Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu
Oddział Państwowego Muzeum na Majdanku
Ilustracja
Wejście na teren muzeum – miejsca pamięci
Państwo

 Polska

Miejscowość

Bełżec

Adres

ul. Ofiar Obozu Zagłady 4,
22-670 Bełżec

Data założenia

1 stycznia 2004

Zakres zbiorów

historia obozu zagłady w Bełżcu

Kierownik

Tomasz Hanejko

50°22′24,2″N 23°27′29,3″E/50,373389 23,458139
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Pomnik-Cmentarz w Bełżcu
Obiekt zabytkowy nr rej. A/1605 z 3.09.1997[1]
Państwo

 Polska

Typ obiektu

założenie pomnikowe

Projektant

Andrzej Sołyga, Zdzisław Pidek, Marcin Roszczyk

Fundator

Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i American Jewish Committee

Data odsłonięcia

3 czerwca 2004

Położenie na mapie gminy Bełżec
Mapa konturowa gminy Bełżec, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Pomnik-Cmentarz w Bełżcu”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko prawej krawiędzi na dole znajduje się punkt z opisem „Pomnik-Cmentarz w Bełżcu”
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, blisko dolnej krawiędzi po prawej znajduje się punkt z opisem „Pomnik-Cmentarz w Bełżcu”
Położenie na mapie powiatu tomaszowskiego
Mapa konturowa powiatu tomaszowskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Pomnik-Cmentarz w Bełżcu”
Ziemia50°22′24,2″N 23°27′29,3″E/50,373389 23,458139

Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu – założenie pomnikowe i muzeum martyrologii mieszczące się na terenie byłego niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu, upamiętniające około 450 tys. Żydów z Polski i innych państw Europy, których zgładzono w tym miejscu w latach 1942–1943.

Teren poobozowy przez blisko 20 lat pozostawał nieupamiętniony i niezabezpieczony. Pierwszy pomnik odsłonięto tam dopiero w 1963 roku. Nie zawierał akcentów, które wskazywałyby, że ofiarami obozu były osoby narodowości żydowskiej i wkrótce zaczął ulegać dewastacji. W drugiej połowie lat 90. na mocy porozumienia zawartego przez rząd polski z waszyngtońskim United States Holocaust Memorial Museum przystąpiono do prac nad nowym upamiętnieniem. 1 stycznia 2004 roku powołano do życia Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu, będące oddziałem Państwowego Muzeum na Majdanku. Pół roku później nastąpiło odsłonięcie nowego założenia pomnikowego.

Zarówno pomnik-cmentarz, jak i ekspozycja muzealna zostały pozytywnie ocenione przez ekspertów i krytyków sztuki.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Obóz zagłady[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Obóz zagłady w Bełżcu.

Obóz w Bełżcu był pierwszym z trzech ośrodków zagłady utworzonych przez Niemców w ramach akcji „Reinhardt”. Funkcjonował od marca 1942 roku, służąc eksterminacji ludności żydowskiej[2]. W ocenie Roberta Kuwałka liczbę jego ofiar należy szacować na około 440–453 tys. osób[3]. Zdecydowaną większość stanowili wśród nich Żydzi polscy, aczkolwiek w gronie zamordowanych znalazło się także około 25–30 tys. Żydów austriackich, czeskich, niemieckich, słowackich i węgierskich[4]. Dla niemieckich nazistów obóz w Bełżcu był swoistym „laboratorium” ludobójstwa, a wypracowane w nim techniki eksterminacji zostały zastosowane w innych obozach akcji „Reinhardt”[5][6].

W połowie grudnia 1942 roku akcja eksterminacyjna w Bełżcu została przerwana. W tym samym czasie Niemcy przystąpili do likwidacji obozu i zacierania śladów zbrodni. Do czerwca 1943 roku rozebrano wszystkie budynki, ogrodzenia i wieże strażnicze. Opróżniono masowe groby, a wydobyte z nich zwłoki spalono na specjalnych rusztach. Na terenie poobozowym zasadzono młode drzewa[7]. Po pewnym czasie wzniesiono tam również gospodarstwo rolne, na którym osadzono volksdeutscha z rodziną (prawdopodobnie był to jeden z byłych strażników)[8][9].

