Monstrancja z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu

Monstrancja z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu

Data powstania	ok. 1400
Wymiary	83,6 cm
Miejsce przechowywania
Lokalizacja	Muzeum Archidiecezjalne w Poznaniu

Monstrancja z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu – dzieło gotyckiego złotnictwa wykonane około 1400 roku na terenie Prus Zakonnych. Według tradycji, monstrancja została zdobyta przez wojska Władysława II Jagiełły podczas wielkiej wojny w latach 1409–1411, a następnie ofiarowana przez króla do karmelitańskiego kościoła Bożego Ciała w Poznaniu w ramach rozwijającego się tu kultu Bożego Ciała.

Dzieje

Monstrancja z kościoła Bożego Ciała należy do najstarszych zachowanych liturgicznych artefaktów tego typu na ziemiach polskich. Kilkakrotnie uzupełniana i przekształcana, co poświadcza miedzioryt w Sacratissimi Corporis Christi historia et miracula pióra Tomasza Tretera, napisanym w 1609 roku. Rycina ta przedstawia gotycką monstrancję przed barokowymi przekształceniami. Wcześniej, w XVI wieku na zwieńczeniu monstrancji umieszczono niewielki krucyfiks.

W połowie XVIII wieku monstrancja została częściowo zbarokizowana. W latach 1897–1898, z inicjatywy arcybiskupa Floriana Stablewskiego, była poddana w Münster konserwacji i regotycyzacji przeprowadzonej przez Josepha Franza Osthuesa. Obecnie prezentowana jest w Muzeum Archidiecezjalnym na Ostrowie Tumskim, jako depozyt kościoła Bożego Ciała.

Wygląd

Monstrancja jest gotycka, z elementami neogotyckimi. Wykonana jest ze srebra złoconego, ponadto ma elementy ze szkła, kryształów i almandynów. Zastosowano tu szeroki wachlarz technik złotnictwa: kucie, odlew, cyzelowanie, grawerowanie i szlifowanie. Wysokość monstrancji wynosi 83,6 cm; szerokość (rozpiętość stopy) 30,8 × 23,9 cm.

Monstrancja stoi na dwunastolistnej stopie o naprzemiennie ostro i okrągło zakończonych wypustkach. Na jej powierzchni znajdują się wtórnie odlane tarcze herbowe z Orłem (Królestwo Polskie) i Pogonią (Wielkie Księstwo Litewskie). Na odwrocie stopy również wtórnie wygrawerowana inskrypcja w formie minuskuły: „Boże Ciało – Poznań”. Powyżej lejkowatej stopy, u nasady trzonu sześcioboczny talerzyk oraz nodus w formie heksagonalnej aediculi. W górnej części trzonu okrągły talerzyk. Na lejkowatej, rozszerzającej się ku górze nasadzie stoi cylindryczne reservaculum (repozytorium na hostię) z okrągłym melchidezekiem wewnątrz, reservaculum flankują dwie kwadratowe w rzucie wieżyczki zwieńczone stylizowanymi fialami. Zwieńczenie reservaculum ma formę czworobocznej wieżyczki o kilku kondygnacjach, każda z nich charakteryzuje się ażurową dekoracją z wąskimi, ostrołukowymi okienkami. Naroża opięte są przyporami, niewielkimi łękami oporowymi i wysmukłymi fialami. Środkowa wieżyczka mieści w jednej z kondygnacji figurkę nieznanego świętego, który w rękach trzyma księgę. Wysoką, ostrosłupową fialę wieńczy niewielki krucyfiks.

Analiza

Poznańska monstrancja jest cennym przykładem adaptacji form architektonicznych w sztuce złotniczej. Walory artystyczne kumulują się w wyważonych proporcjach, puryzmie konstrukcji i zwielokrotnieniu gotyckich motywów architektonicznych, które tworzą zasadniczy element zarówno kompozycyjny jak dekoracyjny. Monstrancja powstała w okresie rozpowszechniania się bogato dekorowanych form wieżowych, których tradycja sięga XIV wieku. Formy takie kształtowały się zarówno w dziełach monumentalnej architektury (wieże kościelne m.in. w Bebenhausen, Metz, Antwerpii) oraz plastyki (m.in. Piękna Studnia w Norymberdze, tzw. Spinnerim am Kruez w Wiener Neustadt, sakramentarium w kaplicy Św. Wacława w katedrze w Pradze).

Monstrancja została najprawdopodobniej wykonana na terenie państwa zakonu krzyżackiego, przez artystę, który znał zachodnioeuropejskie złotnictwo, zwłaszcza nadreńsko-westfalskie, gdzie w XIV i XV wieku wykonywano liczne monstrancje typu wieżowego (m.in. XIV-wieczna monstrancja w kościele w Ratingen, dzieło złotników z Kolonii). Według powszechnej opinii (choć nie potwierdzonej istniejącymi źródłami) monstrancja jest zdobyczą wojsk króla Jagiełły w ramach wielkiej wojny z zakonem 1409–1411. Została ofiarowana do kościoła Karmelitów w Poznaniu w ramach wspierania przez monarchę rozwijającego się tam kultu Bożego Ciała. Prawdopodobnie od tego czasu w monstrancji umieszczono trzy Hostie, które rzekomo sprofanowali Żydzi. Hostie te stały się przedmiotem kultu, a karmelicka świątynia najważniejszym ośrodkiem kultu Bożego Ciała w Królestwie Polskim.

Zobacz też

• Relikwiarz komtura Dagistra von Lorich
• Poznańska legenda o skradzionych hostiach
• Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa (Boże Ciało)

Bibliografia

• Adam Bochnak, Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie rzemiosła artystycznego, „Studia Pomorskie”, II, 1957, s. 7–112.
• Adam Bochnak, Julian Pagaczewski, Polskie rzemiosło artystyczne, Kraków 1959.
• Krzysztof J. Czyżewski, Agnieszka Janczyk, Dariusz Nowacki (red.), Na znak świetnego zwycięstwa, Katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu 15 VII-30 IX 2010, t. II, s. 159–163 (opr. Marek Walczak).
• Zygmunt Dolczewski, Renata Sobczak-Jaskulska, Monstrancja Jagiełłowa z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu, Kronika Miasta Poznania. Złotnicy, 2000, nr 1, s. 36–42.
• Kinga Szczepkowska-Naliwajek, Złotnictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Warmii, Wrocław – Warszawa 1987.
• Zofia Kurzawa, Monstrancje – relikwiarze w kościele Bożego Ciała w Poznaniu, [w:] Legenda Bożego Ciała, Kronika Miasta Poznania, 1992, nr 3–4, s. 169–189.
• Janusz Trupinda (red), Imagines potestatis. Insygnia i znaki władzy w Królestwie Polskim i Zakonie Niemieckim, Katalog wystawy, Muzeum Zamkowe w Malborku, 8 VI – 30 IX 2007, Malbork 2007, s. 438–440, kat. IV.2 (oprac. Marek Woźniak).