Mury miejskie w Tarnowie

Dodaj linki
To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa
Symbol zabytku nr rej. A-1413/M z 30 kwietnia 2015 r.[1]
Na zdjęciu widoczny jest ceglany mur wraz z niewielką bramą po prawej stronie fotografii. W tle widać również kościół z jasną elewacją.
Zachowany fragment murów z furtą przy ul. Bernardyńskiej
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Tarnów

Adres

ul. Brama Pilźnieńska, Rybna, Targowa, Wałowa, Wąska[2]

Ukończenie budowy

XIV–XVI w.

Położenie na mapie Tarnowa
Mapa konturowa Tarnowa, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa”
Ziemia50°00′49,8″N 20°59′16,8″E/50,013833 20,988000
Multimedia w Wikimedia Commons

Mury miejskie w Tarnowie – ciąg murów miejskich wraz z budowlami o charakterze obronnym (basztami, bastejami oraz bramami), otaczający niegdyś obszar Tarnowa (obecnie część Starówki). Zespół tarnowskich obwarowań powstał prawdopodobnie w XIV wieku, a następnie był wielokrotnie modernizowany i rozbudowywany (m.in. w XVI wieku). W wyniku kryzysu, który miał miejsce w mieście w XVIII wieku, przestarzałe już fortyfikacje zaczęły popadać w ruinę, co było przyczynkiem do ich likwidacji, rozpoczętej około 1790 roku i zakończonej na początku XIX wieku. Do dzisiejszych czasów zachowały się krótkie odcinki dawnych fortyfikacji.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Powstanie[edytuj | edytuj kod]

Mury miejskie w Tarnowie zostały wzniesione prawdopodobnie niedługo po lokacji miasta, przypuszczalnie przed połową XIV wieku[3][2][4]. Wiek murów potwierdzają m.in. rozmiary cegły znajdującej się w najstarszych zachowanych fragmentach, różnej od późniejszych elementów[4][5]. Prawdopodobnie, zważywszy na wiek ich wzniesienia, murowane fortyfikacje były pierwotnymi umocnieniami miasta[6]. Według Józefa Dutkiewicza miejskie obwarowania mogły być zbudowane z funduszu ówczesnego właściciela miasta Spycimira z Melsztyna[4].

Fragment muru przy ul. Taras
Widok na fragment murów miejskich w rejonie pomnika Józefa Bema

Pierwsze pisemne wzmianki o istnieniu murów miejskich w Tarnowie pochodzą z 1448 roku[3][2][7], kiedy wzmiankowano go jako od dawna istniejący[3][6]. W 2 poł. XV wieku, ze względu na konieczność przystosowania umocnień do walk z pomocą broni palnej[3] oraz być może w związku z najazdem węgierskim, podczas którego miasto zostało zdewastowane[6], fortyfikacje rozbudowano, uzupełniając je o wał ziemny[3][6]. Przypuszczalnie wał ów nie opasywał całego systemu obronnego; prawdopodobnie brał swój początek w okolicach bramy Pilzneńskiej, kończąc się przy bramie Krakowskiej, lub dochodząc do ul. Wielkie Schody, obejmując swoim zasięgiem północny odcinek obwarowań oraz być może fragment odcinka południowego[6]. Jest również prawdopodobne, że w wyniku budowy wału w murze wykonano nowe furty i częściowo przebudowano niektóre baszty i koronę muru[6], a między wałem a murem pojawiła się droga będąca poprzedniczką uliczki późniejszego międzymurza[6]. Umocnień najprawdopodobniej nie rozbudowano wówczas po wschodniej i południowej części systemu obronnego, o czym prawdopodobnie zadecydowało naturalne ukształtowanie terenu (będące stromym stokiem, ubezpieczonym zalaną fosą oraz wcześniej korytem potoku Wątok) stwarzające dobre warunki do obrony[6]. W okresie pomiędzy 1468 rokiem, a przełomem wieków XV i XVI, południowo-wschodni fragment obwarowań został dodatkowo wzmocniony dzięki dobudowaniu do narożnika murów miejskich otoczonego własnymi obwarowaniami zespołu klasztornego bernardynów[3][6][8], który umożliwiał obronę flankową części fortyfikacji nieposiadających wału[3][6].

