Neuroróżnorodność


Neuroróżnorodność[1][2][3] (ang. neurodiversity) – określenie na różnorodność w rozwoju i funkcjonowaniu ludzkich mózgów w takich sferach jak towarzyskość, uczenie się, uwaga, nastrój i innych funkcji umysłowych bez patologizowania ich[4]. Termin wychodzi naprzeciw panującym poglądom, że niektóre zaburzenia neurorozwojowe są z natury patologiczne (medyczny model niepełnosprawności) i zamiast tego przyjmują społeczny model niepełnosprawności, w którym bariery społeczne są głównym czynnikiem, który powoduje „niepełnosprawność” ludzi[5][6]. W języku polskim, osoby mające zaburzenia neurorozwojowe lub inne nietypowe cechy rozwojowe zwykle nazywa się neuroatypowymi[7], neuroodmiennymi[8][9] albo nieneurotypowymi[10]), a osobami bez takich cech – neurotypowymi.
Późniejszy paradygmat różnorodności neurologicznej był kontrowersyjny, a przeciwnicy[kto?] twierdzili, że jego konceptualizacja spektrum autyzmu nie odzwierciedla rzeczywistości osób, które potrzebują wysokiego wsparcia[11].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Słowo „neurodiversity” przypisuje się Judy Singer , australijskiej socjolożce zajmującej się spektrum autyzmu, która użyła tego terminu w swojej pracy dyplomowej z socjologii pod koniec lat dziewięćdziesiątych[12][13]. Termin ten oznaczał odejście od poprzednich teorii „obwiniania matki” o przyczynę autyzmu[14]. Singer korespondowała z amerykańskim dziennikarzem i pisarzem Harveyem Blume'em ze względu na ich wspólne zainteresowanie autyzmem i chociaż nie przypisał tego słowa Singer, to pojawiło się ono po raz pierwszy w druku w artykule Blume'a w The Atlantic 30 września 1998 r.
W poprzednim artykule dla New York Times z 30 czerwca 1997 r. Blume nie użył terminu „neuroróżnorodność”, ale opisał podstawy tej idei terminem „pluralizm neurologiczny”. Blume był wczesnym rzecznikiem, który przewidział rolę, jaką Internet odegra we wspieraniu międzynarodowego ruchu różnorodności neurologicznej[15].
Niektórzy autorzy[16] przypisują wcześniejszym pracom rzecznika autyzmu Jima Sinclaira wpływ na rozwój koncepcji neuroróżnorodności. Sinclair był głównym wczesnym organizatorem międzynarodowej społeczności autystycznej online. W przemówieniu Sinclaira z 1993 r. „Don't Mourn For Us” podkreślono autyzm jako sposób bycia: „Nie można oddzielić osoby od autyzmu”[17].
Termin „neuroróżnorodność” był odtąd stosowany do innych warunków i nabrał bardziej ogólnego znaczenia; na przykład DANDA (Developmental Adult Neurodiversity Association) w Wielkiej Brytanii obejmuje rozwojowe zaburzenie koordynacji, ADHD, zespół Aspergera i powiązane zaburzenia.
Neuroodmienność i neurotypowość
[edytuj | edytuj kod]Według Kassiane Asasumasu , która ukuła ten termin w 2000 roku, słowo „neurodivergence” odnosi się do osób, „których funkcjonowanie neurokognitywne odbiega na wiele sposobów od dominujących norm społecznych”[18]. Podkreśliła, że nie należy go używać do wykluczania ludzi, ale raczej do ich włączania[18] i tym samym dążyła do tego, aby termin ten miał zastosowanie do szerokiej grupy ludzi[19][20][21], a nie tylko osób z różnicami neurorozwojowymi, takimi jak autyzm, ADHD i dysleksja. Termin ten jest również używany jako pojęcie zbiorcze do opisania osób z nietypowymi cechami psychicznymi i behawioralnymi, na przykład zaburzeniami nastroju[22], osobowości[23] i odżywiania[24]. Zwykle wyklucza się jednak osoby z niekognitywnymi schorzeniami neurologicznymi, takimi jak mózgowe porażenie dziecięce, choroba Parkinsona i stwardnienie rozsiane[25]. Pojęcie to bywa różnie tłumaczone na język polski, jako neuroatypowość[7], neuroodmienność[8][26][27], czy nieneurotypowość[10][28].
Neurotypowy[29] (ang. neurotypical) to neologizm szeroko stosowany w ruchu neuroróżnorodności jako określenie każdego, kto ma neurotyp wpisujący się w normę wzorców myślenia. Tak więc termin „neurotypowy” obejmuje każdego, kto nie jest autystyczny i nie ma ADHD, dysleksji, zaburzeń lękowych ani żadnych innych różnic, które można by uznać za neuroodmienne[30][31]. Termin ten został przyjęty zarówno przez ruch neuroróżnorodności, jak i niektórych członków społeczności naukowej[32][33].
