[3].

Torunia[edytuj | edytuj kod]

Toruński talar (1637)
Toruński dukat (1637)

Mennica toruńska, czynna przez cały czas, wybijała[6]:

Poziom wykonania monet toruńskich był jednak niższy niż mennicy gdańskiej[3].

Elbląga[edytuj | edytuj kod]

Mennica Elbląga, który Rzeczpospolita odzyskała dopiero w 1635 r., wybiła jedynie talar pamiątkowy z napisem[3]:

Elbinga inter arma servata

Okupacyjny elbląski trojak Gustawa II Adolfa (1633)

Przed 1635 r. były kontynuowane w Elblągu emisje okupacyjne Gustawa II Adolfa, rozpoczęte za panowania Zygmunta III Wazy.

Lenne[edytuj | edytuj kod]

Pruskie[edytuj | edytuj kod]

Lennik pruski, elektor Jerzy Wilhelm, przedłużył emisję monety drobnej i średniej, ale ostatecznie  podporządkował się zakazowi sejmowemu w 1633 r[6]. Być może, jego propozycją wyjścia z menniczego pata była wybita w następnym roku w czystym srebrze próba monety o nominale 1/12 talara[7].

Jerzy Wilhelm wciąż wybijał talary i półtalary na polską, czyli cesarską stopę, o cechach zewnętrznych raczej odpowiadających mennictwu brandenburskiemu – z półpostacią w zbroi lub w ceremonialnym stroju elektorskim i z dwudziestoczteropoową tarczą herbową, otoczoną dewizą[8]:

ANFANCK BEDENCK DAS ENDE

Tytulatura władcy była wciąż łacińska i w różnych, czasem radykalnych skrótach brzmiała[8]:

Georgius Wilhelmus Dei Gratia Marchio Brandenburgicus Sacri Romani Imperii Archicamerarius et Elector Dux Prussiae

Na sporadycznie wybijanych dwutalarach, nieznanych jeszcze mennictwu Rzeczypospolitej w tej postaci, na końcu tytułów książęcych dodawano[8]:

Iuliacii Cliviae & Montium

Od 1635 r. pojawiało się coraz więcej wpływów polskich[8]:

  • dukaty z popiersiem władcy wymodelowanym podobnie do Władysława IV, przy czym z latami podobieństwo rosło,
  • talary z półpostacią ¾ w prawo,
  • monstrualne tarcze herbowe uległy redukcji do dziewięciu pól.

Następny władca, Fryderyk Wilhelm Wielki Elektor wprowadził początkowo niewiele zmian poza ponownym rozrostem herbu na talarach i ogólnym obniżeniem poziomu artystycznego[8].

Po 1643 r. mennica w Królewcu była w zasadzie nieczynna, poza emisją dukatów z 1646 r[8].

Kurlandzkie[edytuj | edytuj kod]

Po długiej przerwie wznowił działalność menniczą Jakub Kettler, najwybitniejszy z Kettlerów, twórca ekspansji kolonialnej księstwa. Oprócz talarów i dukatów – w stylu wciąż późnorenesansowym, służących do reprezentacji – wybił w 1646 r. bardzo rzadkie szelągi z niezbyt gramatyczną legendą[8]:

SOLIDVS D G IACOBI – CVRL ET SEMG DVX

Awers wypełniono godłami (bez tarcz) Polski i Litwy, a na rewersie, podzielonym na cztery części, skwadrowano godła Kurlandii i Semigalii. Bicie szelągów było jednak sprzeczne z sejmowym zakazem z 1627 r. Najprawdopodobniej z tej małej emisji, ginącej w powodzi szelągów ryskich i świeżo zainaugurowanych inflanckich, książę chciał czerpać dochód[8].

Opolsko-raciborskie[edytuj | edytuj kod]

Ze schyłkiem panowania Władysława IV wiąże się epizod mennictwa królewskiego dla głównych księstw górnośląskich – opolskiego i raciborskiego[8]. Przypadły one polskim Wazom w 1645 r. wskutek zawarcia w Warszawie układu pomiędzy królem Polski, a mającym pustki w skarbcu cesarskim Ferdynandem III[2], jako zastaw za niewypłacone posagi królowych z domu austriackiego[9]:

na łączną sumę 500 tys. talarów[2] oraz za pożyczkę w wysokości 200 tys. dukatów udzieloną Wiedniowi przez Władysława IV[2].

Objąwszy zastaw, Władysław IV wykorzystując prawa mennicze obu księstw uruchomił mennicę książęcą istniejącą na zamku opolskim. Wyszła z niej w 1647 r. trzykrucierzówka na stopę śląską[10], odpowiadająca wartością koronnym półtorakom[3], z popiersiem Władysława IV[2] i z tytułem polskim i szwedzkim króla[10]. Orzeł w koronie na tarczy ze Snopkiem na tarczy sercowej, mógłby być zarówno polski, jak opolski, ale korona nad tarczą sugerowała tego pierwszego[10]. Produkcja monet trwała do śmierci króla, po czym zastaw śląski przejął Jan II Kazimierz[2].

Moskiewskie[edytuj | edytuj kod]

Kopiejka Władysława Zygmuntowicza

Jednym z najbardziej spektakularnych dokonań Wazów było zdobycie Moskwy i próba osadzenia na tronie moskiewskim 14-letniego królewicza Władysława jako cara Władysława Zygmuntowicza[2].

W sierpniu 1610 r. po zawarciu z dumą porozumienia umożliwiającego uzyskanie godności carskiej, niektóre mennice państwa moskiewskiego przystąpiły do produkcji monet nowego władcy. Zachowano jednak miejscowe standardy, łącznie z ruską techniką produkcji monet, wzorowaną na tatarskiej, różniącą się od europejskiej wykorzystaniem drutu, z którego odcinano kawałki i rozklepywano na coś zbliżonego go krążków. Produkowane w ten sposób monety miały inny kształt niż te z krajów europejskich – wyglądały często jak nieforemne blaszki[2].