XVI i XVII wiek[edytuj | edytuj kod]

Mury miejskie i furta zwana Małe Schody

Cały system obronny miasta przebudowany został w latach 1513–1544 w okresie narastającego poczucia zagrożenia agresją turecką[5]. Od 1514 roku prace były współfinansowane i nadzorowane przez Jana Tarnowskiego – ówczesnego właściciela Tarnowa, wybitnego znawcy sztuki fortyfikacji[7][9]. Rozbudowa murów polegała między innymi na podwojeniu ich linii za pomocą wzniesionego na wałach przedmurza (łac. antemurale[3][6]; wzdłuż obecnej ul. Wałowej oraz prawdopodobnie ul. Targowej[3]) i wzmocnieniu go pięcioma basztami[3][6] lub bastejami wieżowymi[5][8][10]. Wybudowanie przedmurza wynikało także z rozwoju zabudowy miejskiej[3]. Przebudowano wówczas również bramy: Krakowską (1521 r.) i Pilzneńską (1519 r.)[6]. W 1520 roku wskutek podmycia wodą zawaliła się część murów przedmurza, w wyniku czego jego fragment od podstaw przebudowano[6]. W tym samym czasie miała miejsce przebudowa północnego fragmentu muru wewnętrznego, w którym przypuszczalnie zmieniono formy urządzeń obronnych i strzelnic, oraz który został przy tym w niektórych miejscach przelicowany[6]. Później, w latach 30. XVI wieku wzmocniono jeszcze, a w niektórych miejscach całkowicie przebudowano południowy odcinek muru. Równolegle rozbudowana została także zalana wodą fosa[6]. Od 1544 roku w zapisach ksiąg miejskich nie pojawiały się już wydatki na prace budowlane; od 1537 roku zaczęły natomiast występować wydatki na saletrę i proch, co świadczyło o uzbrajaniu ukończonych odcinków fortyfikacji[6]. Rozbudowa systemu obwarowań była finansowana przez radę miejską za pomocą środków zarówno przekazywanych od właścicieli miasta, jak i częściowo, prawdopodobnie z pieniędzy pochodzących z miejskiej kasy[6].

Mur przy ulicy Szerokiej

W związku z przedsięwzięciem budowy murów rada miejska zorganizowała niebagatelne zaplecze budowlane[6]. Miejska cegielnia w czasie prac na murach bezustannie prowadziła produkcję cegieł, a w przypadku większego zapotrzebowania posiłkowano się organizując tymczasowe miejsca produkcji budulca[6]. Kamień polny użyty do budowy dolnych części murów sprowadzano do miasta z okolicznych wsi[11][6]; podobnie przywożono i w pobliskim Skrzyszowie łamano bloki piaskowca ciężkowickiego[6]. Prace przy budowie prowadziło kilkunastu wykonawców, część ściągała na budowę spoza miasta[6].

Przypuszczalnie poszczególne fragmenty murów wraz z infrastrukturą obronną były przydzielane miejskim cechom[5][8][12], jednak informacje o przydziałach, jak i nazwach baszt pochodzących od nich (z wyjątkiem jednej wzmianki o baszcie sukienników) nie zachowały się do współczesności[12].

W wyniku XVI-wiecznej rozbudowy tarnowski system obronny został znacznie wzmocniony[6]. W skład umocnień miejskich wchodziło w sumie 9 bądź 10 baszt lub bastei[8], 4 bramy miejskie (2 główne i 2 tzw. mniejsze) oraz niedookreślona liczba umocnionych furt (prawdopodobne było ich około dziesięciu[11])[3]. Dzięki unowocześnieniu systemu obronnego, Tarnów należał wówczas do najmocniej ufortyfikowanych miast południowej Polski[3].

Pod koniec XVI wieku, gdy miasto przeszło w ręce Ostrogskich, umocnienia utrzymywano w dobrym stanie i konserwowano na polecenie nowych właścicieli. W latach 1567–1569 i 1574–1576 na reperację i konserwację murów przeznaczano część miejskich dochodów[6]. W pierwszej połowie XVII wieku miasto na własny rachunek naprawiało umocnienia[8]. Jednocześnie starano się utrzymywać dobry stan uzbrojenia obwarowań, w związku z czym w 1620 roku w klasztorze Bernardynów umieszczono 2 armaty[6].

