Obwód moskiewski
| obwód | |||||
| |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Siedziba | |||||
| Kod ISO 3166-2 |
RU-MOS | ||||
| Gubernator |
Andriej Worobiow | ||||
| Powierzchnia |
44 329 km² | ||||
| Populacja (2021) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
173,49 os./km² | ||||
| Tablice rejestracyjne |
50; 90; 150; 190; 750 | ||||
Położenie na mapie Rosji
| |||||
| Strona internetowa | |||||
.svg)
.jpg)
Obwód moskiewski (ros. Московская область, potocznie Подмосковье – czyt. Podmoskowje) – jednostka administracyjna Federacji Rosyjskiej, położona w zachodniej części kraju, dookoła stolicy państwa – Moskwy, która jednak w skład obwodu nie wchodzi i stanowi odrębny podmiot Federacji.
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Położenie i powierzchnia[edytuj | edytuj kod]
Obwód moskiewski zajmuje obszar 45 800 km². Region leży we wschodniej Europie, w centralnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej w międzyrzeczu Oki i Wołgi. Rozciąga się między 54° i 57° szerokości geograficznej północnej, 35° i 40° długości geograficznej wschodniej.
Granice:
- na północnym zachodzie i północy – z obwodem twerskim
- na północy – z obwodem jarosławskim
- na północnym wschodzie i wschodzie – z obwodem włodzimierskim
- na południowym wschodzie – z obwodem riazańskim
- na południu – z obwodem tulskim
- na południowym zachodzie – z obwodem kałuskim
- na zachodzie – z obwodem smoleńskim
- W centrum obwodu znajduje się miasto Moskwa, nie wchodzące w skład obwodu i stanowiące odrębny podmiot Federacji Rosyjskiej.
Przynależność administracyjna[edytuj | edytuj kod]
Pod względem administracyjnym obwód moskiewski wchodzi w skład utworzonego w 2000 Centralnego Okręgu Federalnego.
Strefa czasowa[edytuj | edytuj kod]
Obwód moskiewski należy do moskiewskiej strefy czasowej (MSK): do 25 października 2014 UTC+04:00 przez cały rok, od 26 października 2014 UTC+03:00 przez cały rok.
Jeszcze wcześniej, przed 27 marca 2011 roku, obowiązywał czas standardowy (zimowy) strefy UTC+03:00, a czas letni – UTC+04:00.
Rzeźba terenu[edytuj | edytuj kod]
Powierzchnia obwodu ma w przeważającej mierze charakter równinny, jedynie w części zachodniej teren jest bardziej pagórkowaty, a wysokości dochodzą do 160 m n.p.m.
Z południowego zachodu na północny wschód obwodu przebiega linia, będąca niegdyś granicą ostatniego zlodowacenia. Na północ od niej występują liczne formy terenu powstałe w wyniku działalności lodowca (m.in. morenowe grzędy); na południu, gdzie także kiedyś sięgał lodowiec, jednak było to w znacznie odleglejszej przeszłości, ślady po zlodowaceniach zostały w dużej mierze zlikwidowane przez erozję.
Prawie cały zachód i północ regionu zajmuje Wyżyna Moskiewska, będąca częścią Wyżyny Smoleńsko-Moskiewskiej, w rzeźbie której wyraźnie wycięte są szerokie doliny rzeczne. Najwyżej, bo do ok. 300 m n.p.m. teren wznosi się w okolicy Dmitrowa (tzw. grzęda klińsko-dmitrowska), zaś najwyższy punkt obwodu – 310 m n.p.m. znajduje się nieopodal wsi Szapkino, w rejonie możajskim. Północne stoki Wyżyny Moskiewskiej są znacznie bardziej strome, niż stoki południowe. Na wyżynie znajdują się liczne, zwykle niezbyt wielkie jeziora pochodzenia lodowcowego.
Bardziej na południe rozciąga się płaska i silnie zabagniona Nizina Górnowołżańska, której wysokość nie przekracza 150 m.
Na południu regionu znajduje się pagórkowaty teren niziny Moskworzecko-Ockiej, której najwyższy punkt ma wysokość 255 m. Tutaj także doliny rzeczne są ostro wycięte, zwłaszcza na południu.
Na południowych skrajach obwodu, za Oką rozciągają się dość wysokie (powyżej 200 m; maksymalnie 238 m) tereny będące północnymi rubieżami Wyżyny Środkoworosyjskiej.