Wczesne definicje uznawały za neurotypowe osoby, które nie są autystyczne[34][35]. Z czasem w tym pierwotnym znaczeniu zaczęto po angielsku używać słowa „allistic”[36][37].
W ramach ruchów praw osób z niepełnosprawnością
[edytuj | edytuj kod]Paradygmat neuroróżnorodności został początkowo przyjęty przez osoby ze spektrum autyzmu[38] ale kolejne grupy zastosowały tę koncepcję w kontekście innych zaburzeń neurorozwojowych, takich jak ADHD, zaburzenia mowy, dysleksja, dyspraksja, dyskalkulia, dysnomia, niepełnosprawność intelektualna i zespół Tourette’a[39] i schorzeniach psychicznych, takich jak zaburzenia afektywne dwubiegunowe[40][41], schizofrenia[6][42], zaburzenia schizoafektywne, osobowość dyssocjalna[43], oraz zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne[44]. Zwolennicy różnorodności neurologicznej potępiają definiowanie autyzmu, ADHD, dysleksji i innych zaburzeń neurorozwojowych jako wymagających interwencji medycznej, aby je „wyleczyć” lub „naprawić”, a zamiast tego wolą promować systemy wsparcia, takie jak usługi ukierunkowane na integrację, zakwaterowanie, komunikację i technologię asystującą, szkolenia zawodowe i wsparcie w zakresie samodzielnego życia[45]. Intencją jest to, aby jednostki otrzymywały wsparcie, które honoruje autentyczne formy ludzkiej różnorodności, wyrażania siebie i bycia, a nie leczenie, które zmusza do przyjęcia przyjętych idei normalności lub dostosowania się do ideału klinicznego[46].
Zwolennicy neuroróżnorodności dążą do rekonceptualizacji autyzmu i powiązanych zaburzeń w społeczeństwie poprzez następujące środki: uznanie, że neuroróżnorodność nie wymaga leczenia; zmiana nomenklatury z obecnej, opartej na „stanie, chorobie lub zaburzeniu” oraz „poszerzenie rozumienia zdrowego lub niezależnego życia”; uznanie nowych rodzajów autonomii; i dając osobom niebędącym neurotypowymi większą kontrolę nad ich leczeniem, w tym jego rodzajem, czasem i tym, czy w ogóle powinno być leczenie[16][6].
W badaniu z 2009 r.[47] podzielono 27 uczniów (z autyzmem, dysleksją, zaburzeniami koordynacji rozwojowej, ADHD i udarem mózgu) na dwie kategorie samooceny: pogląd „różnic” – w której neuroróżnorodność była postrzegana jako różnica obejmująca zestaw mocnych i słabych stron, lub pogląd „medyczny/deficytowy” – gdzie neuroróżnorodność była postrzegana jako niekorzystny stan medyczny. Okazało się, że chociaż wszyscy uczniowie zgłaszali równie trudne kariery szkolne obejmujące wykluczenie, znęcanie się i zastraszanie, ci, którzy patrzyli na siebie z punktu widzenia „różnic” (41% badanych) „wykazywali wyższą samoocenę akademicką i wiarę w swoje umiejętności a wielu (73%) wyraziło znaczące ambicje zawodowe z pozytywnymi i jasnymi celami”. Wielu z tych uczniów wskazało, że zyskało ten pogląd poprzez kontakt z obrońcami neuroróżnorodności w internetowych grupach wsparcia.
Ankieta internetowa z 2013 r., która miała na celu ocenę koncepcji autyzmu i neuroróżnorodności, wykazała, że „koncepcja autyzmu z deficytem jako różnicy sugeruje znaczenie wykorzystania cech autystycznych w korzystny dla rozwoju sposób, wykraczając poza fałszywą dychotomię między celebrowaniem różnic a poprawą deficytu”[48].
Kontrowersje
[edytuj | edytuj kod]Paradygmat neuroróżnorodności jest kontrowersyjny wśród nieautystycznych rzeczników autyzmu[38]. Dominującym paradygmatem jest ten, który patologizuje ludzkie mózgi odbiegające od tych uważanych za typowe. Z tej perspektywy mózgi te mają zaburzenia, które należy leczyć[49].
Powszechną krytyką jest to, że paradygmat neuroróżnorodności jest zbyt szeroko obejmujący i że jego koncepcja powinna wykluczać tych, których funkcjonowanie jest poważnie upośledzone[38]. Autystyczny rzecznik i interdyscyplinarny pedagog Nick Walker, któremu przypisano najbardziej szczegółową definicję ruchu neuroróżnorodności i leżącego u jego podstaw paradygmatu, mówi, że neuroróżnorodność odnosi się konkretnie do „wszechobecnych różnic neurokognitywnych”, które są „ściśle związane z tworzeniem i konstytuowaniem siebie” w przeciwieństwie do schorzeń, takich jak epilepsja[6][50].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Neuroplemiona. Dziedzictwo autyzmu i przyszłość neuroróżnorodności [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2019-11-10] .