Widok na skwer z XVI-wieczną basteją

W 1644 roku wizerunek tarnowskich murów miejskich znalazł się na rysunku drzewa genealogicznego rodu Tarnowskich. Na ilustracji przedstawiono panoramę miasta z południa, z widoczną bramą miejską znajdującą się w wieży oraz z dwoma liniami blankowanego muru; dzieło to nie jest jednak w pełni wiarygodne[5]. W latach 1648–1651 na tarnowskich obwarowaniach przeprowadzono kolejne większe prace[3], kiedy to w wyniku decyzji księcia Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego władze miejskie zostały zobligowane do naprawy murów, a mieszkańcy hrabstwa tarnowskiego do sypania wałów[3]. Nieznany jest zakres prac, przypuszczalnie nie rozbudowywano wówczas istniejących umocnień o nowe budowle. Roboty poczyniono wówczas ze względu na obawy związane z powstaniem kozackim na Ukrainie[3].

W 1655 roku do Tarnowa dotarli Szwedzi, którzy napotkawszy otwarte bramy, wymusili na mieście okup[3]. W tym samym roku umocnienia powstrzymały maruderów wojsk kwarcianych przed wdarciem się do miasta i ograbieniem go[3][8]. Niedługo później jednak do miasta po raz kolejny weszły oddziały szwedzkie, ponownie wymuszając okup i grabiąc miasto[3].

Schyłek[edytuj | edytuj kod]

Fragmenty murów w rejonie ulicy Wąskiej

Co najmniej do końca XVII wieku fortyfikacje starano się utrzymywać w dobrym stanie[8], jednak postępująca dalsza rozbudowa terenów podmiejskich i miasta, działała na niekorzyść systemów obronnych[3]. W związku z rozrastaniem się miasta od XVI wieku mury miejskie zaczęły być zabudowywane[8], a działania te rozpoczęły się przy murach wewnętrznych obok tarnowskiej katedry[3] (aczkolwiek np. zlokalizowany tam dom Mikołajowski na żądanie władz miejskich posiadał korytarz dający dostęp do murów[5][8]). Z biegiem lat proceder ten narastał, a właściciele miasta próbowali się mu przeciwstawiać[5][6], nie wiadomo jednak z jakim skutkiem[6]. Zabudowywano m.in. część ulicy podmurnej, mającej zapewniać swobodny dostęp do murów[6]. Pod koniec XVII wieku tarnowski system obronny, przy szybkim rozwoju techniki wojskowej, był już przestarzały[6]. Ostatnie prace naprawcze przy miejskich obwarowaniach zostały odnotowane w latach 80. XVII wieku[8], kiedy to naprawiono spalone nakrycia murów oraz wały obronne[6].

W wyniku XVIII-wiecznego kryzysu definitywnie zaprzestano naprawy i konserwacji przestarzałych obwarowań[3]. Jak podawano w lustracji z 1754 roku, tarnowskie fortyfikacje były w bardzo złym stanie i nie nadawały się do działań obronnych[3][8]. Po I rozbiorze Polski władze austriackie poleciły rozbiórkę byłego systemu obronnego[13]. Wcześniej jednak ruiny byłych umocnień służyły prawdopodobnie za źródło surowca budowlanego[6]. Na austriackiej mapie wojskowej (tzw. mapie Miega) z lat 1779–1781 odnotowano istnienie 4 baszt na północnym odcinku muru, wobec czego pozostałe musiały zostać już wcześniej rozebrane[6]. Plantowano wały i fosy, dzięki czemu powstawały nowe ulice: w latach 1784–1785 Wałowa (zwana wówczas Podwale[6]), nieco później Targowa, Szeroka oraz Bernardyńska[6][8][13].

Po 1790 roku przystąpiono do planowego wyburzania nieprzydatnych ruin, które były hamulcem dla rozwoju miasta[3][6]. Zlikwidowano wtedy część muru wewnętrznego, większość murów przedmurza oraz pozostałości baszt[6]. Z przedmurza zachował się jedynie krótki fragment z zachowaną do dzisiejszych czasów basteją; mury wewnętrzne natomiast, pozostawiono w niektórych miejscach w swej pełnej wysokości[6]. Przy murze wewnętrznym zachowały się jeszcze również dwie baszty[6]. Pod koniec XVIII wieku pozostałości tarnowskich umocnień uwiecznione zostały przez Zygmunta Vogla[5]. Przedstawił on na jednym z rysunków basztę z basteją oraz na drugim inną z istniejących ówcześnie bastei[5]. Nierozebrane resztki fortyfikacji były zasłaniane bądź wchłaniane przez zabudowę[8]. Na skutek parcelacji i sprzedaży terenów byłych umocnień w 1836 roku, przebieg rozbiórki i budowy nowych budynków w miejscu dawnych fortyfikacji znacząco przyśpieszył[5][6][8]. Planowy proces wyburzania byłych murów obronnych zakończono na początku XIX wieku[3].

