Niedźwiedź brunatny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Niedźwiedź brunatny
Ursus arctos[1]
Linnaeus, 1758
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

drapieżne

Rodzina

niedźwiedziowate

Rodzaj

niedźwiedź

Gatunek

niedźwiedź brunatny

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Zasięg występowania
Mapa występowania

     U. a. horribilis

     U. a. isabellinus

     U. a. syriacus

     U. a. middendorffi

     U. a. arctos

     U. a. pruinosis

     U. a. beringianus

Niedźwiedź brunatny w zoo w Chorzowie
Niedźwiedź brunatny w zoo w Warszawie

Niedźwiedź brunatny[3][4] (Ursus arctos) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny niedźwiedziowatych. Zamieszkuje Azję, Europę Północną i Amerykę Północną. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Sierść niedźwiedzia brunatnego ma barwę ciemnobrązową, choć u niektórych podgatunków może być jaśniejsza. W pozycji wyprostowanej Ursus arctos mierzy – w zależności od płci – od 1,8 do 3 m. Masa ciała poszczególnych osobników waha się między 80 a 780 kg[5]. Niedźwiedzica wydaje na świat co dwa lata dwoje-troje młodych. Ciąża trwa około 8 miesięcy. Poród następuje zwykle między grudniem a lutym.

Długość życia wynosi do 30–40 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli[6][7]. Jest wszystkożerny; żywi się nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, jajami ptaków, miodem, poluje także na zwierzynę leśną, łowi też ryby. Środowisko życia stanowią puszcze, tajga oraz zalesione rejony górzyste.

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Niedźwiedź brunatny ma duże, masywne ciało z nieznacznie wydłużoną głową, szyję grubą i krótką, ogon krótki i niewidoczny wśród okrywy włosowej. W trakcie chodzenia na podłożu stawia całą stopę[6].

Dane liczbowe niedźwiedzia brunatnego podgatunku nominatywnego (U.a. arctos):

  • Długość tułowia z głową: samiec 160–280 cm, samica 150–210 cm
  • Ogon: 6,5–21 cm[5]
  • Wysokość w kłębie: 0,90–1,5 m[5]
  • Masa ciała: w optymalnych warunkach samce średnio 389 kg, samice średnio 207 kg[5]

Występowanie[edytuj | edytuj kod]

Zamieszkiwał pierwotnie całą Europę, jednak w południowo-zachodniej Europie został wytępiony[8]. Podgatunek niedźwiedzia brunatnego, niedźwiedź grizli (U. a. horribilis), zamieszkuje Amerykę Północną, aż po północny Meksyk.

W Europie kontynentalnej według danych z lat 2010–2012 (z wyłączeniem Rosji, Białorusi i Ukrainy) żyło 17 tys. osobników[9]. Stałą obecność stwierdzono w 22 krajach, areał stałego zasięgu wynosił 485 400 km². W Polsce według danych z około 2011 roku populacja wynosiła 80 osobników, a w okresie 1950–1970 roczną populację szacowano na 10–14 osobników[10]. Największa populacja w Europie (bez Rosji i Ukrainy) zamieszkuje Rumunię, gdzie według danych z roku 2014 żyło około 6000 osobników[10], a według danych z roku 2018 około 8000[11].

Na terenie dawnego Związku Radzieckiego występuje około 120 tys. osobników[12].

W Polsce występuje tylko w Karpatach i na Podkarpaciu – w Tatrach i Beskidach (głównie w Bieszczadach[6]).

Według prof. Jana Korwin Kochanowskiego ostatniego niedźwiedzia w Polsce centralnej zabito pod koniec XVII w. w lasach bedońskich[13]. Na wielu obszarach Polski gatunek ten przetrwał jednak do XIX w. Spotykano go jeszcze wówczas w Górach Świętokrzyskich (ostatni okaz żyjący tam został zabity na Barczy), na Kurpiach Zielonych, na Mazurach i w Puszczy Białowieskiej.

W okresie międzywojennym w Puszczy Białowieskiej dokonano reintrodukcji tego zwierzęcia. Ostatecznie zakończyła się ona niepowodzeniem, podobno z powodu niefachowego kontynuowania jej przez Niemców podczas okupacji (wypuszczano do lasu oswojone okazy niedźwiedzi, które stały się zagrożeniem dla ludności).

Pokarm[edytuj | edytuj kod]

Niedźwiedzie brunatne żywią się ssakami, gryzoniami, ptakami, ptasimi jajami, rybami, owocami, nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, a w przypadku braku innego pożywienia także trawą. Z braku produktów naturalnych mogą wyrządzać znaczne szkody wśród bydła.