- ↑ Dzień Neuroróżnorodności – Koło Kognitywistyki UMCS [online] [dostęp 2019-11-10] (pol.).
- ↑ odzmyslow, Neurotypowość, neuroatypowość, neuroróżnorodność [online], odzmyslow, 19 listopada 2015 [dostęp 2019-11-10] (ang.).
- ↑ Thomas Armstrong: The power of neurodiversity : unleashing the advantages of your differently wired brain. Cambridge, Massachusetts: Da Capo Lifelong, 2011. ISBN 978-0-7382-1524-2. OCLC 760085215.
- ↑ Michael Oliver , Bob Sapey , Social work with disabled people, Basingstoke, Hampshire ; New York: Palgrave Macmillan, 2006, ISBN 1-4039-1838-4, OCLC 62326930 .
- ↑ a b c d Serife Tekin , Robyn Bluhm , The Bloomsbury Companion to Philosophy of Psychiatry, Bloomsbury Publishing, 10 stycznia 2019, ISBN 978-1-350-02406-9 .
- ↑ a b Neuroatypowość to różnorodność, która wzbogaca społeczeństwo. [online], Fundacja Jim. Tworzymy lepszy świat dla osób neuroatypowych - [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ a b Krótki słownik pojęć związanych z neuroróżnorodnością – Centrum Wspierania Relacji [online] [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ Vogue Polska , Zaginione pokolenie neuroodmiennych kobiet [online], Vogue Polska, 29 września 2022 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ a b Autyzm: co zmieni się w diagnozie i nazewnictwie? Słowniczek na 2022 rok [online], psychomedic.pl [dostęp 2024-04-24] (pol.).
- ↑ A medical condition or just a difference? The question roils autism community [online] .
- ↑ Mairian Corker , Sally French , Disability Discourse, McGraw-Hill Education, luty 1999, ISBN 978-0-335-20222-5 .
- ↑ Meet Judy Singer Neurodiversity Pioneer [online] .
- ↑ Bumiller, Kristen. "The Geneticization of Autism: From New Reproductive Technologies to the Conception of Genetic Normalcy." Signs 34.4 (2009): 875-99. Chicago Journals. University of Chicago Press.
- ↑ ""Autism & The Internet" or "It's The Wiring, Stupid"". [online]
- ↑ a b Fenton, Andrew, and Tim Krahn. "Autism, Neurodiversity and Equality Beyond the Normal" (PDF). Journal of Ethics in Mental Health 2.2 (2007): 1-6. 10 November 2009.
- ↑ Sinclair, Jim. Don't Mourn For Us. Autism Network International, n.d.. Retrieved on 2013-05-07.
- ↑ a b "Neurodiversity: Some Basic Terms & Definitions", [w:] Nick Walker , Neuroqueer heresies: notes on the neurodiversity paradigm, autistic empowerment, and postnormal possibilities, Fort Worth: Autonomous Press, 2021, ISBN 978-1-945955-27-3 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ Negotiating the Neurodiversity Concept | Psychology Today [online], www.psychologytoday.com [dostęp 2025-05-17] (ang.).
- ↑ Neurodivergence | UMass Office of the President [online], www.umassp.edu [dostęp 2025-05-17] (ang.).
- ↑ Shannon Coates , Neurodiversity in the Voice Studio, Clinic, and Performance Space: Using a Neurodiversity Affirming Lens to Build More Inclusive Spaces for Singers: Part 1, Current Understanding of Neurodiversity, „Journal of Singing”, 79 (2), 2022, s. 213–219, ISSN 2769-4046 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ Danya Adams i inni, The Interplay of Nicotine and Social Stress Mediate Dopaminergic Neuron Firing in the Ventral Tegmental Area - Nucleus Accumbens Pathway, Contributing to Stress and Depressive Mood Disorders. | Georgetown Scientific Research Journal, 10 lutego 2021, DOI: 10.48091/suvn5250 [dostęp 2025-05-17] (ang.).