Okres profanacji i zapomnienia[edytuj | edytuj kod]

Krypta-mauzoleum odsłonięta w grudniu 1963
Tablica z lat 80. stanowiąca element dawnego upamiętnienia

W pierwszych latach powojennych miejsce kaźni setek tysięcy Żydów pozostawało niezabezpieczone i nieupamiętnione. Aktywnie działały tam „hieny cmentarne”, które rozkopywały teren poobozowy w poszukiwaniu złota i kosztowności[10][11]. Do przypadków profanacji dochodziło także w drugiej połowie lat 50.[12] Na terenie byłego obozu funkcjonował tartak[13], a bocznica kolejowa, którą wjeżdżały wagony z ofiarami, była wykorzystywana w celach gospodarczych[14]. Władze Polski Ludowej i krajowe organizacje żydowskie przez długi czas nie podejmowały poważniejszych działań, aby zapobiec profanacji i upamiętnić ofiary[15][16]. W 1949 roku zbudowano betonowy grobowiec, do którego składano odtąd odnalezione szczątki ofiar[17]. W 1954 podjęto decyzję o ogrodzeniu terenu poobozowego, jednakże prac nie ukończono z powodu braku funduszy[18].

Na fali odwilży gomułkowskiej, m.in. przy okazji dyskusji nad stanem Państwowego Muzeum na Majdanku, w publicznym obiegu pojawiły się informacje o tragicznym stanie terenu poobozowego w Bełżcu[14][19]. Dopiero 1 grudnia 1963 roku z inicjatywy Rady Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa odsłonięto tam pomnik upamiętniający ofiary obozu. Ceremonia miała skromny charakter i spotkała się z niewielkim zainteresowaniem oficjalnej prasy[20].

Ogrodzony obszar miejsca pamięci miał powierzchnię niecałych czterech hektarów, tj. obejmował zaledwie połowę terenu poobozowego[21]. Nie zawierało ono akcentów wskazujących na żydowskie pochodzenie ofiar. Centralnym elementem pomnika była krypta-mauzoleum w formie sześcianu, pokryta panelami ze sztucznego kamienia, w której wnętrzu umieszczono ludzkie szczątki i przedmioty odnalezione na terenie obozu. Na jednej ze ścian umieszczono napis wykonany z metalowych liter[22]:

„Pamięci ofiar terroru hitlerowskiego pomordowanych w latach 1941–1943”

Po pewnym czasie przed kryptą postawiono rzeźbę figuralną autorstwa Stanisława Strzyżyńskiego i Jarosława Olejnickiego, przedstawiającą dwóch wychudłych więźniów, z których jeden podtrzymywał drugiego[23]. Rzeźba zdobyła sobie uznanie krytyków sztuki[24]. W ocenie Roberta Kuwałka w pewnym stopniu zacierała jednak prawdę historyczną o obozie, gdyż w ślad za oficjalną narracją na temat hitlerowskich obozów kładła nacisk na więźniarską solidarność, a ponadto poprzez ochrzczenie jej mianem „bełżeckiej Piety” wprowadzała „element quasi-chrześcijański” do miejsca zagłady ludności żydowskiej[25].

W północnej części byłego obozu, w miejscach gdzie palono zwłoki ofiar, wzniesiono cztery betonowe „pylony”. Te masowe groby, które udało się odnaleźć, oznaczono rzędem betonowych urn z metalowymi pokrywami symbolizującymi płomienie[22]. Na początku lat 80. miejsce pamięci uzupełniono o tablicę, która informowała, że w obozie zamordowano „600 000 Żydów i około 1500 Polaków[a] za pomoc udzielaną Żydom”[25].

W okresie Polski Ludowej, a zwłaszcza po wydarzeniach marca 1968 roku, Bełżec stał się – wedle słów Kuwałka – „zapomnianym obozem Holokaustu”[26]. Miejsce pamięci odwiedzali najczęściej mieszkańcy okolicznych miejscowości; zwiedzający z innych części Polski oraz goście zagraniczni zjawiali się tam sporadycznie[27]. Zarzucono plan stworzenia w Bełżcu punktu informacyjnego w postaci kiosku z publikacjami[28]. Jeszcze w latach 80. miały miejsce przypadki rozkopywania terenu poobozowego przez „poszukiwaczy skarbów”[29]. Na początku lat 90. miejsce pamięci nosiło już znamiona znacznego zaniedbania[30]. Teren poobozowy był nawet wykorzystywany jako miejsce zabaw, spotkań towarzyskich i alkoholowych libacji[31]. Porządkowano go sporadycznie, zazwyczaj wysiłkiem uczniów szkoły podstawowej w Bełżcu[32].