Duże tereny na wschodzie obwodu zajmuje też Nizina Mieszczorska, która jest dość silnie zabagniona, zwłaszcza w części wschodniej. Tereny te leżą na wysokości ok. 120–150 m n.p.m., zaś najwyższy punkt tejże wyżyny ma wysokość 172 m n.p.m. Na nizinie tej sieć dolin rzecznych jest słabiej odznaczona; występują tutaj także dość liczne jeziora, niemal wszystkie pochodzenia lodowcowego. Właśnie na Nizinie Mieszczorskiej położony jest najniższy punkt obwodu (97 m n.p.m.).
Geologia[edytuj | edytuj kod]
Na terenie obwodu moskiewskiego prawie nie istnieją utworzy trzeciorzędowe, są natomiast szeroko rozprzestrzenione osady z wcześniejszych okresów geologicznych.
W okresie kredowym na części dzisiejszego obwodu istniało morze, o czym świadczy obecność fosforytów i różnorakich piasków. Pokłady kredowe istnieją na północy obwodu. W okresie jurajskim morze to powiększyło swe rozmiary; jego pozostałością są m.in. czarne gliny. Pozostałości okresu karbońskiego widoczne są zwłaszcza na zachodzie i południu regionu; są nimi m.in. wapienie i margle.
Klimat[edytuj | edytuj kod]
W obwodzie moskiewskim panuje klimat umiarkowany chłodny kontynentalny, charakteryzujący się krótkim, upalnym latem i długą, mroźną zimą. Kontynentalne cechy lokalnego klimatu narastają w miarę posuwania się na południowy wschód obwodu.
Temperatura[edytuj | edytuj kod]
Okres ze średnią dobową temperaturą poniżej 0 °C trwa ok. 120–135 dni; zaczyna się on w połowie listopada i trwa zwykle do końca marca. Średnia temperatura w obwodzie waha się (zależnie od rejonu) od 2,7 do 3,8 °C. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń – średnia temperatura w tym okresie wynosi od –10 °C (na zachodzie regionu) do –11 °C (na wschodzie). Corocznie w regionie notuje się różnej długości okres silnych mrozów, gdy temperatura spada poniżej −20 °C (nocami nawet do –45 °C). Chłody te przynosi arktyczny wyż, zaś okresy o tak niskiej temperaturze trwają różną liczbę dni, w skrajnych przypadkach nawet 40. Najniższa zanotowana temperaturę w regionie zmierzono w Naro-Formińsku i było to −54 °C. Charakterystyczne dla lokalnego klimatu w zimie są częste ocieplenia, przynoszone przez atlantyckie (rzadziej śródziemnomorskie) niże; temperatury zbliżają się wtedy do 0 °C, a w ciągu dnia niekiedy je przekraczają. Okresy te trwają zwykle ok. 4 dni, występują zwykle w grudniu i lutym i zdarzają się (średnio) 15 razy w ciągu zimy.
Śnieg zwykle zaczyna padać w listopadzie, choć zdarzają się lata, iż następuje to dopiero w grudniu, lub przeciwnie – w końcu września. Stała pokrywa śnieżna pojawia się zazwyczaj w końcu listopada, a jej średnia grubość to 25–45 cm; topnieje ona na stałe dopiero w połowie kwietnia, choć czasem zdarza się to już w końcu marca.
Zimą gleba zamarza na głębokość 65–75 cm.
Najcieplejszym miesiącem w regionie jest lipiec; średnia temperatura powietrza w tym okresie wynosi od 17 °C na zachodzie do 18,5 °C na południowym wschodzie obwodu. Najwyższa zmierzona temperatura to 39 °C, zanotowana w Zarajsku.
Opady[edytuj | edytuj kod]
Średnioroczna wielkość opadów w regionie wynosi 450–650 mm. Najwięcej pada na północnym zachodzie obwodu, zaś najmniej na południowym wschodzie. Większość opadów przypada na ciepłą połowę roku; maksimum przypada na lipiec. W miesiącach letnich spada (średnio) 75 mm deszczu, choć dość regularnie co 25–30 lat zdarzają się silne susze, w czasie których średniomiesięczny opad wynosi poniżej 5 mm.
Hydrografia[edytuj | edytuj kod]
Na terenie obwodu znajduje się wiele rzek i – zwykle niewielkich – jezior; w sumie obszary wód stanowią 0,4% powierzchni regionu. Duża część wód jest uwięziona w postaci bagien.
