Mury miejskie w Wilnie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Mury miejskie w Wilnie – ciąg kamienno-murowanych umocnień obronnych wraz ze zintegrowanymi budowlami (m.in. bramami i basztami), otaczający niegdyś obszar całego Wilna. Został wzniesiony najprawdopodobniej w latach 1503–1522 z inicjatywy samorządu miejskiego. Łączna długość konstrukcji wynosiła ok. 2,5 – 2,9 km; znajdowało się w niej 9 bram, większość o charakterze obronnym. W XVI i XVII wieku niektóre odcinki murów i niektóre baszty uległy przebudowie. Do likwidacji fortyfikacji przystąpiła rosyjska administracja gubernialna pod koniec XVIII wieku; podjęty chętnie przez władze miejskie proces zakończył się w roku 1805. Obecnie zachowana jest jedna brama obronna oraz kilka kilkusetmetrowych odcinków murów. Najbardziej eksponowanym fragmentem konstrukcji jest częściowo odbudowany kompleks obronny na ulicy Bakszta, gdzie mieści się muzeum fortyfikacji miejskich.

Antecedencje[edytuj | edytuj kod]

w. ks. Giedymin

Do późnego średniowiecza jedynie kilka obiektów u zbiegu Wilii i Wilejki miało charakter obronny: Krzywy Gród, Zamek Górny i Zamek Dolny[1]. Wokół nich rozciągała się najprawdopodobniej luźna drewniana zabudowa[2]. Początkowo historycy sądzili, że do czasów nowożytnych osiedle było pozbawione jakichkolwiek fortyfikacji[3], ale obecnie uważa się, że już w XIV w. powstały obwałowania o charakterze ziemno-drewnianym[4]. Takie Wilno było trzykrotnie niszczone podczas oblężeń krzyżackich i litewskiej wojny domowej w drugiej połowie XIV wieku, ostatni raz przez wojska zakonne w roku 1390[5], 3 lata po lokacji miasta na prawie magdeburskim[6].

W wieku XV, zwłaszcza w czasie rządów wielkiego księcia Giedymina, nastąpiła stabilizacja władzy i Wilno rozwijało się bezpiecznie. W ciągu ponad stu lat od ostatniego spalenia miejscowości straciła ona charakter niewielkiego podgrodzia, a nabrała cech miejskich. Pojawiły się pierwsze murowane budynki, głównie kościoły i klasztory, ale także ratusz miejski i być może inne budynki świeckie[7]. Powstała ok. połowy XV w. rada miejska Wilna pod koniec stulecia zyskała znaczenie polityczne jako reprezentacja mieszczaństwa[8]. Sytuacja miasta zaczęła zmieniać się na przełomie XV i XVI wieku z powodu najazdów zagonów tatarskich. Ponieważ zapędzały się one aż w rejon Słucka, ok. 120 km Góry Zamkowej, mieszczanie wileńscy poczuli się zagrożeni.

Budowa murów[edytuj | edytuj kod]

mury na planie z końca XVI w.

W roku 1503 wileńscy mieszczanie zwrócili się do wielkiego księcia Aleksandra z prośbą zwolnienie z udziału w planowanej wyprawie przeciw Tatarom w zamian za wybudowanie murów obronnych wokół miasta[9]. Aleksander przychylił się do tej prośby i w specjalnym przywileju nakazał wojewodzie wileńskiemu Mikołajowi Radziwiłłowi Czarnemu wytyczenie murów; dokument wspominał też o budowie 5 bram[10]. Oprócz Michaela Enkingera nieznane są nazwiska innych architektów, którzy zaprojektowali umocnienia; nieznana jest też chronologia prac.

Mury wzniesino „civitatem nostram sumptibus propriis”, czyli najprawdopodobniej ciężar sfinansowania konstrukcji spadł na radę miejską i struktury radzieckie[11]. W roku 1522 wielki książę Zygmunt I zwolnił mieszczan z obowiązku odbywania straży na zamku pod warunkiem, że zawsze 24 z nich będzie pełnić służbę na murach „ad instar civitatis nostrae cracoviensis”, na sposób krakowski. W związku z tym historycy przyjmują, że obwarowania wzniesiono między rokiem 1503 a 1522[11].