Budowa nowego upamiętnienia[edytuj | edytuj kod]

Tablica upamiętniająca fundatorów nowego Muzeum – Miejsca Pamięci

Przełom polityczny 1989 roku umożliwił podjęcie działań na rzecz poprawy stanu miejsca pamięci[33]. Wiele wysiłków podjął w tym celu Miles Lerman – przewodniczący rady muzealnej United States Holocaust Memorial Museum, którego rodzina została zgładzona w Bełżcu[34]. Z jego inicjatywy w 1995 roku rząd polski i USHMM zawarły umowę w sprawie budowy nowego upamiętnienia[35].

W 1997 roku międzynarodowe jury pod przewodnictwem prof. Macieja Gintowta rozstrzygnęło konkurs na projekt architektoniczno-artystyczny nowego upamiętnienia[34]. Na konkurs wpłynęło dziewięć prac. Zwycięską okazał się projekt autorstwa Andrzeja Sołygi, Zdzisława Pidka i Marcina Roszczyka[34]. Projekt budynku muzealnego został natomiast opracowany przez architektów Marka Dunikowskiego, Piotra Uherka, Jarosława Kutniowskiego i Piotra Czerwińskiego[35].

W latach 1997–2000 na terenie poobozowym były prowadzone badania archeologiczne. Kierował nimi prof. Andrzej Kola z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jego zespołowi udało się odnaleźć pozostałości 33 masowych grobów, fundamenty obozowych budynków, a także liczne przedmioty lub fragmenty przedmiotów, które należały do ofiar[36].

Budowa nowego upamiętnienia rozpoczęła się w 2002 roku[37]. Odpowiedzialność za konstrukcję powierzono prof. Janowi Grabackiemu[35], natomiast zaplecze merytoryczne dla muzeum zapewniło Państwowe Muzeum na Majdanku[38]. Prace budowlane były prowadzone pod nadzorem rabinackim[37]. Dotychczasowe upamiętnienie uległo likwidacji[24]; zachowano jedynie tablicę ze starego pomnika[37]. Wycięto także około 370 drzew porastających teren poobozowy[b]. Zachowano jedynie kilka dębów, w przypadku których badania dendrologiczne wskazały, iż rosły jeszcze przed uruchomieniem ośrodka zagłady[39].

Głównym inwestorem po stronie polskiej była Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa reprezentowana przez sekretarza generalnego Andrzeja Przewoźnika[35][37]. United States Holocaust Memorial Museum już na etapie realizacji projektu zrezygnowało z pełnienia roli oficjalnego partnera[c][40]. Z tego powodu inwestorem z ramienia amerykańskiej diaspory żydowskiej został American Jewish Committee reprezentowany przez rabina Andrew Bakera (AJC zawarł w tej sprawie stosowne porozumienie z USHMM). Na mocy umowy z 1995 roku połowę kosztów budowy pokryło państwo polskie, a połowę darczyńcy z USA[35][37].

1 stycznia 2004 roku powołano do życia Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu. Ma ono status oddziału Państwowego Muzeum na Majdanku[37]. Jego pierwszym kierownikiem został Robert Kuwałek[41]. 3 czerwca 2004 roku nastąpiło oficjalne odsłonięcie nowego założenia pomnikowego. W uroczystości wziął udział m.in. prezydent Aleksander Kwaśniewski, przedstawiciele AJC, ambasadorzy Niemiec, Izraela i USA oraz krewni ofiar[37].

Pomnik-Cmentarz[edytuj | edytuj kod]

Warstwa żużlu pokrywająca teren upamiętnienia
Drzewa – „niemi świadkowie”
Stos z szyn kolejowych i żużlu
Ściana z wyrytym wierszem Dana Pagisa
„Miejsce Przekroczenia”. Na drugim planie wejście do „szczeliny”
Widok z góry na „szczelinę”
„Szczelina” widziana od wewnątrz. Na końcu „Nisza-Ohel”
„Nisza-Ohel”. Ściana z cytatem z Księgi Hioba
„Nisza-Ohel”. Tablice z imionami ofiar
Żeliwne napisy z nazwami miejscowości, z których pochodziły ofiary obozu