Rzeki[edytuj | edytuj kod]
Przez obwód moskiewski przepływa duża liczba cieków wodnych. Samych tylko rzek o długości powyżej 10 km znajduje się tutaj ponad 400. Lokalne rzeki i strumienie należą do zlewisk 4 głównych rzek regionu: Moskwy, Oki, Wołgi i Klaźmy. Ostatecznie wszystkie one znajdują swe ujście w największej rzece Europy – Wołdze, która na krótkim odcinku przepływa przez obszar obwodu (stanowi granicę z obwodem twerskim). Rzeki regionu są typowymi rzekami równinnymi – są szerokie i posiadają dobrze rozbudowane doliny; charakteryzuje je spokojny, niezbyt szybki nurt (zwykle nie szybszy niż 0,5 m/s.). Swoje maksima osiągają wiosną – z topniejących śniegów pochodzi nawet do 60% całej przepływającej nimi wody; najwyższe poziomy wód osiąga Oka – nawet do 15 m. W okresie letnim poziom wody w rzekach jest niski i wzrasta jedynie w okresie silnych opadów.
Rzeki obwodu są przez ok. 5 miesięcy w roku skute lodem – zamarzają zwykle w połowie listopada, a rozmarzają w połowie kwietnia. Grubość pokrywy lodowej dochodzi do 80 cm.
W rzekach tych żyje ok. 30 gatunków ryb, a jako że zdecydowana większość rzek jest nieuregulowana – w porastających ich brzegi zaroślach gnieżdżą się liczne gatunki ptaków i ssaków ziemnowodnych.
Tylko 3 rzeki regionu: Wołga, Oka i Moskwa nadają się do żeglugi.
W wielu miejscach rzeki obwodu przecinają zapory, które spiętrzając wodę tworzą sztuczne jeziora.
Główne rzeki regionu:
W północnej części obwodu znajduje się ważny szlak wodny – kanał imienia Moskwy, łączący rzekę Moskwę z Wołgą.
Jeziora[edytuj | edytuj kod]
Na terenie obwodu moskiewskiego znajduje się ok. 350 jezior. Wiele z nich jest pochodzenia lodowcowego. Zwykle są to zbiorniki niezbyt głębokie – 5–10 m. Najgłębszym jest jezioro Głubokoje (Głębokie), którego dno w najniższym punkcie znajduje się 32 m poniżej tafli wody. Największymi jeziorami są Sienież (powierzchnia do 15,4 km²) i Swiatoje (do 12,6 km²).
Gleby[edytuj | edytuj kod]
Na terenie obwodu moskiewskiego przeważają mało urodzajne gleby darniowo-bielicowe. Na wyżynach występują iły, a w dolinach częste są gleby bagienne i aluwialne. Na południe od Oki spotyka się czasem urodzajne czarnoziemy, stanowią one jednak tylko niewielki procent ogółu powierzchni regionu. Na południe od Moskwy dużą część powierzchni pokrywają też leśne szaroziemy.
Roślinność[edytuj | edytuj kod]
Obwód moskiewski leży na terenach, gdzie strefa lasów przechodzi w strefę lasostepów. Lasy zajmują ok. 40% powierzchni regionu. Na północy i zachodzie obwodu dominującą formacją roślinną są lasy południowej tajgi, złożone głównie ze świerków. Na Nizinie Mieszczorskiej dominującym gatunkiem jest sosna, a na obszarach podmokłych przeważają olchy. Środkowe i częściowo wschodnie rejony obwodu porastają lasy mieszane, złożone ze świerków, sosen, brzóz i osik, a także m.in. leszczyn. Bardziej na południe rosną lasy liściaste, w których przeważają dęby, lipy, klony i wiązy.
W dolinie Oki rosną bory sosnowe, które wskazują na bliskość strefy lasostepu, tj. obszaru, gdzie w zależności od warunków glebowych i hydrologicznych obszary stepowe przeplatają się z lasami. Lasostep jest (a raczej był) formacją dominującą na południowych krańcach obwodu. Obecnie niegdysiejsze obszary stepowe części tych terenów z racji wysokiej jakości gleb w całości zostały przekształcone w grunty orne, tak że nie zachowały się nawet ich fragmenty. Na dawnych leśnych częściach lasostepu (częściowo zachowanych) rosną m.in. dęby i lipy.
Od XVIII wieku lasy porastające niegdyś bujnie teren dzisiejszego obwodu były intensywnie wyrębywane, co poza zmniejszeniem leśnego areału spowodowało też zmianę składu gatunkowego drzew: w wielu rejonach w miejscu dawniej dominujących gatunków iglastych (zwłaszcza świerku), po ich wycięciu wyrosły brzozy i osiki. Obecnie wyręb przemysłowy lasów w regionie nie jest prowadzony, a nawet wręcz przeciwnie – w celu poprawy warunków hydrologicznych prowadzone jest planowe zalesianie.