Zachowany mur za kamienicami przy ulicy Wałowej

Byłymi obwarowaniami miejskimi zainteresowano się ponownie na przełomie wieków XIX i XX w efekcie zainteresowania przeszłością miasta[6]. Badacze zaczęli na nowo odkrywać wówczas ich historię, jednak nie przyniosło to wówczas naukowych efektów[6]. Nowe światło na byłe fortyfikacje rzuciła dopiero wydana w 1911 roku druga monografia miasta[6]. Mimo coraz większego zainteresowania byłymi obmurowaniami w okresie międzywojennym, nie podjęto przy nich żadnych prac. Zmiany nastąpiły podczas II wojny światowej, gdy zniszczenia żydowskiej zabudowy odsłoniły fragmenty murów, w ich północno-wschodniej części[6]. Przy okazji prowadzonych prac ziemnych natrafiono wtedy także na fundamenty bramy Pilźnieńskiej[6][7]. W czasie wojny rozebrano również jedną z zachowanych baszt, umiejscowioną przy ulicy Fortecznej, widoczną na fotografiach z okresu międzywojennego[7]. Podczas wojny rozpoczęto pierwsze badania byłych murów obronnych, prowadzone przez Józefa Edwarda Dutkiewicza. Kontynuowane po jej zakończeniu, z wynikami opublikowanymi w latach 50. XX wieku, odgrywają dziś ważną rolę w postrzeganiu byłych fortyfikacji[6].

Po II wojnie światowej, zgodnie z koncepcją Dutkiewicza, wyeksponowano zachowane fragmenty murów. Stworzono również plan dalszego odsłaniania fragmentów dawnych umocnień, który miał być realizowany za pomocą wyburzeń innych budynków[3]. Plan te częściowo zrealizowała krakowska Pracownia Konserwacji Zabytków w latach 60. XX wieku[3]. Odsłonięte fragmenty murów zostały odnowione, zrobiono to w latach 1954–1969 w rejonach ulic Żydowskiej, Wąskiej, Bernardyńskiej, Basztowej oraz Brama Pilźnieńska[3].

Stan obecny[edytuj | edytuj kod]

Widok na skwer przy Małych Schodach; mural na kamienicy przedstawia Tarnów z 1644 z widocznymi miejskimi fortyfikacjami

Do dzisiejszych czasów pozostałości tarnowskich fortyfikacji zachowane są na długości około 400 metrów przy ulicach Wałowej, Targowej, Szerokiej, Bernardyńskiej, Fortecznej oraz Brama Pilźnieńska[7][8][14][15]. Wzdłuż zachowanych elementów umocnień w 2011 roku wytyczono miejski szlak turystyczny „Średniowieczne mury Tarnowa”[7].

W 2011 roku z wykorzystaniem dofinansowania uzyskanego z Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego zrewitalizowano pozostałości murów znajdujące się ulicach Fortecznej, Taras, Brama Pilzneńska oraz Szerokiej[16]. Zakres prac objął uzupełnienia ubytków, wzmocnienie spoin i struktury cegieł, założenie nowego pokrycia z dachówki wielkoformatowej, a także oczyszczenie murów. Wykonano również ich izolację oraz na całej długości założono iluminacje świetlne[16].

W kwietniu 2015 roku zespół tarnowskich fortyfikacji miejskich został wpisany do rejestru zabytków województwa małopolskiego pod numerem A-1413/M[1].