Nowe upamiętnienie objęło całość terenu poobozowego[42], a pod względem krajobrazowym i architektonicznym całkowicie zmieniło jego wygląd[43]. Zgodnie z zamierzeniem twórców nacisk został położony na ochronę miejsc masowego pochówku[43] oraz uczczenie ofiar z poszanowaniem tradycji i religii żydowskiej[44]. W konsekwencji najważniejszym elementem założenia pomnikowego stała się przestrzeń symbolicznej masowej mogiły, którą pokryto warstwą szaro-czarnego wielkopiecowego żużlu i wyjałowionej ziemi[45][46]. Wznosi się ona łagodnym stokiem, osiągając w najwęższym punkcie wysokość 11 metrów[47]. Miejsca, w których znajdowały się masowe groby, oznaczono zwiększoną gradacją materiału[48]. Na terenie symbolicznej mogiły zachowano kilka dębów, które rosły w okresie, gdy istniał obóz zagłady[39]. Są one określane mianem „żywych pomników”[49] lub niemych[50] i ostatnich[45] „świadków” dokonanego w Bełżcu ludobójstwa.

Wejście na teren założenia pomnikowego ulokowano w miejscu, gdzie uprzednio znajdowała się bocznica kolejowa. Za główną bramą rozciąga się betonowa płaszczyzna – rampa[45]. Na lewo od bramy wzniesiono instalację rzeźbiarską w formie stosu z szyn kolejowych i żużlu. Symbolizuje ona transporty docierające do Bełżca, a także proceder kremacji zwłok na rusztach spaleniskowych[37][46]. Na betonowej ścianie stojącej nieopodal stosu wyryto wiersz autorstwa izraelskiego poety Dana Pagisa[37].

Przedłużeniem symbolicznej rampy jest budynek muzealny[37][46], wykonany z żelbetu, żeliwa i jasnego granitu[47]. Jest usytuowany prostopadle do bramy wejściowej[51]. Ma kształt jednokondygnacyjnego, długiego prostopadłościanu[52]. Charakteryzuje go minimalistyczna estetyka[53]; jest pozbawiony okien[54], a w elewacji występują tylko nieliczne podziały pionowe[53]. Budynek muzealny wraz z rampą i granicznym murem tworzy jednolitą strukturę architektoniczną, która obserwowana od strony zabudowań Bełżca przypomina mur cmentarny[55]. Od strony Bełżca wysokość budynku – podobnie jak przylegającego doń muru – sięga zaledwie dwóch metrów[42][47]. Dzięki odpowiedniemu ukształtowaniu terenu rośnie ona dopiero od wewnętrznej strony założenia pomnikowego[47]. Budynek sprawia wrażenie zarytego w ziemi i przypomina stojący przy rampie skład wagonów[54][56].

Na środkowej osi mogiła-cmentarz jest przecięta przez korytarz zwany „Szczeliną”[57]. Wyznaczono go w miejscu, w którym nie odnaleziono pozostałości po masowych grobach. Prawdopodobnie w tym samym miejscu przebiegała „śluza”, czyli specjalny korytarz, którym Niemcy pędzili nagie ofiary do komór gazowych[58]. Z rampy do „Szczeliny” prowadzi wąska droga. Na jej przecięciu z obwodem mogiły znajduje się „Miejsce Przekroczenia”. Jest to niewielki plac wyłożony zardzewiałymi płytami żeliwnymi, z reliefem w formie odciśniętych kół wagonów, które przecinają się na kształt gwiazdy Dawida[54]. „Szczelina” jest ujęta kamiennymi ścianami, z których szczytów w jednakowych odstępach wystają poskręcane żeliwne pręty[46][57]. Zapada się stopniowo pod mogiłę do głębokości 9 metrów[59]. Jej wygląd przywodzi na myśl ranę lub pęknięcie w ziemi[54]. Może być także interpretowana jako nawiązanie do żydowskiego zwyczaju rozdzierania szat na znak żałoby. Według Marty Leśniakowskiej[54]:

Szczelina-Droga poprzez narastającą wysokość ścian i echo kroków wywołuje z całą siłą grozę tego miejsca, z którego nie ma odwrotu.

„Szczelina” prowadzi do „Niszy-Ohelu”. Na wprost wylotu, na wysokiej ścianie z jasnego granitu, w językach hebrajskim, polskim i angielskim wyrzeźbiono cytat z Księgi Hioba[46][59]:

„Ziemio, nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał”

Po drugiej stronie „Niszy” znajdują się kamienne tablice, na których wykuto żydowskie imiona należące do osób zamordowanych w obozie[d][46]. Nieopodal schodów, po lewej stronie „Niszy”, widnieje ponadto data „17 III 1942”. Upamiętnia ona dzień przybycia pierwszych transportów[50]. „Nisza-Ohel” jest strefą usytuowaną najniżej w strukturze pomnika[57].