Na wschodzie regionu znajdują się liczne bagna, na których rośnie typowa dla tej formacji roślinność.
Fauna[edytuj | edytuj kod]
Fauna obwodu moskiewskiego jest dość bogata. Ze ssaków występują przeważnie gatunki typowe dla strefy lasów, jak np. wiewiórka, zając, lis, łoś, dzik, sarna, jeleń; żyje tutaj również bardzo mała populacja wilka szarego. Nad brzegami rzek żyją ssaki ziemnowodne – np. bobry.
W obwodzie moskiewskim zobaczyć można bardzo dużo gatunków ptaków – dzięcioły, drozdy, jarząbki, gile, derkacze, czajki, bociany białe, czaple siwe, mewy, perkozy, liczne gatunki dzikich kaczek (np. krzyżówki), a także licznie występujące, typowe ptaki Europy Wschodniej: wróblowate, sroki i wrony. Większość gatunków ptaków przylatuje tutaj jedynie na okres lęgowy i odlatuje na zimę.
W zbiornikach wodnych żyją liczne ryby, m.in. jazgarze, leszcze, karasie, karpie, okonie, płocie, sandacze i szczupaki.
Żyje tutaj także wiele gatunków owadów; samych jedynie pszczołowatych występuje ponad 300 gatunków.
Ekologia i ochrona przyrody[edytuj | edytuj kod]
W obwodzie znajduje się pewna liczba obszarów chronionych, m.in. Park Narodowy „Łosinyj ostrow”, Park Narodowy „Zawidowo” i rezerwat biosfery Prioksko-Tierrasnyj, gdzie chronione są m.in. żubry. W rezerwacie tym znajdują się także jedne z najbardziej wysuniętych na północ stanowisk roślinności stepowej.
Mimo to ekologiczna sytuacja w obwodzie moskiewskim jest trudna – zanieczyszczone są zarówno rejony przylegające do Moskwy, jak i przemysłowe rejony na wschodzie i południowym wschodzie regionu. Największe zagrożenie stwarza zanieczyszczenie wód ściekami przemysłowymi i pochodzącymi z wielkich gospodarstw hodowlanych. W regionie istnieje także duże zanieczyszczenie powietrza, za które odpowiadają głównie elektrociepłownie. Na terenie obwodu znajdują się liczne składowiska odpadów, w tym jedno składowisko zużytego paliwa jądrowego.
Ludność[edytuj | edytuj kod]
| Zdjęcia miast obwodu |
|---|
Cerkiew w Bałaszysze |
Bronnicy |
.jpg) Teatr w Czechowie |
.jpg) Dom kultury w Diedowsku |
 Jeden z domów w Dołgoprudnym |
 Monaster św. Mikołaja na Ugrieszy w Dzierżyńskim |
.jpg) Cerkiew we Frianowie |
 Kołomna |
 Krasnogorsk |
 Możajsk |
.jpg) Mytiszczy |
 Nogińsk |
 Odincowo – stacja kolejowa |
 Pałac w Archangielskim |
 Pałac w Wiaziomach |
 Jeden z domów w Pawłowskim Posadzie |
 Cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” w Dubrowicach k. Podolska |
 Cerkiew w Puszkinie |
 Moskiewskie seminarium duchowne z siedzibą w Ławrze Troicko-Siergijewskiej w Siergijew Posadzie |
 Stacja kolejowa w Sierpuchowie |
 Szachowskaja – główny plac osady |
 Sołniecznogorsk |
Obwód moskiewski zamieszkuje 6 628 100 osób (2006 r.), co w zestawieniu z powierzchnią regionu daje średnią gęstość zaludnienia na poziomie 144,1 os./km², tj. najwyższą spośród rosyjskich regionów. W rzeczywistości gęstość ta jest mocno zróżnicowana regionalnie i w przyległych do Moskwy rejonach jest znacznie wyższa niż na oddalonych od miasta terenach, gdzie spada do ok. 20 os./km². Rzadko zaludniona jest także wschodnia część niziny mieszczorskiej – poniżej 20 os./km².
Około 90% ludności stanowią Rosjanie; nieco ponad 2% stanowią Ukraińcy, zaś na pozostałą część populacji składają się przedstawiciele ponad 100 narodów.
