Mosty Wielkie
50°14′21″N 24°08′45″E/50,239167 24,145833 Synagoga | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Rejon | |||||
| Powierzchnia |
0,791 km² | ||||
| Populacja (2020) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Położenie na mapie obwodu lwowskiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
| 50°14′21″N 24°08′45″E/50,239167 24,145833
| |||||
Mosty Wielkie[1] (dawniej Augustów, Mostki, Mosty, ukr. Великі Мо́сти – Wełyki Mosty, hebr. מוסט רבתי, niem. Groß-Mosty) – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, w rejonie szeptyckim. 6256 mieszkańców (2020)[2], dla porównania w 2001 było ich 5924[3].
Miasto królewskie Mosty lokowane w 1549 roku położone było w XVI wieku w województwie bełskim[4]. Wchodziło w skład starostwa mostowskiego w XVIII wieku[5].
Do 1945[6] w Polsce, w województwie lwowskim, w powiecie żółkiewskim, siedziba gminy Mosty Wielkie.
Do 2024 w rejonie czerwonogrodzkim.
Mosty Wielkie leżą około 45 km od granicy z Polską.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Miasto należało do dóbr koronnych, dzierżawy królewskie, w powiecie i województwie bełskim tworzącym starostwo. Początkowo była to wieś założona na prawie wołoskim w 1472, położona w województwie bełskim[7]. Następnie zniszczona przez Tatarów. W 1497 przez wieś przeszedł oddział 400 zbrojnych, wielkiego mistrza Jana Tiefena wezwanego przez króla Jana Olbrachta na wyprawę wojenną. 9 lipca 1497 sekretarz wielkiego mistrza Naker, odnotował „in eyn wurste dorff genent zcur Brucke und das flies dabey Rotha”. Przywilej miejski otrzymały Mosty w dniu 23 lipca 1549. Pierwszym wójtem miasta założonym na prawie magdeburskim król Zygmunt August uczynił Andrzeja Rokickiego. Na uposażenia wójta w Mostach składało się wówczas 3 łany ziemi, rzeźnia, słodownia, browar, wyszynk gorzałki, 3 miara z młyna. Targ raz w tygodniu obowiązywał w środę, jarmarki na Boże Ciało i Wszystkich Świętych. Oprócz podatku czopowego, miasto zostało zwolnione na 10 lat od szosu, ceł, myt, podatku targowego. Przywilejami objęto również przybyłych do Mostów Żydów. Kolejne przywileje z 1550, 1553, 1566, przywileje Stefana Batorego z 1576, kolejnych królów z 1583, 1604. Do 1772 siedziba starostwa. 19 lutego 1796 dawniejsze przywileje miejskie potwierdził cesarz Franciszek I. W 1846 właściciel Mostów Józef Udrycki wybudował na terenie miasta nowe koszary wojskowe. W okolicy Mostów znajdują się liczne stanowiska archeologiczne z okresu epoki brązu.
W 1880 miasto liczyło 3809 mieszkańców, parafia łacińska w miejscu, erygowana przez króla Zygmunta Augusta w 1549, należąca do dekanatu bełskiego archidiecezji lwowskiej[8]. Pod koniec XIX w. grupa domów w miejscowości nosiła nazwę Wereny (Weryny)[9].
W okresie II Rzeczypospolitej w koszarach poaustriackich w Mostach Wielkich znajdowała się Centralna Szkoła Policji Państwowej, której komendantem od 1936 był insp. Jan Schuch. W październiku 1933 roku na dziedzińcu Centralnej Szkoły Policji Państwowej nastąpiło odsłonięcie pomnika marszałka Józefa Piłsudskiego dłuta Antoniego Miszewskiego[10]. Pod koniec lat 30. XX wieku właścicielem majątku Mosty Wielkie był Eustachy Horoch[11]. W 1924 w miejscowości poświęcono Dom Polski, który stał się centrum życia kulturalnego[12], a w listopadzie 1937 remizę i wspinalnię ochotniczej straży pożarnej[13].
Po ataku Niemiec i agresji ZSRR na Polskę, kadeci szkoły, wraz z ostatnim dowódcą szkoły insp. Witoldem Dunin-Wąsowiczem, zostali wymordowani przez NKWD ogniem z karabinów maszynowych po zgromadzeniu się na placu apelowym szkoły na wezwanie okupanta[14][15].
Według innych źródeł Informacja o wymordowaniu kadetów jest nieprawdziwa[16]ponieważ na początku września nastąpiła ewakuacja Szkoły Policyjnej, a w koszarach pozostała tylko służba wartownicza. Gdy około 16 września 1939 r. Niemcy wkroczyli do Mostów Wielkich szkoła była opuszczona. Na mocy porozumienia niemiecko-rosyjskiego o przebiegu granicy, Niemcy opuścili Mosty Wielkie około 23 września. Rosjanie zjawili się w Mostach Wielkich około 25 lub 26 września w nocy. Plotka o rozstrzelaniu kadetów mogła być związana z faktem rozstrzelania kilku dezerterów rosyjskich. Szczegółowe dochodzenie nie potwierdziło rozstrzelania kadetów szkoły policyjnej.