Początkowy charakter murów[edytuj | edytuj kod]

Wilno i mury, ryc. z pocz. XVII w.

Mury nie tworzyły pełnego obwodu: teren wzdłuż brzegów Wilejki przy kościele Bernardynów do rejonu obecnego Placu Katedralnego nie był nimi objęty. W obrębie murów nie znalazła się też całość zabudowań miejskich; z kronik wynika, że poza nimi pozostała część miasta, tworząca odtąd jego przedmieścia[12]. Mury generalnie były zbudowane w dolnej części z kamienia, a w górnej z cegły, choć trafiały się też odcinki o konstrukcji mieszanej; ich wysokość wahała się od 6 do 10 metrów. Na części odcinków istniały galerie (miejscami zadaszone) dla obrońców, a w murach istniały otwory strzelnicze[13].

Łączną długość murów historycy szacują na od 2,5[14] do 2,9 km[15], czyli podobnie jak w Krakowie[16]. Dokładny przebieg murów na większości odcinków pozostaje nieznany, choć na niektórych – np. wzdłuż obecnej ulicy św. Ignacego (obecnie Šv. Ignoto gatvė), Zawalnej(inne języki) (obecnie Pylimo gatvė), Bakszta(inne języki) czy przy Ostrej Bramie – ich fragmenty zachowały się do dzisiaj. W murach znajdowały się bramy, niektóre o charakterze obronnym, lecz ich liczba nie jest jasna. Oryginalny przywilej księcia Aleksandra wyliczał 5 bram, ale wiadomo, że pod koniec XVI wieku było ich 9[17].

Bramy[edytuj | edytuj kod]

Bramy uszeregowane według ich położenia w obrębie murów:

widok w końcu XVIII w. widok współczesny nazwa data pierwszej wzmianki[18] lokalizacja uwagi
brak
Brama Mokra/św. Marii Magdaleny(inne języki) 1562 54.6858074458246, 25.286423130971773 nazwa od sąsiedniego podmokłego terenu. Bez wieży obronnej. Rozebrana najwcześniej, być może jeszcze pod koniec XVII w.
brak
Brama Tatarska 1598 54.683297376311515, 25.282723024548208 nazwa pochodzi jakoby od tatarskich żołnierzy, strzegących bramy, aczkolwiek na mapie z końca XVI w. nie jest zaznaczona jako brama obronna, z wieżą
Brama Wileńska 1555 54.682408226142186, 25.279857324668026 na mapie z 1583 oznaczona jako „Cletkens dor”, Brama Kletkarzy (kletki – rodzaj ław)[19]
Brama Trocka(inne języki) 1619 54.67991060186772, 25.277990635532284 nazwa pochodzi od drogi na Troki
Brama Rudnicka 1598 54.67556286790777, 25.283268080612977 nazwa pochodzi od drogi na Puszczę Rudnicką
Brama Ostra/Miednicka 1567 54.67430920993956, 25.28958938863929 na mapie z 1583 oznaczona jako „Deutsche dor”, Niemiecka Brama. nazwa „Ostra” pochodzi od przemieścia Ostry Koniec, nazwa „Miednicka” pochodzi od drogi na Miedniki. W języku litewskim „Brama Świtu”. Jedyna zachowana obecnie brama
Brama Subocz 1690 54.67640963649511, 25.292012729821067 największa brama, w końcu XVIII była niebezpieczna, bo „w ciemnych i głębokich jej kątach ukrywało sie hultajstwo”
brak
Brama Spaska(inne języki) 1605 54.68058868490095, 25.292063966301765 nazwa pochodzi od sąsiedniej Cerkwi Spaskiej, dokładna lokalizacja niejasna
Brama Bernardyńska(inne języki) 1605 54.6826910112233, 25.293607240435524 nazwa pochodzi od sąsiedniego kościoła i klasztoru oo. Bernardynów, dokładna lokalizacja niejasna
Brama Zamkowa 1529 54.685389669299866, 25.29220695328257 jedyna brama wewnętrzna, oddzielająca miasto od zamku. W początkach XVIII w. była już elementem dużego kompleksu pałacowo-zamkowego