Schody znajdujące się po obu stronach „Niszy” prowadzą na powierzchnię, do alejki, która biegnie wzdłuż obwodu mogiły-cmentarza[46][59]. Rozmieszczono przy niej nazwy miejscowości, z których pochodziły ofiary Bełżca[46]. Są wykonane z korodującego żeliwa, symbolizującego krwawe łzy zamordowanych[60]. Upamiętnionych zostało w ten sposób około 400 gmin żydowskich z terenów II Rzeczypospolitej, a także około 40 gmin żydowskich z Austrii, Czech, Niemiec i Słowacji. Nazwy polskich miejscowości zapisano w języku polskim i w jidysz oraz rozmieszczono w porządku chronologicznym – według dat przybywania transportów do Bełżca. Nazwy miejscowości zagranicznych zapisano natomiast w językach narodowych i po hebrajsku. Znajdują się one na końcu listy i są rozmieszczone w porządku alfabetycznym[50]. Alejka jest nazywana „Żeliwnym Obwodem”. Jest to miejsce, w którym można palić znicze lub zgodnie z żydowską tradycją kłaść nagrobne kamyki[61].

Po terenie upamiętnienia można się poruszać wyłącznie przez „Szczelinę”, wokół obwodu mogiły oraz przez pomieszczenia muzeum[47]. Pokryty żużlem obszar jest niedostępny dla zwiedzających[59].

Pomnik-Cmentarz w Bełżcu spotkał się z dużym zainteresowaniem i uznaniem krytyków sztuki, zarówno polskich, jak i zagranicznych. Umiejscawiano go wśród „najwspanialszych dokonań sztuki komemoratywnej”[53]. Zdaniem Jerzego S. Majewskiego założenie pomnikowe w Bełżcu to „najbardziej udany w Polsce pomnik pamięci od czasów budowy monumentu w Treblince”[62]. Jerzy Halbersztadt oceniał natomiast, że bełżecki pomnik „będzie stanowił na równi z Treblinką punkt odniesienia światowej sztuki monumentalnej”, a rozwiązania takie jak „Szczelina” i pokrycie terenu mogiły warstwą wielkopiecowego żużlu „trafią z pewnością do skryptów we wszystkich akademiach sztuki na świecie”[63]. Zdaniem Agnieszki Gębczyńskiej-Janowicz pomnik „realizuje po mistrzowsku synergię sztuk”[53]. Marta Leśniakowska wskazuje natomiast, że łączy sztukę i naturę, a także określa go mianem jednej z najważniejszych na świecie „wykładni filozofii przeciwpomnika”. Ocenia jednocześnie, że założenie pomnikowe w Bełżcu „mimo swojego wybitnego poziomu” nie zostało dostatecznie docenione, czego przejawem ma być fakt, iż otrzymało jedynie nagrodę specjalną w konkursie architektonicznym na najlepszą realizację w Polsce w 2004 roku[45].

Muzeum[edytuj | edytuj kod]

Budynek muzealny
Fragment ekspozycji

W budynku muzealnym znajduje się sala ekspozycyjna, sala-audytorium, pomieszczenia biurowe, a także sala kontemplacji służąca modlitwie i medytacji[37]. Ta ostatnia – pusta i pogrążona w mroku – może budzić skojarzenia z komorą gazową[51]. W sali kontemplacji umieszczono tablicę ze starego pomnika[37].

W muzeum prezentowana jest wystawa stała, przedstawiająca historię obozu zagłady oraz ludobójczą politykę prowadzoną przez okupantów niemieckich na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Ma charakter multimedialny; narracja prowadzona jest przy użyciu fotografii oraz materiałów audiowizualnych[64]. Na ekspozycji prezentowane są także zachowane artefakty, w tym tablica z instrukcjami, która znajdowała się w obozowej „rozbieralni”[e][65] oraz przedmioty codziennego użytku odnalezione na terenie obozu w trakcie badań archeologicznych[64]. Scenariusz wystawy opracował zespół ekspertów z Polski i USA[66], natomiast od strony plastycznej przygotowało ją biuro projektowe Mirosława Nizio we współpracy z amerykańskim Gallagher Associates[64]. Ekspozycja zdobyła sobie uznanie specjalistów, m.in. ze względu na swoją przystępność[53] i minimalizm[67].