Wyznania[edytuj | edytuj kod]
Zdecydowana większość ludności wyznaje prawosławie. Po okresie ateizacji w czasach ZSRR pozostała duża liczba niewierzących. Z licznych, acz niewielkich mniejszości wyznaniowych żyją tutaj m.in. katolicy, protestanci, muzułmanie (1%), Świadkowie Jehowy i żydzi.
Narodowości[edytuj | edytuj kod]
Na terenie obwodu żyją przedstawiciele praktycznie wszystkich grup etnicznych zamieszkujących Rosję. Najliczniej reprezentowani są Rosjanie, stanowiący ok. 90% populacji.
Narodowości liczące powyżej tysiąca osób:
| Naród | Liczebność |
|---|---|
| Rosjanie | 6 022 763 |
| Ukraińcy | 147 808 |
| Tatarzy | 52 851 |
| Białorusini | 42 212 |
| Ormianie | 39 660 |
| Mordwini | 21 856 |
| Azerowie | 14 651 |
| Czuwasze | 12 530 |
| Mołdawianie | 10 418 |
| Żydzi | 9899 |
| Gruzini | 9888 |
| Niemcy | 4607 |
| Uzbecy | 4183 |
| Baszkirzy | 3565 |
| Tadżycy | 3404 |
| Koreańczycy | 3232 |
| Maryjczycy | 2554 |
| Kazachowie | 2493 |
| Osetyjczycy | 2389 |
| Lezgini | 2130 |
| Czeczeni | 1941 |
| Grecy | 1850 |
| Udmurci | 1847 |
| Bułgarzy | 1511 |
| Cyganie | 1511 |
| Awarowie | 1242 |
| Litwini | 1172 |
| osoby o nieustalonej narodowości lub bez poczucia przynależności narodowej |
172 090 |
Miasta i osiedla typu miejskiego[edytuj | edytuj kod]
Na terenie obwodu moskiewskiego znajduje się 80 miast oraz 69 osiedli typu miejskiego
Miasta i osiedla typu miejskiego:
(stan na 1 stycznia 2006)[2]
| Nazwa | Nazwa rosyjska | Liczba miesz- kańców |
|---|---|---|
| Andriejewka1) | Андреевка | 9261 |
| Aprielewka | Апрелевка | 18 341 |
| Aszukino1) | Ашукино | 6485 |
| Bałaszycha | Балашиха | 182 772 |
| Biełoomut1) | Белоомут | 6732 |
| Biełooziorskij1) | Белоозёрский | 17 932 |
| Bogorodskoje1) | Богородское | 9562 |
| Bolszyje Dwory1) | Большие Дворы | 4894 |
| Bolszyje Wiaziomy1) | Большие Вязёмы | 11 857 |
| Bronnicy | Бронницы | 18 409 |
| Bykowo1) | Быково | 9005 |
| Chimki | Химки | 180 075 |
| Chorłowo1) | Хорлово | 8004 |
| Chotkowo | Хотьково | 20 453 |
| Czechow | Чехов | 73 117 |
| Czerkizowo1) | Черкизово | 3450 |
| Czernogołowka | Черноголовка | 20 423 |
| Czerusti1) | Черусти | 3030 |
| Diedieniewo1) | Деденево | 6442 |
| Diedowsk | Дедовск | 27 656 |
| Dmitrow | Дмитров | 61 390 |
| Dołgoprudnyj | Долгопрудный | 78 415 |
| Domodiedowo | Домодедово | 82 696 |
| Driezna | Дрезна | 11 452 |
| Dzierżyński | Дзержинский | 43 475 |
| Dubna | Дубна | 61 699 |
| Elektrogorsk | Электрогорск | 20 486 |
| Elektrostal | Электросталь | 146 189 |
| Elektrougli | Электроугли | 20 454 |
| Frianowo1) | Фряново | 10 948 |
| Friazino | Фрязино | 52 293 |
| Golicyno | Голицыно | 16 539 |
| Gorki Leninskije1) | Горки Ленинские | 1623 |
| Iksza1) | Икша | 3676 |
| Ilinski1) | Ильинский | 8270 |
| Imieni Worowskogo1) | имени Воровского | 5293 |
| Imieni Ciurupy1) | имени Цюрупы | 4218 |