Przebudowy[edytuj | edytuj kod]

mury na planie Getkanta

W latach 40. XVII wieku, wobec narastającego zagrożenia ze strony Moskwy, administracja wielkiego księcia Władysława IV podjęła próbę przebudowy wileńskich fortyfikacji. Inżynier wojskowy Friedrich Getkant przedstawił plany opasania miasta okopami o narysie bastionowym; miały ona obejmować również dalsze przedmieścia, w tym te pozostające poza Wilią i Wilejką[20]. W roku 1648 rozpoczęto ich budowę, ale ostatecznie sięgnęły one ok. jednej czwartej planowanej długości[21]. Wiadomo, że przy tej okazji przebudowywano też ponad stuletnie już mury obronne[22], m.in. budując stanowiska artyleryjskie[23] czy też obszerny barbakan od stron wschodniej, częściowo zburzony przez Moskwę po zdobyciu Wilna w roku 1655[12].

Akwarele i rysunki Smuglewicza z końca XVIII wieku świadczą, że fortyfikacje miejskie musiały przechodzić liczne inne przebudowy i rekonstrukcje. Ich okoliczności sa na ogół nieznane, choć w niektórych przypadkach – np. Ostrej Bramy – wiadomo, że przebudowywano ją po pożarze. Brak jednak wiadomości nt. innych obiektów, np. furt miejskich czy konstrukcji baszt umocnionych, wbudowanych w linię murów. Wiadomo też, że w Wilnie nie przestrzegano zakazu wznoszenia domów w bezpośrednim sąsiedztwie murów i obywatele wileńscy chętnie dostawiali do nich swoje budynki w celu zmniejszenia kosztów budowy[24].

Mury w działaniach bojowych[edytuj | edytuj kod]

Jakub Jasiński

Wileńskie fortyfikacje stosunkowo rzadko były obiektem walk. Zagony tatarskie, w obawie przed którymi wzniesiono mury, ograniczyły swój zasięg i od połowy XVI wieku nie docierały dalej na północ niż na Wołyń. Przez ponad 100 lat żadne państwo ościenne nie było w stanie zagrozić Wilnu, np. podczas wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją czy z Moskwą w początkach XVII wieku.

Sytuacja zmieniła się w połowie stulecia, a zwłaszcza po wybuchu wojny moskiewskiej w roku 1654. Decydujące dla przyszłości miasta starcie (1655) miało miejsce w polu; po porażce wojska litewskie wycofały się na zachód, oddając Wilno bez walki. Również zajęcie miasta z powrotem przez wojska Rzeczypospolitej (1660) odbyło się po uprzedniej ewakuacji załogi moskiewskiej[25].

Kolejny raz Wilno przeszło z rąk do rok w roku 1702, kiedy skapitulowało bez oporu przed wojskami szwedzkimi. Pierwszy w swojej historii test bojowy fortyfikacje przeszły kilka tygodni potem, kiedy armia litewska usiłowała odbić miasto; szwedzka załoga odparła atak, a sama opuściła miasto zagrożona przez armię rosyjską w roku 1708. W czasie Insurekcji Kościuszkowskiej w kwietniu 1794 powstańcy pod wodzą Jakuba Jasińskiego zajęli miasto od wewnątrz[26]. Armia rosyjska rozpoczęła próbę zdobycia miasta w lipcu tego roku, kiedy mury miejskie po raz drugi w historii stały się przedmiotem walk. Trwały one ok. 3 tygodnie; w sierpniu insurgenci skapitulowali po dwukrotnym ataku Rosjan[27].

Rozbiórka[edytuj | edytuj kod]

przebieg murów przed rozbiórką

W związku z postępami sztuki wojennej mury wileńskie przestały pełnić funkcje obronne w połowie XVIII wieku. Po rozbiorach i wcieleniu miasta do Rosji w roku 1799 ówczesny gubernator cywilny litewski Jan Fryzel powołując się na względy estetyczne („oszpecają miasto”) i sanitarne („od tego bezużytecznego muru powietrze w mieście jest zbyt zgęszczone, a przeto nieczyste”) wnioskował do generał-gubernatora wojskowego Borysa O’Brien de Lascy’ego(inne języki) o rozbiórkę murów. Ten obawiał się podjąć decyzję samodzielnie i kwestia oparła się o dwór carski, gdzie propozycję zaaprobowano. Administracja gubernialna przy pomocy kontraktowanych wykonawców przystąpiła do prac rozbiórkowych pod koniec 1799 r.