Muzeum dokumentuje historię obozu zagłady[33]. Dużą wagę przywiązuje się zwłaszcza do gromadzenia informacji o ofiarach[68]. W archiwum muzealnym przechowywane są kopie zeznań i materiałów uzyskanych w czasie śledztwa, które Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce prowadziła w sprawie zbrodni popełnionych w Bełżcu. Znalazły się tam również kopie niektórych zeznań, które byli członkowie obozowej załogi złożyli w czasie śledztwa poprzedzającego ich proces w Monachium w latach 1964–1965. Muzeum otrzymało je z Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu[69].

Muzeum prowadzi również działalność edukacyjną skierowaną do dzieci w wieku od lat 14 i osób dorosłych[70]. Składają się na nią m.in. lekcje muzealne, warsztaty historyczne, seminaria edukacyjne dla nauczycieli i pracowników kultury, spotkania z ocalonymi z Zagłady[71]. Muzeum współpracuje także z innymi instytucjami, m.in. z Instytutem Jad Waszem, przy organizacji spotkań i seminariów[72]. Działania edukacyjne koncentrują się na kwestiach związanych z historią obozu zagłady, niemniej są także rozszerzane o inne zagadnienia, na przykład dotyczące historii, religii i kultury Żydów[73].

Uroczystości upamiętniające ofiary obozu są organizowane każdego roku w dniu 17 marca, w rocznicę przybycia pierwszych transportów z gett w Lublinie i Lwowie. Zazwyczaj uczestniczą w nich przedstawiciele władz lokalnych i młodzież szkolna; uczestników wyższego szczebla spotkać można przede wszystkim w okrągłe rocznice[74].

W ciągu kilku lat od utworzenia Muzeum – Miejsca Pamięci liczba odwiedzających wzrosła niemal dwudziestokrotnie[53]. W 2015 roku odwiedziło je ponad 25 tys. osób, w tym ponad 5 tys. gości zagranicznych[66].