| Istra | Истра | 32647 |
| Iwantejewka | Ивантеевка | 54 274 |
| Jachroma | Яхрома | 13 070 |
| Jegorjewsk | Егорьевск | 67 014 |
| Jubilejnyj | Юбилейный | 31 647 |
| Kaszyra | Кашира | 39 787 |
| Kijewskij1) | Киевский | 8448 |
| Klimowsk | Климовск | 55 346 |
| Klin | Клин | 82 419 |
| Kokoszkino1) | Кокошкино | 9807 |
| Kołomna | Коломна | 148 020 |
| Korolow | Королёв | 172 781 |
| Kotielniki | Котельники | 18 699 |
| Kraskowo1) | Красково | 19 148 |
| Krasnoarmiejsk | Красноармейск | 25 781 |
| Krasnogorsk | Красногорск | 98 822 |
| Krasnozawodsk | Краснозаводск | 13 586 |
| Krasnoznamiensk | Краснознаменск | 29 774 |
| Kratowo1) | Кратово | 6764 |
| Kubinka | Кубинка | 26 197 |
| Kurowskoje | Куровское | 19 097 |
| Lesnoj1) | Лесной | 8753 |
| Lesnoj Gorodok1) | Лесной Городок | 5550 |
| Likino-Dulowo | Ликино-Дулёво | 31 080 |
| Lubierce | Люберцы | 158 725 |
| Lwowskij1) | Львовский | 11 337 |
| Łobnia | Лобня | 66 342 |
| Łosino-Pietrowskij | Лосино- -Петровский |
22 197 |
| Łotoszyno1) | Лотошино | 5397 |
| Łuchowicy | Луховицы | 32 133 |
| Łytkarino | Лыткарино | 51. 309 |
| Malino1) | Малино | 4292 |
| Małachowka1) | Малаховка | 18 423 |
| Michniewo1) | Михнево | 10 798 |
| Miendielejewo1) | Менделеево | 7707 |
| Miszeronskij1) | Мишеронский | 3734 |
| Mołodiożnyj1) | Молодёжный | 2876 |
| Monino1) | Монино | 19 194 |
| Moskowskij | Московский | 15 356 |
| Możajsk | Можайск | 31 266 |
| Mytiszczy | Мытищи | 161 811 |
| Nachabino1) | Нахабино | 29 460 |
| Naro-Fomińsk | Наро-Фоминск | 70 677 |
| Niekrasowskij1) | Некрасовский | 10 066 |
| Noginsk | Ногинск | 116 277 |
| Nowoiwanowskoje1) | Новоивановское | 6892 |
| Obolensk1) | Оболенск | 5215 |
| Obuchowo1) | Обухово | 10 675 |
| Odincowo | Одинцово | 131 762 |
| Oktiabrskij1) | Октябрьский | 10 130 |
| Oriechowo-Zujewo | Орехово-Зуево | 122 117 |
| Oziory | Озёры | 26 023 |
| Ożerielje | Ожерелье | 10 796 |
| Pawłowskij Posad | Павловский Посад | 61 293 |
| Pierieswiet | Пересвет | 14 654 |
| Pieski1) | Пески | 3674 |
| Pirogowskij1) | Пироговский | 6346 |
| Podolsk | Подольск | 179 525 |
| Powarowo1) | Поварово | 7707 |
| Prawdinskij1) | Правдинский | 10 317 |
| Proletarskij1) | Пролетарский | 3868 |
| Protwino | Протвино | 37 001 |
| Puszczyno | Пущино | 20 048 |
| Puszkino | Пушкино | 96 938 |
| Ramienskoje | Раменское | 81 812 |
| Reszetnikowo1) | Решетниково | 3142 |
| Riazanowskij1) | Рязановский | 2020 |
| Rieutow | Реутов | 80 036 |
| Rodniki1) | Родники | 3834 |
| Roszal | Рошаль | 21 983 |
| Ruza | Руза | 13 246 |
| Rżawki1) | Ржавки | 4160 |
| Sielatino1) | Селятино | 13 454 |
| Sieriebrianyje Prudy1) | Серебряные Пруды | 8939 |
| Siergijew Posad | Сергиев Посад | 112 700 |
| Sierpuchow | Серпухов | 125 010 |
| Siewiernyj1) | Северный | 3755 |
| Skoropuskowskij1) | Скоропусковский | 5453 |
| Sniegiri1) | Снегири | 3128 |