W roku 1801 inicjatywę przejęły dotychczas ignorowane władze miejskie, które kontynuowały akcję burzenia; proces ustał w roku 1805. Jak przypuszcza historyk, oprócz istotnych względów praktycznych związanych z rozwojem i modernizacją miasta, do rozbiórki przyczyniła się korupcja władz samorządowych oraz interesy tak niektórych obywateli jak przedsiębiorców: chodziło o pozyskanie cegły i kamienia z jednej strony, a przestrzeni pod dalszą rozbudowę domów z drugiej[28]. Do zachowania niektórych fragmentów obwarowań przyczyniły się względy religijne – np. w przypadku Ostrej Bramy – lub praktyczne, np. gdy mur ogradzał posesję klasztorną.

Stan obecny[edytuj | edytuj kod]

mury wzdłuż cerkwi św. Ducha

Obecnie najbardziej wyeksponowanym fragmentem murów jest około 130-metrowy odcinek wzdłuż ulicy Bakszta (obecnie Bokšto gatvė); wielokrotnie odbudowywany, daje on raczej pojęcie o wyobrażeniach pokoleń rekonstruktorów niż o oryginalnej konstrukcji. W kompleksie tym znajduje się obecnie muzeum fortyfikacji wileńskich. Około 200-metrowy fragment murów przebiega od Ostrej Bramy na wschód i dalej wzdłuż ulicy Cerkiewnej (obecnie Šventosios Dvasios gatvė(inne języki)), ogradzając posesje należące najpierw do kościoła św. Teresy, a potem do cerkwi św. Ducha. Około 50-metrowy odcinek znajduje się wzdłuż ulicy Zawalnej, w sąsiedztwie skrzyżowania z ulicą Rudnicką. Sama ulica Zawalna, której nazwa oznacza ciąg komunikacyjny znajdujący się już „za wałami”, na odcinku ok. 800 metrów wyznacza orientacyjny przebieg murów miejskich. O niektórych zachowanych domach historycy sądzą, że albo przylegały one do murów, albo ich ściany same stanowiły element murów[29]. W 1998 roku mury znalazły się na liście World Monuments Watch jako jeden z około stu cennych zabytków świata zagrożonych zniszczeniem[30]. Obecnie najbardziej znanym elementem murów jest Ostra Brama, która swoją rozpoznawalność zawdzięcza bardziej kultowi religijnemu związanemu ze znajdującym się w wieży obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Dostępne są aplikacje, umożliwiające zwiedzanie miejsc związanych z wileńskimi murami[31].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Leonid Żytkowicz, Zburzenie murów obronnych Wilna (1799-1805), Wilno 1933, s. 8.
  2. ↑ Najstarszym znanym murowanym budynkiem podgrodzia był kościółek oo. Franciszkanów, zbudowany w pierwszej połowie XIV w., a więc jeszcze przed chrztem Litwy, Justyna Giedrojć, Najstarsze kościoły wileńskie, [w:] Kurier Wileński 06.03.2023.
  3. ↑ Żytkowicz 1933, s. 11.
  4. ↑ Linas Girlevičius, XIV a.-XV a. pradžios Vilniaus miesto gynybiniai įrenginiai, [w:] Lietuvos archeologija 34 (2008), s. 105–150.
  5. ↑ Zob. np. Henryk Łowmiański, Agresja zakonu krzyżackiego na Litwę w wiekach XII-XV, [w:] Przegląd Historyczny 45 (1954), s. 338–371.
  6. ↑ Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII wieku, [w:] Acta Baltico-Slavica VII (1970), s. 48.
  7. ↑ Brygida Łapszewicz, Ratusz wileński, który pamięta średniowiecze, [w:] Kurier Wileński 18.05.2019.
  8. ↑ Iwo Jaworski, Studia nad ustrojem miast na prawie niemieckiem w Wielkim Księstwie Litewskiem w dobie jagiellońskiej, Wilno 1931, s. 10–11.
  9. ↑ Żytkowicz 1938, s. 10.