W grudniu 2015 roku Muzeum – Miejsce Pamięci przejęło od Polskich Kolei Państwowych budynek dawnej komendantury obozu, znajdujący się przy ul. Lwowskiej w Bełżcu[73].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ W datowanym na 1947 rok podsumowaniu śledztwa, które Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce prowadziła w sprawie zbrodni popełnionych w Bełżcu, znalazła się informacja, że wśród ofiar obozu znalazło się od 1000 do 1500 Polaków. W późniejszych polskich publikacjach mowa była już wyłącznie o 1500 polskich ofiarach, które rzekomo zamordowano w Bełżcu za pomoc udzielaną Żydom. Podstawą tych szacunków były zeznania polskiego kolejarza, które jednakże najprawdopodobniej zostały na nim wymuszone. Fakt pojawienia się w ustaleniach ze śledztwa i w publicznym dyskursie informacji o 1500 polskich ofiarach Bełżca Robert Kuwałek wiąże z tendencją władz Polski Ludowej do „polonizacji” miejsc zagłady Żydów. Patrz: Kuwałek 2013 ↓, s. 279–280.
  2. ↑ Narodził się wtedy pomysł, aby wycięte drzewa wysłać do miejscowości, z których wywożono Żydów do Bełżca. Ostatecznie nie został zrealizowany. Patrz: Małczyński 2009 ↓, s. 212.
  3. ↑ Eksperci USHMM uczestniczyli jednak w przygotowaniu wystawy stałej. Patrz: Kuwałek 2005 ↓, s. 351.
  4. ↑ Imiona ustalono na podstawie badań archiwalnych. Patrz: Kuwałek 2010 ↓, s. 231.
  5. ↑ Na tablicy widnieje napis w j. polskim: „Uwaga! Całkowite złożenie odzieży. Wszystkie przywiezione przedmioty z wyjątkiem pieniędzy, rzeczy wartościowych, dokumentów i obuwia należy pozostawić na miejscu rozebrania się. Pieniądze, rzeczy wartościowe i dokumenty należy do oddania przy okienku zachować przy sobie i tychże z rąk nie wypuszczać. Obuwie należy parami związać i na wskazane miejsce złożyć. Łącznie całkowicie rozebranym przystąpić do kąpieli i inhalacji”. Patrz: Kuwałek 2010 ↓, s. 132.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 30 września 2018 r. (woj. lubelskie). nid.pl. [dostęp 2018-11-14].
  2. ↑ Maranda 2002 ↓, s. 51–57.
  3. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 170.
  4. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 169–170.
  5. ↑ Maranda 2002 ↓, s. 57.
  6. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 146.
  7. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 159–163.
  8. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 164.
  9. ↑ Arad 1999 ↓, s. 371–372.
  10. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 216–217.
  11. ↑ Kuwałek 2013 ↓, s. 280–281.
  12. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 217.
  13. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 223.
  14. ↑ a b Kuwałek 2013 ↓, s. 288.
  15. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 217–220.
  16. ↑ Kuwałek 2013 ↓, s. 281–282.
  17. ↑ Reszka 2019 ↓, s. 95.
  18. ↑ Reszka 2019 ↓, s. 98.
  19. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 223–224.
  20. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 225–226.
  21. ↑ Koper 2017 ↓, s. 389.
  22. ↑ a b Taborska 2003 ↓, s. 50.
  23. ↑ Taborska 2003 ↓, s. 50–51.
  24. ↑ a b Taborska 2003 ↓, s. 51.
  25. ↑ a b Kuwałek 2010 ↓, s. 226.
  26. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 227–228.
  27. ↑ Koper 2017 ↓, s. 389–390.
  28. ↑ Kuwałek 2013 ↓, s. 292.
  29. ↑ Reszka 2019 ↓, s. 117.
  30. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 227.
  31. ↑ O’Neil 2008 ↓, s. 18.
  32. ↑ Kuwałek 2005 ↓, s. 350.
  33. ↑ a b Jedlińska 2017 ↓, s. 268.
  34. ↑ a b c Kuwałek 2010 ↓, s. 229.
  35. ↑ a b c d e O muzeum. belzec.eu. [dostęp 2018-11-17].
  36. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 229–230.
  37. ↑ a b c d e f g h i j k l Kuwałek 2010 ↓, s. 230.
  38. ↑ Koper 2017 ↓, s. 390.
  39. ↑ a b Małczyński 2009 ↓, s. 211–212.
  40. ↑ Kuwałek 2005 ↓, s. 351.
  41. ↑ Robert Kuwałek (1966–2014). belzec.eu. [dostęp 2018-11-17].
  42. ↑ a b Jedlińska 2017 ↓, s. 274.
  43. ↑ a b Koper 2017 ↓, s. 391.
  44. ↑ Majewski 2004 ↓, s. 41.
  45. ↑ a b c d Leśniakowska 2014 ↓, s. 795.
  46. ↑ a b c d e f g h Gębczyńska-Janowicz 2010 ↓, s. 73.
  47. ↑ a b c d e Dunikowski, Uherek i Czerwiński 2005 ↓, s. 148.
  48. ↑ Majewski 2004 ↓, s. 38.
  49. ↑ Małczyński 2009 ↓, s. 208–214.
  50. ↑ a b c Kuwałek 2010 ↓, s. 231.
  51. ↑ a b Majewski 2004 ↓, s. 40.
  52. ↑ Dunikowski, Uherek i Czerwiński 2005 ↓, s. 148, 150.