Jeżeli chodzi o kadrę szkoły, to część wykładowców ewakuowała się przez Zaleszczyki do Rumunii. Ci, którym to się nie udało, zostali zamordowani przez Sowietów w ramach Zbrodni Katyńskiej. Wiele rodzin policjantów zostało deportowanych na Syberię lub do Kazachstanu[12].
27 czerwca 1941 zajęte przez Wehrmacht. W dniach 6–8 lipca 1941 w mieście odbyły się pogromy, 19 Żydów spalono w synagodze. 22 lipca 1941 Niemcy przy udziale ukraińskich policjantów rozstrzelali 100 przedstawicieli żydowskiej inteligencji. Utworzono otwarte getto, z którego w październiku i listopadzie 1942 przesiedlono dużą część Żydów do Sokala i Żółkwi. W Mostach Wielkich pozostało niespełna 4 tys. Żydów, funkcjonował obóz pracy. Likwidacja getta nastąpiła 10 lutego 1943, gdy niemieccy i ukraińscy policjanci rozstrzelali 1150–2000 Żydów w lesie w pobliżu miasta. Obóz pracy zlikwidowano w maju 1943 rozstrzeliwując większość więźniów a 300-400 osób przenosząc do Rawy Ruskiej (gdzie miesiąc później zostali poddani eksterminacji)[17][18]. Zagładę Żydów w Mostach Wielkich opisał Jerzy Czarnecki (wł. Izaak Steger) w swoich wspomnieniach Moje życie jako "Aryjczyka". Od Mostów Wielkich przez Żółkiew do Stralsundu[19]. W latach 1940–1941 i 1944–1962 siedziba rejonu wielkomostowskiego.
W nocy z 27 na 28 stycznia 1944 Ukraińcy zabili w Mostach Wielkich 17 Polaków (leśniczych z rodzinami)[20]. Łącznie w latach 1943–1944 z rąk ukraińskich nacjonalistów zginęło 73 mieszkańców miejscowości[21]. W 1996 na cmentarzu w Mostach Wielkich odsłonięto pomnik ofiar[22][23].
Pomnik powstał dzięki działalności Społecznego Komitetu Budowy Pomnika, któremu przewodniczył mgr inż. Czesław Filipowski, urodzony w Wolicy, gmina Mosty Wielkie. Uroczystego odsłonięcia dokonał dnia 12 października 1996 r. konsul generalny ze Lwowa, Marek Tomasz Leoniuk, natomiast uroczystego poświęcenia dokonał ksiądz kanonik Władysław Szeremet, urodzony w Stanisłówce w parafii Mosty Wielkie. Na pomniku zamontowano siedem tablic inskrypcyjnych z imionami i nazwiskami 252 ofiar mordów banderowskich w tej parafii. Część mieszkańców była przeciwna postawieniu tego pomnika, dlatego warto wspomnieć, że pierwsze kwiaty przy pomniku postawiła Ukrainka, mieszkanka Mostów Wielkich Luba Seniuk z domu Rogowska. Konserwatorem i opiekunem pomnika od chwili wzniesienia jest Polak mieszkający w Mostach Wielkich – Marian Franciszek Kładny.
W Mostach Wielkich działa oddział Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej[24].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]
- Kościół murowany pw. Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny i św. Antoniego - parafia erygowana w 1549 r., początkowo wzniesiono tu kościół drewniany. Na jego miejscu w 1837 r. murowany, który spłonął w 1880 r. Po odbudowanie, połączonej z powiększeniem o zakrystię, konsekrowano go w 1883 r. Zamknięty przez władze radzieckiej w 1945 r., spłonął w 1949 r, ruiny zaadaptowano na piekarnię. 17 września 1991 r. parafię zarejestrowano na nowo. 14 stycznia 2001 r. Rada Miasta podjęła uchwałę o oddaniu parafii nieruchomości z zrujnowanym kościołem i budynkiem plebanii. W 2004 r. przystąpiono do odbudowy kościoła. 15 sierpnia 2006 r. została odprawiona msza św. z udziałem byłych parafian przybyłych z Polski. 27 grudnia 2009 r. doszło do pierwszej wizyty arcybiskupa Mieczysława Mokrzyckiego, metropolity archidiecezji lwowskiej. Wizyta kanoniczna Leona Małego miała miejsce 2011 r. Uroczystej konsekracji kościoła dokonał 13 czerwca 2017 r. arcybiskup Mieczysław Mokrzycki[25].
- cerkiew drewniana wystawiona w 1712.
- synagoga.