Produkcją monet cara Władysława Zygmuntowicza zajęła się przede wszystkim mennica w Moskwie, gdzie do maja 1612 r. powstały trzy różne typy srebrnych kopiejek, o wartości półtoraka koronnego oraz pewna liczba bitych tymi samymi stemplami kopiejek złotych[11], stanowiących z kolei równowartość 10 srebrnych[2].

Na początku bicie monet nowego cara odbywało się na polecenie dumy, potem jednak zmieniająca się sytuacja doprowadziła do przejęcia produkcji przez polską załogę, która obrabowawszy skarbiec zamknęła się na Kremlu osaczona przez wojska ruskie. W okresie „polskiej produkcji” popsuto jednak zarówno próbę, jak i masę kopiejek, niezmienianych od 100 lat[2].

Na przełomie 1610 i 1611 monety Władysława Zygmuntowicza bito także w Nowogrodzie, przy wykorzystaniu starej matrycy awersu – z czasów poprzedniego cara Szujskiego, w połączeniu z nowym rewersem z tytulaturą polskiego cara[2].

W Pskowie trzecia mennica państwa moskiewskiego biła konsekwentnie kopiejki Dymitra Iwanowicza – samozwańczego cara Dymitra III[2].

Pod koniec 1611 r. w Jarosławiu zaczęło się zbierać pospolite ruszenie wymierzone w polskie rządy. Wtedy wypuszczono kopiejki opatrzone imieniem ostatniego, zdaniem opozycji, prawowitego cara Fiodora Iwanowicza. Mimo to pojawiła się bardzo interesująca emisja jarosławska z tytulaturą Władysława Zygmuntowicza, najprawdopodobniej obliczona na wprowadzenie do obiegu w okolicach Moskwy[2].

Monety moskiewskie Władysława IV były bite z napisem w cyrylicy[3]:

Car i Wielikij Kniaź Władysław Żigimontowicz Wsieja Rusi

Kopiejek z pełnym napisem praktycznie się nie spotyka. Kształty kopiejek są nieregularne a napisy fragmentaryczne i aby złożyć pełną legendę, potrzebnych jest kilka monet[3].

Mennice[edytuj | edytuj kod]

Okresy działalności mennic i produkowane gatunki pieniądza zebrano w tabeli[12]:

Lp. Lokalizacja Status Lata
działalności 		Gatunki pieniądza
1 Bydgoszcz państwowa 1632–1644[4] półtalary, talary, dwutalary[13], dukaty, 4 dukaty[14], półportugały (5 dukatów), 6 dukatów, portugały (10 dukatów)
2 Kraków państwowa 1644[4]–1648 półtalary, talary, dwutalary[15], dukaty, półportugały
3 Wilno państwowa 1639 portugały (próba)
4 Elbląg miejska 1635–1636 talary
5 Gdańsk miejska 1633–1648 półtalary, talary, 2 talary, dukaty, 2 dukaty, donatywy
6 Toruń miejska 1633–1648 półtalary, talary, 2 talary, dukaty
7 Królewiec lenna 1641–1648 półtalary, talary, dukaty
8 Mitawa lenna 1643–1645 talary
9 Opole zastawna od 1646? trzykrucierzówki

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Czesław Kamiński, Janusz Kurpiewski, Katalog monet polskich 1632–1648 (Władysław IV), Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 11–113, ISBN 83-03-00477-8.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 190, ISBN 978-83-7705-068-2.
  3. ↑ a b c d e f g h i Czesław Kamiński, Janusz Kurpiewski, Katalog monet polskich 1632–1648 (Władysław IV), Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 11, ISBN 83-03-00477-8.
  4. ↑ a b c d e f g h Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 108, ISBN 978-83-62939-00-8.
  5. ↑ Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 108–112, ISBN 978-83-62939-00-8.
  6. ↑ a b c d e f g Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 112, ISBN 978-83-62939-00-8.
  7. ↑ Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 112–114, ISBN 978-83-62939-00-8.
  8. ↑ a b c d e f g h i Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 114, ISBN 978-83-62939-00-8.
  9. ↑ Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 114–115, ISBN 978-83-62939-00-8.
  10. ↑ a b c Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 115, ISBN 978-83-62939-00-8.
  11. ↑ Władysław IV Waza. Kopiejka 1612, złoto, Moskwa [online], archiwum.niemczyk.pl [dostęp 2021-12-11].
  12. ↑ Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 191, ISBN 978-83-7705-068-2.
  13. ↑ Czesław Kamiński, Janusz Kurpiewski, Katalog monet polskich 1632–1648 (Władysław IV), Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 47–48, ISBN 83-03-00477-8.
  14. ↑ Czesław Kamiński, Janusz Kurpiewski, Katalog monet polskich 1632–1648 (Władysław IV), Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 52, ISBN 83-03-00477-8.
  15. ↑ Czesław Kamiński, Janusz Kurpiewski, Katalog monet polskich 1632–1648 (Władysław IV), Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 48, ISBN 83-03-00477-8.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Paszkiewicz B.: Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawskie Centrum Numizmatyczne, Warszawa 2012, ISBN 978-83-62939-00-8.
  • Dylewski A.: Historia pieniądza na ziemiach polskich, CARTA BLANCA Sp. z.o.o., Warszawa 2011, ISBN 978-83-7705-068-2.
  • Kamiński Cz., Kurpiewski J.: Katalog monet polskich 1632–1648 (Władysław IV), Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1984, ISBN 83-03-00477-8.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Monety_Władysława_IV_Wazy&oldid=67578255”