Legowiska[edytuj | edytuj kod]

Na zimę przygotowuje sobie legowisko zwane gawrą. Przebywa w nim od końca listopada do końca lutego[6]. Żyje samotnie, tylko w okresie godowym w parach. W zimie samica rodzi zwykle 2 lub 3 młode, którymi opiekuje się aż do następnego miotu.

Ochrona[edytuj | edytuj kod]

Niedźwiedź brunatny jest ściśle chroniony na obszarze całej Polski[14].

Życie w niewoli[edytuj | edytuj kod]

Niedźwiedź oswaja się łatwo, aczkolwiek nawet obłaskawiony bywa niebezpieczny dla swoich opiekunów. W XVI- i XVII-wiecznej Rzeczypospolitej organizowano szkoły dla niedźwiedzi – jedną z nich była tak zwana akademia smorgońska.

Rozród[edytuj | edytuj kod]

W trakcie rui, trwającej 10–30 dni, samica kopuluje z wieloma samcami. Okres rozrodczy trwa od maja do lipca. Porody odbywają się od stycznia do marca, po ciąży trwającej 180–266 dni. Młode po narodzeniu ważą 340-680 gramów. W wieku 6 miesięcy ważą około 25 kg. Okres laktacji trwa do 30 miesięcy, jednakże już 5-miesięczne młode mogą żywić się innym pokarmem. Stają się samodzielne w wieku co najmniej 2 lat. Mogą się rozmnażać po 4–6 latach[5].

Długość życia wynosi do 30–40 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli[6][7].

Podgatunki[edytuj | edytuj kod]

Wyróżniono kilkanaście podgatunków niedźwiedzia brunatnego[15][3]:

  • niedźwiedź brunatny (U. arctos arctos) – podgatunek nominatywny
  • U. arctos alascensis
  • niedźwiedź kamczacki (U. arctos beringianus)
  • niedźwiedź syberyjski (U. arctos collaris)
  • U. arctos californicus
  • U. arctos crowtheri
  • U. arctos dalli
  • U. arctos gyas
  • niedźwiedź grizli, niedźwiedź szary (U. arctos horribilis) – zamieszkuje Amerykę Północną, jest większy od europejskiego, sierść ma barwy siwej do czerwonobrunatnej z połyskiem srebrzystym lub złocistym
  • niedźwiedź himalajski (U. arctos isabellinus)
  • niedźwiedź ussuryjski (U. arctos lasiotus)
  • niedźwiedź kodiacki (U. arctos middendorffi)
  • niedźwiedź tybetański (U. arctos pruinosis)
  • U. arctos sitkensis
  • U. arctos stikeenensis
  • niedźwiedź syryjski (U. arctos syriacus)
  • niedźwiedź japoński (U. arctos yesoensis)

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Samiec grizli

Nazwa niedźwiedź, pierwotna forma prasłowiańska *medvēdis, a następnie *medъvědь[16] (por. rosyjskie медведь/miedwied, chorwackie medvjed, czeskie medvěd, słowackie i słoweńskie medved, białoruskie мядзьведзь, górnoserbskie/łużyckie mjedwjedź, dolnoserbskie/łużyckie mjadwjeź, serbskie медвед, kaszubskie miedzwiédz, staropolskie miedźwiedź, słowiańskie zapożyczenie w węgierskim medve i dla odmiany ukraińskie ведмідь[17]) oznacza zwierzę odżywiające się miodem (*medv-ĕdъ, czyli jedzący miód; *medh-u-s→ *medъ „miód”; *ēd- →*ěsti „jeść”). Nazwa ta była eufemizmem starszej nazwy praindoeuropejskiej, w formie *rktos (*r̥k'þos[18]) (od której bezpośrednio pochodzą; greckie árktos/άρκτος „niedźwiedź”, forma astronomiczna Arktos „gwiazdozbiór Wielka Niedźwiedzica”, oraz nazwa „Arktyka”, a być może również celtyckie imię Artur; oraz łacińskie ursus „niedźwiedź”, imię własne Ursus lub pochodne od przymiotnika ursinus: imię Ursyn, od którego utworzono nazwę dzielnicy warszawskiej Ursynów, lub imię żeńskie Urszula, etymologicznie oznaczające małą niedźwiedzicę[19], a także staroindyjskie r̥kṣa i hetyckie hartagga, oznaczające niebezpiecznego drapieżnika[20]).