W latach 2017–2018 odnowiony został zachowany fragment murów z furtą zwaną Małymi Schodami znajdującą się przy ulicy Bernardyńskiej[17][18]. Przy odnowionych murach w latach 2019–2020 zorganizowano również skwer z fontanną[19][20], natomiast na budynku sąsiadującym ze skwerem powstał mural przedstawiający widok Tarnowa z umocnieniami z 1644 roku[19]. Podczas ówczesnych prac po raz pierwszy w południowej części obwodu obronnego odnaleziono resztki byłego wału obronnego oraz przedmurza[21].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Mury miejskie[edytuj | edytuj kod]

Zachowany fragment XV-wiecznego lica muru obronnego

Tarnowskie mury miejskie wzniesiono na planie nieregularnego owalu, tworzącego obręb dopasowany do kształtu wzgórza miejskiego[5][15]. Owal murów miejskich, wydłużony w osi wschód-zachód[6], obejmował swoim obszarem prawdopodobnie powierzchnię całego pierwotnego miasta[6] o wielkości ok. 6 hektarów[5][8]. Długość linii murów wynosiła około 900 metrów[3][5][8].

Mury zbudowano z cegły ułożonej w wątku polskim oraz częściowo, w dolnej części, z kamienia łamanego i polnego[15]. Wzniesiono je w formie muru kurtynowego o szerokości wahającej się od 1,5 metra do przekraczającej w niektórych miejscach 2 metry[3][5][6]. Jednym miejscem, gdzie współcześnie można odczytać pierwotną grubość murów, jest fragment znajdujący się przy ul. Brama Pilźnieńska 4, o grubości 1,48 metra[5].

Pierwotna wysokość muru nie jest dziś znana, przypuszczalnie nie był niższy niż 3–4 metry, miejscowo sięgając 6 metrów bądź jeszcze wyżej[3][6]. Niedookreślony jest również wygląd korony muru, być może na szczycie budowli znajdował się krenelaż oraz ganek dla straży, poszerzony przypuszczalnie drewnianym pomostem[5][6]. Mury zwieńczono później, prawdopodobnie w XVI wieku, kiedy je przebudowano i nakryto daszkiem[5][8].

Przedmurze, zbudowane w XVI wieku, skonstruowane było w dolnych partiach z kamienia, a w górnych z cegły[7]. Było ono niższe od muru wewnętrznego, umiejscowione na krawędzi wału obronnego, swoją ścianą pochylone do wewnątrz[7], aby amortyzować siłę uderzenia pocisków i kul armatnich[3][7].

Współcześnie część fragmentów murów znajduje się w strukturze kamienic i często stanowi ich tylne ściany[5][8], natomiast mur zachowany od strony południowej, w rejonie Rynku, pełni również funkcję muru oporowego[5].

Fragment murów miejskich przy ulicy Fortecznej

Obiekty położone wzdłuż murów[edytuj | edytuj kod]

Mapa przedstawiająca umiejscowienie obiektów zespołu fortyfikacji miejskich Tarnowa.
Fragment muru w podwórzu kamienicy przy ul. Targowej 10

Wzdłuż murów miejskich w Tarnowie znajdowało się kilkadziesiąt obiektów architektonicznych, w tym 2 bramy główne, około 10 furt oraz 9 lub 10 baszt i bastei[3][11]. Współcześnie znane jest umiejscowienie następujących budowli:

Baszty i basteje[edytuj | edytuj kod]

Nie wiadomo, czy w początkowym okresie mur był wzmacniany przez baszty; niektóre źródła stwierdzają, że istniały, ale nieznane jest ich umiejscowienie i ilość[3][6]. Inne twierdzą natomiast, że baszty prawdopodobnie nie istniały, gdyż brakuje wzmianek źródłowych oraz ich śladów[5].

Prawdopodobne jest, że baszta zwana „Książęcą”, znajdująca się po północnej stronie systemu umocnień przy ul. Kapitulnej 2, pochodzi z XIV wieku[7]. Budowla ta ma u dołu kształt prostokątny, wyżej przechodzący w nieregularny walec. Jej wysokość miała sięgać pierwotnie trzech nadziemnych kondygnacji, a grubość murów w dolnych partiach dochodzić do 1,8 metra[6][7]. W wyniku zaadaptowania do celów mieszkalnych jest współcześnie częścią budynku służącego za siedzibę biskupów pomocniczych diecezji tarnowskiej[7].

Ślady innych, również przypuszczalnie XIV-wiecznych baszt odnaleziono jeszcze w rejonach posesji przy ul. Wałowej 23 i 37, pl. Katedralny 6 oraz u wylotu ul. Fortecznej[6]. W miejscu po baszcie przy ul. Fortecznej widoczne jest zaokrąglenie linii muru, a sama budowla została rozebrana w latach 1941–1942[7].