  10. ↑ Mieczysław Jackiewicz, Mury obronne miasta Wilna, [w:] Kurier Wileński 22.06.12.
  11. ↑ a b Żytkowicz 1938, s. 12.
  12. ↑ a b Jackiewicz 2012.
  13. ↑ Liczne przykłady i fotografie np. na Evaldas Purlys, Gynybiniai Vilniaus miestiečių XV–XVII a. posesijų įtvirtinimai, [w:] Acta Academiae Artium Vilnensis 92/03 (2019), s. 416–417.
  14. ↑ Vladas Drėma, Dingęs Vilnius, Vilnius 1991, ISBN 5-415-00366-5, s. 344.
  15. ↑ Żytkowicz 1938, s. 13.
  16. ↑ Kraków – miejskie mury obronne, [w:] serwis Medieval Heritage.
  17. ↑ Żytkowicz 1938, s. 14.
  18. ↑ Za: Leszek Bednarczuk, Nazwy Wilna i jego mieszkańców w dokumentach Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis V (2010), s. 8–9.
  19. ↑ Zdaniem niektórych historyków ta nazwa odnosi się do Bramy Subocz, którą rytownik z XVI wieku mylnie przeniósł ze wschodniej na zachodnią stronę obwałowań, Drėma 1991, s. 137.
  20. ↑ Linas Girlevičius, Gynybiniai įrenginiai XIV-XVIII a. Vilniuje [praca doktorska przyjęta na Uniwersytecie Wileńskim], Vilnius 2009, s. 89–91.
  21. ↑ Anna Sylwia Czyż, O inwestycjach budowlanych Wazów w Wilnie, [w:] Rocznik Lituanistyczny 7 (2021), s. 224–225.
  22. ↑ Girlevičius 2009, s. 67, 89, 91, zob. też Maria Łowmiańska, Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 roku, [w:] Lidia Wrońska-Idziak (red.), Dwa doktoraty z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Poznań 2005, ISBN 83-7177-373-0, zwłaszcza rozdział Fortyfikacje, s. 168–180.
  23. ↑ Irena Jučienė, Vilniaus artilerijos bastionas, Vilnius 1990, ISBN 978-5-417-00311-0.
  24. ↑ Żytkowicz 1938, s. 25. Przykłady zob. np. na Purlys 2019, s. 420 i passim.
  25. ↑ Konrad Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654-1655, Zabrze 2004, ISBN 83-89943-00-X, s. 211.
  26. ↑ Izabella Rusinowa, Przebieg Powstania Kościuszkowskiego na Wołyniu i Litwie w 1794 roku, [w:] Studia i Materiały Centralnej Biblioteki Wojskowej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego 15 (2001), s. 24–25.
  27. ↑ Rusinowa 2001, s. 32.
  28. ↑ Żytkowicz 1938, s. 31.
  29. ↑ Aplink Vilniaus gynybinę sieną kartu su Gatvės Gyvos gidu, [w:] serwis Tūkstantis mylių, 19.12.2016.
  30. ↑ Vilnius Town Hall, [w:] serwis World Monument Fund.
  31. ↑ Zob. serwis Senieji vilniaus vartai.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Vladas Drėma, Dingęs Vilnius, Vilnius 1991, ISBN 5-415-00366-5.
  • Linas Girlevičius, Gynybiniai įrenginiai XIV-XVIII a. Vilniuje [praca doktorska przyjęta na Uniwersytecie Wileńskim], Vilnius 2009
  • Irena Jučienė, Vilniaus artilerijos bastionas, Vilnius 1990, ISBN 978-5-417-00311-0.
  • Maria Łowmiańska, Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 roku, Wilno 1929
  • Edmund Małachowicz, Fortyfikacje Wilna, cz. 1-3, [w:] Teka komisji urbanistyki i architektury XXIII-XV (1989-1992)
  • Vladas Merkys, Vilniaus miesto gynybiniai įtvirtinimai 1503-1805 metais, [w:] Iš lietuvių kultūros istorijos, t. 2, Vilnius 1959, s. 193–213
  • Evaldas Purlys(inne języki), Gynybiniai Vilniaus miestiečių XV–XVII a. posesijų įtvirtinimai, [w:] Acta Academiae Artium Vilnensis 92/03 (2019), s. 402–433
  • Leonid Żytkowicz, Zburzenie murów obronnych Wilna (1799-1805), Wilno 1933

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mury_miejskie_w_Wilnie&oldid=72830241”