W zastąpieniu pierwotnej nazwy określeniem „jedzący miód” można widzieć przejaw tabu językowego (tabuizacja[21]) zastosowanego w językach ludów północnej Europy (nie tylko Słowian, gdyż niemieckie Bär czy angielskie bear o znaczeniu „bury”, „szary”, i pochodzące od tego samego rdzenia duńskie i norweskie bjørn, oraz szwedzkie i islandzkie björn[22], litewskie lokys „kudłaty” lub „liżący”), dla których to zwierzę było groźne. Z tego powodu unikano jego wymawiania, aż w końcu stara nazwa zanikła. Nastąpiła też wtórna tabuizacja wyrazu „niedźwiedź” (kiedy zaczęła funkcjonować jako nazwa właściwa), jako zamienników zaczęto używać nowych wyrazów typu miś, mieszko, kosmacz, kudłacz, bartnik, mrówczarz[23] i stąd prawdopodobnie brak odpowiedników „niedźwiedź” w językach bułgarskim i macedońskim, gdzie na określenie tego drapieżnika używa się nazwy: мечка.

Podobne zjawisko występuje w gwarze góralskiej, gdzie jeszcze dziś starsi bacowie, a niegdyś także kłusownicy określali niedźwiedzia nazwą on (gw. uón, ó w gwarze podhalańskiej wymawia się inaczej niż u), co podkreślało pewien szacunek i strach przed tym zwierzęciem.

Drogę *medъvědь→ miedźwiedź→ niedźwiedź należy tłumaczyć tym, iż, w języku polskim obie spółgłoski d uległy zmiękczeniu, a początkowe m’ (ze znakiem miękkości spółgłoski), wymawiane w niektórych rejonach Polski jak m’n’ (patrz dialektalne kurpiowskie /mniasto/ zamiast miasto), zredukowało się w końcu do samego n’[24], lub też zamiana nagłosowego mie- w nie- mogła być spowodowana gwarowymi czynnikami fonetycznymi, jako przejaw hiperpoprawności, ale być może utrata pierwotnego związku między słowami miedźwiedź i miód spowodowała wyrównanie do form słowotwórczych z zaprzeczeniem nie-[25].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Ursus arctos, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. B.N. McLellan i inni, Ursus arctos, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015 [online], wersja 2015.1 [dostęp 2015-07-13] (ang.).
  3. a b Systematyka i nazwy polskie za: Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 152. ISBN 978-83-88147-15-9.
  4. K. Kowalski (redaktor naukowy), A. Krzanowski, H. Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 215, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
  5. a b c d e Tanya Dewey & Liz Ballenger: Ursus arctos. Brown bear. Animal Diversity Web. University of Michigan. [dostęp 2013-11-08].
  6. a b c d e Jacek Dzwonkowski: Minikompendium. Przyroda polska. Mozaika, 2004, s. 236. ISBN 83-89200-84-8.
  7. a b Góry. Warszawa: Delta, 1997, s. 58. ISBN 83-86698-62-4.
  8. Podjęta została próba reintrodukcji w Pirenejach.
  9. Chapron G. et al., 2014: Recovery of large carnivores in Europe’s modern human-dominated landscapes. Science, 346 (No. 6216, 19 December 2014): 1517–1519. DOI: 10.1126/science.1257553.
  10. a b Chapron et al., 2014.
  11. Rumuńskie niedźwiedzie idą na rekord. Władze mają kłopot.
  12. Charles Fergus: Bears. Stackpole Books, 2005, s. 16. ISBN 978-0-8117-3251-2.
  13. Małgorzata Sienkiewicz: Niedźwiedzie pod nadzorem. national-geographic.pl, 2009-06-21. [dostęp 2022-04-09]. (pol.).
  14. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r., poz. 2183). [dostęp 2017-01-16].
  15. Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Ursus arctos. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 30 sierpnia 2009]
  16. Katarzyna Staniewska, Zakazane słowo (wersja elektroniczna), artykuł pochodzi z „Wiedzy i Życia” nr 1/2000.
  17. Porównaj nieregularne zmiany wyrazów: polskie pokrzywa (*pokriva) i rosyjskie крапива, ukraińskie кропива i czeskie kopřiva albo dialektalne rosyjskie i ukraińskie маримух, choć oficjalnie мухомор, polskie muchomor.
  18. Zbigniew Gołąb, O pochodzeniu Słowian w Świetle faktów językowych, s. 184.
  19. Joanna Przyklenk, Etymologia wyrazu niedźwiedź na Poradnia Językowa Uniwersytetu Śląskiego.
  20. Zbigniew Gołąb, O pochodzeniu Słowian w Świetle faktów językowych, s. 184.
  21. Np. w polskich przysłowiach: Nie wywołuj wilka z lasu, albo O wilku mowa, a wilk tuż.
  22. Berō, *bernjō, [w:] Grzegorz Jagodziński, Nieindoeuropejskie słownictwo w germańskim.
  23. Katarzyna Wyrwas, Etymologia wyrazu niedźwiedź na Poradnia Językowa Uniwersytetu Śląskiego.
  24. Katarzyna Staniewska, Zakazane słowo (wersja elektroniczna).
  25. Joanna Przyklenk, Etymologia wyrazu niedźwiedź j.w.