Istnienie baszt w ramach tarnowskich obwarowań zostało udokumentowane w XVI wieku, w czasie modernizacji systemu obronnego[5][8]. Wzmacniały one głównie mur zewnętrzny, choć istniała przynajmniej jedna ulokowana przy fortyfikacjach wewnętrznych[5]. Jedna z XVI-wiecznych budowli obronnych (zwana lokalnie półbasztą[15]) zachowana jest w zaułku Spycimira Leliwity u zbiegu ulic Wałowej oraz Basztowej[22][23] i przedstawia sobą przykład bastei[7][24]. Grubość jej murów sięga u podstawy 1 metra, przy czym zmniejsza się przy następnych kondygnacjach. Budynek ma ściany lekko nachylone do wewnątrz, z umiejscowionymi w nich wachlarzowo strzelnicami. Nakryty jest stożkowym dachem[3].

  • Fragment murów przedmurza z XVI-wieczną basteją
    Fragment murów przedmurza z XVI-wieczną basteją
  • Widok na basztę „Książęcą” z podwórza kamienicy przy ul. Wałowej 19
    Widok na basztę „Książęcą” z podwórza kamienicy przy ul. Wałowej 19
  • Wnętrze XVI-wiecznej bastei
    Wnętrze XVI-wiecznej bastei
  • Resztki murów od strony ul. Wałowej w 1800 r. wg Vogla z widoczną basteją i basztą Książęcą
    Resztki murów od strony ul. Wałowej w 1800 r. wg Vogla z widoczną basteją i basztą Książęcą
  • Baszta zwana Książęca w I poł. XX wieku
    Baszta zwana Książęca w I poł. XX wieku

Bramy i furty miejskie[edytuj | edytuj kod]

Zachowany fragment muru przedmurza (łac. antemurale)
Fragment muru miejskiego przy ul. Rybnej w Tarnowie

W tarnowskich murach obronnych istniały dwie główne bramy miejskie: Krakowska oraz Pilzneńska[3][5]. Budowle te były pierwotne, a bramę Pilzneńską zbudowano wespół z murami obronnymi[5]. Bramy umiejscowione były w przelotowych, wybudowanych na planie prostokąta, wieżach[5] lub basztach[6] wysuniętych przed ścianę murów obronnych[5]. Przy obu wieżach bramnych zbiegały się ulice wychodzące z południowych i północnych pierzei Rynku[5]. Na podstawie zapisów pochodzących z XVIII wieku wiadomo, że bramy, przypuszczalnie od średniowiecza, dysponowały potrójnymi wrotami, w tym jednymi zwodzonymi, a także bocznymi furtami dla pieszych[6]. Wiadomo również, że przez bramę Pilźnieńską usuwano poza obwód murów spływające głównym rynsztokiem miejskie ścieki[6].

Brama Krakowska położona była po zachodniej stronie systemu fortyfikacji, znajdowała się przy zbiegu ulic Katedralnej z Targową[25], natomiast bramę Pilzneńską umiejscowiono po wschodniej stronie systemu obmurowań, w połowie współczesnej ul. Brama Pilźnieńska[11].

W XVI wieku, w czasie modernizacji miejskich fortyfikacji, obie bramy znacząco rozbudowano; w budowlach pojawiły się m.in. przedbramia, odnotowane zostały także wydatki na budowę hostigiów[5]. Jeden z badaczy dawnego Tarnowa, Józef Edward Dutkiewicz, przypuszczał również, iż wieże bramne zyskały także attykowe nadbudowy[5]. Obie bramy widoczne były jeszcze na planach przygotowanych dla armii austriackiej w latach 1779–1783, ale wiadomo, iż brama Krakowska nie występowała już na ilustracjach Vogla z 1800 roku (w jej miejscu widoczny jest stos kamieni, który mógł być pozostałością po rozbiórce budowli)[25].

Oprócz dwóch bram głównych, miasto posiadało także tzw. bramy mniejsze: jedną, znajdującą się u wylotu ob. ulicy Wielkie Schody[5], zwaną „bramą mniejszą od strony szpitala”[7], a także drugą, umiejscowioną w rejonie ulic Rybnej i Wąskiej, o nazwie „Staromensis”[7].