| Sofrino1) | Софрино | 15 212 |
| Sołniecznogorsk | Солнечногорск | 57 506 |
| Staraja Kupawna | Старая Купавна | 21 269 |
| Stołbowaja1) | Столбовая | 5315 |
| Stupino | Ступино | 67 499 |
| Swierdłowskij1) | Свердловский | 5539 |
| Syczewo1) | Сычево | 3183 |
| Szachowskaja1) | Шаховская | 10 491 |
| Szatura | Шатура | 31 523 |
| Szczerbinka | Щербинка | 29 207 |
| Szczołkowo | Щёлково | 112 860 |
| Tałdom | Талдом | 12 953 |
| Tomilino1) | Томилино | 28 670 |
| Troick | Троицк | 35 088 |
| Tuczkowo1) | Тучково | 18 151 |
| Udielnaja1) | Удельная | 13 283 |
| Uwarowka1) | Уваровка | 3121 |
| Wierbiłki1) | Вербилки | 6528 |
| Wierieja | Верея | 4820 |
| Widnoje | Видное | 53 101 |
| Wołokołamsk | Волоколамск | 24 548 |
| Woschod1) | Восход | 1935 |
| Woskriesiensk | Воскресенск | 90 888 |
| Wysokowsk | Высоковск | 10 701 |
| Zagorianskij1) | Загорянский | 7919 |
| Zaprudnia1) | Запрудня | 12 233 |
| Zarajsk | Зарайск | 24 433 |
| Zarieczje1) | Заречье | 4947 |
| Zielenogradskij1) | Зеленоградский | 1989 |
| Zwienigorod | Звенигород | 13 422 |
| Żeleznodorożnyj | Железнодорожный | 116 456 |
| Żylowo1) | Жилево | 2347 |
| Żukowski | Жуковский | 101271 |
Władza i administracja[edytuj | edytuj kod]
Obwód moskiewski, podobnie jak inne podmioty Federacji Rosyjskiej posiada dość szeroki zakres autonomii w sprawach lokalnych.
Władzę prawodawczą w regionie sprawuje lokalny parlament – Moskiewska Duma Obwodowa, złożona z 50 deputowanych, wybieranych na 5 lat[3].
Władzę wykonawczą sprawuje gubernator, powoływany na 4-letnią kadencję. Stoi on na czele lokalnego rządu, złożonego z 18 ministerstw[4]. Obecnie funkcję gubernatora sprawuje Andriej Worobjow.
Niemal wszystkie organy lokalnej władzy (w tym wszystkie naczelne) rezydują poza regionem – w Moskwie, która nie wchodzi w skład obwodu; jedynym miastem w obwodzie, gdzie – zgodnie ze 'Statutem regionu mają działać siedziby niektórych urzędów regionu jest Krasnogorsk. W 2007 w mieście tym oddano do użytku budynek, który ma stać się siedzibą dla części lub całości (szczegółów jeszcze nie określono) najwyższych lokalnych urzędów.
Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]
Po reformie z 2006 obwód dzieli się na 36 rejonów. Największe miasta nie wchodzą w skład tego podziału i stanowią okręgi miejskie, których jest także 36, przy czym jedynie 33 z nich stanowią duże miasta, pozostałe 3 mają status odrębnych jednostek administracyjnych, gdyż z przyczyn strategicznych są miastami zamkniętymi.
Rejony municypalne dzielą się na mniejsze jednostki administracyjne – osiedla (ros. поселения – czyt. posielenija) wiejskie i miejskie. Osiedla miejskie obejmują miasto (niekiedy też niewielkie podmiejskie wioski), zaś osiedla wiejskie składają się z jednej lub kilku wsi. W ramach 36 rejonów istnieje w sumie 316 osiedli, w tym 114 osiedli miejskich i 192 wiejskie.