- ↑ Philipp Homan i inni, Aberrant link between empathy and social attribution style in borderline personality disorder, „Journal of Psychiatric Research”, 94, 2017, s. 163–171, DOI: 10.1016/j.jpsychires.2017.07.012, ISSN 0022-3956 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ Elisa Corsi i inni, Socio-cognitive processing in people with eating disorders: Computerized tests of mentalizing, empathy and imitation skills, „The International Journal of Eating Disorders”, 54 (8), 2021, s. 1509–1518, DOI: 10.1002/eat.23556, ISSN 1098-108X, PMID: 34056730, PMCID: PMC8453969 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ "Neurodiversity", [w:] Fred R. Volkmar , Encyclopedia of Autism Spectrum Disorders, wyd. 2nd ed, Cham: Springer International Publishing AG, 2021, ISBN 978-3-319-91280-6 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ neuroatypowość / neuroodmienność (ang. neurodivegrence), [w:] słownik, Atypika [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ Neuroodmienność zamiast dysfunkcji – zmiana perspektywy, [w:] Joanna Mesjasz , Dzieci w świecie neuroróżnorodności a kształtowanie kompetencji potrzebnych na rynku pracy, Instytut Badań Edukacyjnych (pol.).
- ↑ Marcin Kocór , Osoby nieneurotypowe na rynku pracy [online], Uniwersytet Jagielloński w Krakowie .
- ↑ Seolit, Neuroatypowość a neuroróżnorodność | SUPER-ego [online], SUPER-ego Wrocław, 28 listopada 2024 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ neurotypical [online] [dostęp 2025-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-21] (ang.).
- ↑ Nick Walker , Neuroqueer heresies: notes on the neurodiversity paradigm, autistic empowerment, and postnormal possibilities, Fort Worth: Autonomous Press, 2021, s. 40, ISBN 978-1-945955-26-6 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ Dougal Julian Hare , Steven Jones , Kate Evershed , A comparative study of circadian rhythm functioning and sleep in people with Asperger syndrome, „Autism: The International Journal of Research and Practice”, 10 (6), 2006, s. 565–575, DOI: 10.1177/1362361306068509, ISSN 1362-3613, PMID: 17088273 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ Kate O'Connor , Jeff P. Hamm , Ian J. Kirk , The neurophysiological correlates of face processing in adults and children with Asperger's syndrome, „Brain and Cognition”, 59 (1), 2005, s. 82–95, DOI: 10.1016/j.bandc.2005.05.004, ISSN 0278-2626, PMID: 16009478 [dostęp 2025-05-17] .
- ↑ Language and abbreviations [online], 6 czerwca 2008 [dostęp 2025-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2008-06-06] .
- ↑ A brief history of “Neurodiversity” as a concept and perhaps a movement | Arnold | Autonomy, the Critical Journal of Interdisciplinary Autism Studies [online], web.archive.org, 1 grudnia 2022 [dostęp 2025-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-01] .
- ↑ Be different : my adventures with Asperger's and my advice for fellow Aspergians, misfits, families, and teachers | WorldCat.org [online], search.worldcat.org [dostęp 2025-05-17] (ang.).
- ↑ allistic [online] [dostęp 2025-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-04] .
- ↑ a b c Pier Jaarsma , Stellan Welin , Autism as a Natural Human Variation: Reflections on the Claims of the Neurodiversity Movement, „Health Care Analysis”, 20, 2012, DOI: 10.1007/s10728-011-0169-9, PMID: 21311979 [dostęp 2019-11-10] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-01] .
- ↑ Robin Mackenzie , John Watts , Is our legal, health care and social support infrastructure neurodiverse enough? How far are the aims of the neurodiversity movement fulfilled for those diagnosed with cognitive disability and learning disability?, „Tizard Learning Disability Review”, 16 (1), 2011, s. 30-37, DOI: 10.5042/tldr.2011.0005, ISSN 1359-5474 .
- ↑ On Neurodiversity [online] .
- ↑ An Exploration Of The Neurodiversity Movement [online] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-01] .
- ↑ Morrice, Polly (January 29, 2006) "Otherwise Minded" The New York Times, review of A Mind Apart: Travels in a Neurodiverse World
- ↑ The Virtue of Sociopaths: how to appreciate the neurodiversity of sociopathy without becoming a victim [online] .
- ↑ The Myth of the Normal Brain: Embracing Neurodiversity, Apr 15 - AMA Journal of Ethics (formerly Virtual Mentor) [online] .
- ↑ Autistic Self Advocacy Network , Position Statements [online] .
- ↑ What Is Neurodiversity? [online]
- ↑ Edward Griffin , David Pollak , Student experiences of neurodiversity in higher education: insights from the BRAINHE project, „Dyslexia”, 15 (1), 2009, DOI: 10.1002/dys.383, PMID: 19140120 .
- ↑ Steven K. Kapp i inni, Deficit, difference, or both? Autism and neurodiversity., „Developmental Psychology”, 49 (1), s. 59-71, DOI: 10.1037/a0028353, PMID: 22545843 .
- ↑ "Neurodiversity: The cases for and against" (PDF). [online]
- ↑ Uta Frith , Autism: A Very Short Introduction, OUP Oxford, 2008, ISBN 978-1-350-02406-9 .