Istnienie bramy przy Wielkich Schodach potwierdza zapis w księdze miejskiej z XVI wieku[7]; wymieniana była również w lustracji z 1732 roku oraz widoczna jest na grafice drzewa genealogicznego rodu Tarnowskich z XVII wieku[5]. Usytuowana była po południowej stronie zespołu umocnień. Wiodła z niej droga na Węgry oraz do zamku tarnowskiego[7], a sama brama przypuszczalnie była tylko przejściem dla pieszych[5], choć pojawiają się również wzmianki temu przeczące, ze względu na fakt wydania w 1567 roku przez Konstantego Ostrogskiego nakazu wybrukowania drogi łączącej miasto z zamkiem[6].

Z bramy północnej, położonej w rejonie ulic Rybnej i Wąskiej nie zachowały się żadne ślady[7]. Wiadomo, że odchodziła z niej droga do Dąbrowy oraz w stronę Wisły[6][13].

W systemie obronnym miasta istniały również furty miejskie mające ułatwiać komunikację pomiędzy bramami, jednak ich umiejscowienie i dokładna liczba nie jest znana[3][6]: prawdopodobne było ich około dziesięciu[11], ale pojawiały się także informacje o nawet 15 furtach[6]. Współcześnie znane są lokalizacje furt przy ul. Fortecznej[7], u wylotu ul. Małe Schody (furta znajduje się po południowej stronie systemu fortyfikacji, w rejonie ulic Bernardyńskiej i Małe Schody[6][11][22]), w dzisiejszej ul. Basztowej (umiejscowiona po północnej stronie umocnień, obok zachowanej XVI-wiecznej bastei[22][23]), przy ul. Wąskiej (znajdowała się po południowej stronie obwarowań, niedaleko dawnej Synagogi[23]) oraz furty Św. Anny (usytuowana była w południowo-zachodniej części umocnień, w rogu placu Kazimierza Wielkiego[5][11]).

  • Miejsce, w którym przypuszczalnie znajdowała się północna brama mniejsza
    Miejsce, w którym przypuszczalnie znajdowała się północna brama mniejsza
  • Fragment murów z furtą Małe Schody przy ul. Bernardyńskiej
    Fragment murów z furtą Małe Schody przy ul. Bernardyńskiej
  • Miejsce, gdzie umiejscowiona była brama Pilzneńska. Zarys dawnej budowli utrwalono w bruku kostką ciemnej barwy.
    Miejsce, gdzie umiejscowiona była brama Pilzneńska. Zarys dawnej budowli utrwalono w bruku kostką ciemnej barwy.
  • Widok od strony miasta na furtę przy Małych Schodach, wiodącą na południe
    Widok od strony miasta na furtę przy Małych Schodach, wiodącą na południe
  • Zachowana furta w murze przy ul. Fortecznej
    Zachowana furta w murze przy ul. Fortecznej