  53. ↑ a b c d e f Gębczyńska-Janowicz 2010 ↓, s. 74.
  54. ↑ a b c d e Leśniakowska 2014 ↓, s. 796.
  55. ↑ Leśniakowska 2014 ↓, s. 795–796.
  56. ↑ Dunikowski, Uherek i Czerwiński 2005 ↓, s. 150.
  57. ↑ a b c Lachowski 2008 ↓, s. 110.
  58. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 230–231.
  59. ↑ a b c d Małczyński 2009 ↓, s. 212.
  60. ↑ Pomnik i jego symbolika. belzec.eu. [dostęp 2018-02-26].
  61. ↑ Majewski 2004 ↓, s. 42–43.
  62. ↑ Majewski 2004 ↓, s. 37.
  63. ↑ Jerzy Halbersztadt: Bełżec – szczelina Zagłady. andrzejsolyga.pl. [dostęp 2021-07-28].
  64. ↑ a b c Wystawy: Bełżec – obóz zagłady. belzec.eu. [dostęp 2018-11-17].
  65. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 131–132.
  66. ↑ a b Koper 2017 ↓, s. 393.
  67. ↑ Koper 2017 ↓, s. 392.
  68. ↑ Kuwałek 2005 ↓, s. 354–355.
  69. ↑ Kuwałek 2005 ↓, s. 353.
  70. ↑ Koper 2017 ↓, s. 395.
  71. ↑ Koper 2017 ↓, s. 395–402.
  72. ↑ Koper 2017 ↓, s. 399.
  73. ↑ a b Koper 2017 ↓, s. 404.
  74. ↑ Koper 2017 ↓, s. 403.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Yitzhak Arad: Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 1999. ISBN 978-0-253-21305-1. (ang.).
  • Marek Dunikowski, Piotr Uherek, Piotr Czerwiński: Budynek Muzeum w założeniu pomnikowym na terenie byłego obozu zagłady w Bełżcu jako dopełnienie kompozycji rzeźbiarskiej. W: Monika Rydiger (red.): Rzeźba – Architektura. Wzajemne relacje i strategie. T. XI (2002/2003). Orońsko: Centrum Rzeźby Polskiej, 2005, seria: Rocznik „Rzeźba Polska”. ISBN 83-85901-56-6.
  • Agnieszka Gębczyńska-Janowicz: Polskie założenia pomnikowe. Rola architektury w tworzeniu miejsc pamięci od połowy XX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2010. ISBN 978-83-7543-177-3.
  • Eleonora Jedlińska: Pomnik, miejsce pamięci w dawnym niemieckim obozie zagłady w Bełżcu. W: Tomasz Kranz (red.): Muzea w poobozowych miejscach pamięci: tożsamość, znaczenia, funkcje. Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2017. ISBN 978-83-62816-36-1.
  • Ewa Koper: Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu. W: Krzysztof Rejman, Wacław Wierzbieniec: Zagadnienia religijne i narodowościowe we współczesnych badaniach polskich, słowackich i ukraińskich na terenie euroregionu karpackiego. Aspekt historyczny, socjologiczny i politologiczny. Cz. 2. Jarosław: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Techniczno-Ekonomicznej im. Ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu, 2017. ISBN 978-83-63909-98-7.
  • Robert Kuwałek: Były obóz koncentracyjny na Majdanku i miejsca zagłady na Lubelszczyźnie w prasie i świadomości mieszkańców (1944–1956). W: Alicja Bartuś (red.): Słowa w służbie nienawiści. Oświęcim: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau i Fundacja na rzecz MDSM, 2013. ISBN 978-83-934748-7-5.
  • Robert Kuwałek. Muzeum-Miejsce Pamięci w Bełżcu – po roku działalności. „Zagłada Żydów: studia i materiały”. 1, 2005. ISSN 1895-247X. 
  • Robert Kuwałek: Obóz zagłady w Bełżcu. Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2010. ISBN 978-83-925187-8-5.
  • Marcin Lachowski: Wobec pomników zagłady. W: Katarzyna Chrudzimska-Uhera, Bartłomiej Gutowski: Rzeźba w Polsce (1945–2008). T. XIII. Orońsko: Centrum Rzeźby Polskiej, 2008, seria: Rocznik „Rzeźba Polska”. ISBN 978-83-85901-71-6.
  • Marta Leśniakowska. Przeciwpomniki Andrzeja Sołygi i Zdzisława Pidka (Katyń, Charków, Miednoje, Bełżec). „Kwartalnik Historii Żydów”. 4 (252), 2014-12. ISSN 1899-3044. 
  • Jerzy S. Majewski. Bełżec – Miejsce Pamięci. „Architektura Murator”. 9 (120), 2004-09. ISSN 1232-6372. 
  • Jacek Małczyński. Drzewa „żywe pomniki” w Muzeum-Miejscu Pamięci w Bełżcu. „Teksty drugie”. 1/2 (115), 2009. ISSN 0867-0633. 
  • Michał Maranda: Nazistowskie obozy zagłady. Opis i próba analizy zjawiska. Warszawa: Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, 2002. ISBN 83-915036-6-6.
  • Robin O’Neil: Bełżec: Stepping Stone to Genocide. New York: JewihGen, Inc., 2008. ISBN 978-0-9764759-3-4. (ang.).
  • Paweł Reszka: Płuczki. Poszukiwacze żydowskiego złota [e-book/epub]. Warszawa: Agora SA, 2019. ISBN 978-83-268-3060-0.
  • Halina Taborska. Art in Places of Death: Polish Signs of Memory in the Nazi Death Camps. „Kultura Współczesna”. 4, 2003. Warszawa. ISSN 1230-4808. (ang.). 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Muzeum_–_Miejsce_Pamięci_w_Bełżcu&oldid=71105092”