- lapidarium. Za zgodą władz administracyjnych i duchownych w 2010 r. rozpoczęto obok pomnika budowę lapidarium z rozpadających się na cmentarzu polskich nagrobków. Zebrano około 75 nagrobków. Widniejące daty na inskrypcjach z XVIII i XIX wieku świadczą o polskości tych ziem.
Ludzie związani z miastem
[edytuj | edytuj kod]- kpt. Aleksander Osipowski – burmistrz w II Rzeczypospolitej
- Włodzimierz Puchalski – polski przyrodnik, fotografik, reżyser filmów przyrodniczych
- Roman Puchalski – polski fotografik, lekkoatleta, narciarz
- Włodzimierz Stożek – polski matematyk, jeden z przedstawicieli lwowskiej szkoły matematycznej, profesor Politechniki Lwowskiej
- Wołodymyr Szaszkewycz – ukraiński poeta, tłumacz i działacz oświatowy, syn Markijana Szaszkewycza[26].
- Andrew Roborecky – biskup Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej w Kanadzie
- Adam Studziński – ksiądz, dominikanin, gen. bryg. Wojska Polskiego, duszpasterz oddziałów armii Andersa, urodzony w Strzemieniu
- Zbigniew Jan Nowak - bibliolog, bibliotekoznawca, historyk literatury, dyrektor Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk, w 2009 r. Rada Miasta Mosty Wielkie nadała mu godność honorowego obywatela Mostów Wielkich[27][28].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).
- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року. (ukr.).
- ↑ Liczby ludności miejscowości obwodu lwowskiego na podstawie spisu ludności wg stanu na dzień 5 grudnia 2001 roku. (ukr.).
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 173.
- ↑ Wiesław Bondyra, Własność ziemska w województwie bełskim w czasach saskich, Lublin 2015, s. 38.
- ↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
- ↑ Grzegorz Jawor, Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2000, s. 212.
- ↑ Mosty Wielkie [online], www.rkc.lviv.ua [dostęp 2023-10-15].
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XIII, s. 226. [dostęp 2023-05-15]. (pol.).
- ↑ "Gazeta Lwowska" nr 292 z 23 X 1933, str. 4: Odsłonięcie pomnika Marszałka Piłsudskiego w Mostach Wielkich.
- ↑ Wyjaśnienie. „Express Poranny”. Nr 364, s. 4, 14 grudnia 1937.
- ↑ a b Stanisław Nicieja, Kresowa Atlantyda. Historia i mitologia miast kresowych, t. XIX, s. 130.
- ↑ Straż pożarna w Mostach Wielkich. „Wschód”. Nr 67, s. 10, 30 listopada 1937.
- ↑ Krystyna Balicka Zagłada policji polskiej w: Cracovia Leopolis nr 4(40)/2004, Czas wojny, czas zagłady.
- ↑ Krystyna Balicka: Zagłada policji polskiej. [dostęp 2015-05-02].
- ↑ Zbigniew Nowak, Od Augustowa do Mostów Wielkich. Szkice z dziejów kresowego miasteczka 1549-1945, 2004.
- ↑ Холокост на территории СССР: Энциклопедия, Red. I.A. Altman, Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6 s. 138
- ↑ Historia – Społeczność żydowska przed 1989. Wirtualny sztetl. [dostęp 2016-01-17]. (pol.).
- ↑ Projekt, Moje życie jako „Aryjczyka”. Od Mostów Wielkich przez Żółkiew do Stralsundu [online], Austeria [dostęp 2023-10-15] (pol.).
- ↑ Grzegorz Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”, Kraków 2011, ISBN 978-83-08-04576-3, s. 233
- ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 1130, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
- ↑ Na rubieży, nr 87, s.34
- ↑ Na rubieży, nr 36, s.26
- ↑ Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej. tkpzl.lviv.ua. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-03)]..
- ↑ Poświęcenie Kościoła w Mostach Wielkich [online], Nowy Kurier Galicyjski, 14 lipca 2017 [dostęp 2023-10-15] (pol.).
- ↑ Ігор Мельник. Володимир Шашкевич — син Маркіяна. „Zbruč”. 7 kwietnia 2014. (ukr.)
- ↑ Zbigniew Nowak [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2022-10-25] (pol.).
- ↑ Odszedł profesor Zbigniew Nowak, miłośnik Pomorza i Kresów Wschodnich [online], Onet Wiadomości, 31 sierpnia 2015 [dostęp 2022-11-14] (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Mosty Wielkie, (6), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 715.
- Lipniki (2), las w Mostach Wielkich, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 277.
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona
- Zbigniew Nowak. Od Augustowa do Mostów Wielkich Szkice z dziejów kresowego miasteczka 1549-1945, Wydawca: Oficyna Czec, Gdańsk 2004 r.
- Mosty Wielkie . Wspomnienia Parafian - Praca zbiorowa pod red. Bogumiły Kołodziejczak, Wydawnictwo EUROSYSTEM Marcin Moskała