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie, luty 2022 (pol.).
  2. ↑ a b c d e f g Marek Grabski, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa – Mury miejskie [online], zabytek.pl, listopad 2011 [dostęp 2022-07-23] (pol.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak Krzysztof Moskal, Marek K. Trusz, Fortyfikacje miejskie, [w:] Andrzej Niedojadło, Encyklopedia Tarnowa, Tarnów: Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne, 2010, s. 121–123, ISBN 978-83-87366-96-4, OCLC 751483099 [dostęp 2022-07-22] (pol.).
  4. ↑ a b c d Józef E. Dutkiewicz, Materiały źródłowe do budowy murów obronnych miasta Tarnowa z lat 1513–1545, [w:] Juliusz Starzyński (red.), Rocznik Historii Sztuki, tom I, Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1956.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah Tarnów, [w:] Jarosław Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1973, s. 462–471 (pol.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj M. Trusz, Miejskie mury obronne, [w:] Stanisław Potępa, Ryszard Banach, Tarnów. Wielki przewodnik. 2, Stare Miasto, Tarnów: Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne [etc.], 1995, s. 473–502, ISBN 83-901529-5-9, OCLC 749245859 [dostęp 2022-07-24] (pol.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Kazimierz Bańburski, Średniowieczne mury Tarnowa, Tarnowskie Centrum Informacji (pol.).
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Tarnów – miejskie mury obronne [online], Architektura średniowiecza i starożytności.
  9. ↑ Jan Tarnowski – właściciel miasta i dóbr tarnowskich | Fundacja im. Hetmana Jana Tarnowskiego. [dostęp 2022-05-03].
  10. ↑ Stanisław Potępa: Tarnów Stare Miasto. T. 2. 1995, s. 479–502. ISBN 83-901529-5-9.
  11. ↑ a b c d e f g h i j Patrz na Tarnów, na gniazdo Tarnowskich, [w:] S. Wróbel, Opowieści o dawnym Tarnowie, Tarnów: Muzeum Okręg. w Tarnowie, 2003, s. 15–25, ISBN 83-85988-48-3, OCLC 56813663 [dostęp 2022-07-25] (pol.).
  12. ↑ a b Praca zbiorowa, Tarnów – dzieje miasta i regionu; Cz. I – Czasy przedrozbiorowe, Feliks Kiryk, Zygmunt Ruta (red.), Tarnów: Urząd Miejski w Tarnowie, 1981.
  13. ↑ a b c Renesansowa basteja w Tarnowie [online], Dziennik Polski, 28 lipca 2006 [dostęp 2022-07-22] (pol.).
  14. ↑ Półbaszta Tarnów [online], VisitMalopolska [dostęp 2022-07-22] (pol.).
  15. ↑ a b c d e 1. Mury miejskie z XV i XVI w.; 2. Baszta z 1 poł. XVI w.; 3. Półbaszta z ok. poł. XVI w., [w:] Andrzej Bronisław Krupiński, Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Warszawa: Wyd. PTTK „Kraj”, 1989, s. 59–60, ISBN 83-7005-224-X, OCLC 69520723 [dostęp 2022-07-25] (pol.).
  16. ↑ a b Zakończyła się renowacja zabytkowych murów obronnych (FOTO) – Tarnów w internecie – Tarnow.net.pl – Informacje, gospodarka, rozrywka. [online], tarnow.net.pl [dostęp 2022-07-28].
  17. ↑ Początek remontu Małych Schodów [online], TARNÓW - Polski Biegun Ciepła [dostęp 2022-08-01] (pol.).
  18. ↑ Małe Schody wkrótce jak nowe [online], TARNÓW - Polski Biegun Ciepła [dostęp 2022-07-25] (pol.).
  19. ↑ a b Robert Gąsiorek, Tarnów. Przy Małych Schodach powstaną fontanny [ZDJĘCIA] [online], Tarnów Nasze Miasto, 26 sierpnia 2019 [dostęp 2022-07-25] (pol.).
  20. ↑ Odnowiony skwer księdza kapitana Piotra Gajdy przyciąga mieszkańców. Multimedialna fontanna okazała się strzałem w dziesiątkę – Tarnów w internecie – Tarnow.net.pl – Informacje, gospodarka, rozrywka. [online], www.tarnow.net.pl [dostęp 2022-07-25].
  21. ↑ Paweł Chwał, Tarnów. Przy Małych Schodach wykopano mury obronne z czasów hetmana Tarnowskiego [online], Tarnów Nasze Miasto, 2 października 2019 [dostęp 2022-07-28] (pol.).
  22. ↑ a b c d Jacek Adamczyk, Tarnów – Plan Starego Miasta, Tarnowskie Centrum Informacji, grudzień 2020 (pol. • ang.).
  23. ↑ a b c Multimedialna mapa atrakcji Tarnowa. Tarnów. [dostęp 2022-04-28]. (pol.).
  24. ↑ Janusz Bogdanowski: Architektura obronna w krajobrazie Polski: od Biskupina do Westerplatte. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 104. ISBN 83-01-12223-4. OCLC 36789114.
  25. ↑ a b Robotnicy odkopali pozostałości jednej z dwóch bram, które kilkaset lat temu prowadziły do serca Tarnowa [online], Gazeta Krakowska+, 12 czerwca 2019 [dostęp 2022-08-01] (pol.).
Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa
Historia
Bramy i furty miejskie
Baszty i basteje

Mury miejskie w Tarnowie

Zabytki w Tarnowie

Oznakowanie obiektu wpisanego do rejestru zabytków na terenie Polski

Zespoły urbanistyczne
Kamienice, dwory, pałace
i budynki użyteczności publicznej
Budowle obronne
Parki i ogrody
Obiekty sakralne
Cmentarze
Inne

Herb Tarnowa

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mury_miejskie_w_Tarnowie&oldid=70625480”