 Podział na jednostki municypalne: Rejony municypalne są podzielone na osiedla(miejskie i wiejskie), okręgi miejskie takiego podziału nie mają |
 Wołokołamsk |
pomnik tzw. wielkiej wojny ojczyźnianej w Zwienigorodzie |
 Monaster św. Sawy Storożewskiego w Zwienigorodzie |
 Monaster Świętych Borysa i Gleba w Dmitrowie |
.jpg) Cerkiew św. Jerzego w Diedowsku |
 Czechow – hala hokejowa |
 Griebniewo |
 Jedna z ulic Kołomny |
 Konobiejewo – cerkiew Trójcy Świętej |
 Ulica w centrum Siergiejewego Posadu |
 Centrum Wołokołamska |
 Supermarket w Zwienigorodzie |
 Drewniany dom w Kołomnie |
Rejony municypalne[edytuj | edytuj kod]
| Nazwa rejonu | Nazwa rosyjska | Liczba miesz- kańców (w tys.) |
Powierz- chnia (w km²) |
|---|---|---|---|
| Czechowski | Чеховский район | 109,6 | 866 |
| Dmitrowski | Дмитровский район | 150,1 | 2186 |
| Istriński | Истринский район | 113,0 | 1280 |
| Jegorjewski | Егорьевский район | 102,8 | 1721 |
| Kaszyrski | Каширский район | 70,9 | 649 |
| Kliński | Клинский район | 128,2 | 2001 |
| Kołomieński | Коломенский район | 41,6 | 1091 |
| Krasnogorski | Красногорский район | 149,6 | 219 |
| Leniński | Ленинский район | 141,4 | 456 |
| Lubieriecki | Люберецкий район | 242,8 | 132 |
| Łotoszyński | Лотошинский район | 18,4 | 975 |
| Łuchowicki | Луховицкий район | 62,6 | 1341 |
| Możajski | Можайский район | 69,6 | 2599 |
| Mytiszczyński | Мытищинский район | 186,1 | 427 |
| Naro-Fomiński | Наро-Фоминский район | 171,3 | 1916 |
| Nogiński | Ногинский район | 193,6 | 893 |
| Odincowski | Одинцовский район | 286,1 | 1290 |
| Oriechowo-Zujewski | Орехово-Зуевский район | 122,1 | 1780 |
| Oziorski | Озёрский район | 38,4 | 538,4 |
| Pawłowo-Posadski | Павлово-Посадский район | 85,8 | 550 |
| Podolski | Подольский район | 77,5 | 1066 |
| Puszkiński | Пушкинский район | 164,0 | 610 |
| Ramieński | Раменский район | 219,2 | 1414 |
| Ruzski | Рузский район | 60,7 | 1559 |
| Siergijewo-Posadski | Сергиево-Посадский район | 240,2 | 1997 |
| Sieriebriano-Prudski | Серебряно-Прудский район | 24,6 | 876 |
| Sierpuchowski | Серпуховский район | 34,0 | 1013 |
| Sołnieczno- gorski |
Солнечно- горский район |
124,2 | 1135 |
| Stupiński | Ступинский район | 121,8 | 1696 |
| Tałdomski | Талдомский район | 48,0 | 1427 |
| Szachowski | Шаховской район | 23,5 | 1211 |
| Szaturski | Шатурский район | 72,1 | 2721 |
| Szczołkowski | Щёлковский район | 190,2 | 691 |
| Wołokałamski | Волоколамский район | 56,9 | 1671 |
| Woskriesieński | Воскресенский район | 152,8 | 811 |
| Zarajski | Зарайский район | 43,2 | 968 |
Okręgi miejskie[edytuj | edytuj kod]
Następujące miasta obwodu stanowią wydzielone okręgi miejskie:
- Bałaszycha
- Bronnicy
- Chimki
- Czernogołowka
- Dołgoprudnyj
- Domodiedowo
- Dzierżyński
- Dubna
- Elektrogorsk
- Elektrostal
- Friazino
- Iwantiejewka
- Jubilejnyj
- Klimowsk
- Kołomna
- Korolow
- Kotielniki
- Krasnoarmiejsk
- Krasnoznamiensk (miasto zamknięte)
- Łobnia
- Łosino-Pietrowskij
- Łytkarino
- Mołodiożnyj (miasto zamknięte)
- Oriechowo-Zujewo
- Podolsk
- Protwino
- Puszczyno
- Rieutow
- Roszal
- Sierpuchow
- Szczerbinka
- Troick
- Woschod (miasto zamknięte)
- Zwienigorod
- Żeleznodorożnyj
- Żukowski
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
Produkt krajowy brutto obwodu moskiewskiego w 2005 wyniósł 704,4 mld rubli, co daje statystycznie 106,3 tys. rub. na mieszkańca.
Przemysł[edytuj | edytuj kod]
Pod względem wielkości produkcji przemysłowej obwód moskiewski zajmuje drugie miejsce (po Moskwie) wśród podmiotów Federacji Rosyjskiej. Miejscowy przemysł jest ściśle związany z przemysłem samej Moskwy; jest on w dużej mierze wysoce wyspecjalizowany i opiera się na dobrze rozwiniętej bazie naukowo-technicznej oraz wykwalifikowanych kadrach. Z powodu braku surowców naturalnych niezbędnych do produkcji większości wytwarzanych w regionie wyrobów, produkcja prowadzona jest ze znacznej mierze z surowców przywożonych z innych części kraju.
Główną gałęzią przemysłu, dostarczającą 35% całej wartości produkcji przemysłowej regionu jest przemysł lekki. Jego rozwój w rejonie Moskwy rozpoczął się już w XVIII wieku i dlatego ta gałąź produkcji uważana jest w obwodzie za najstarszą. Wśród przemysłu lekkiego najważniejszym jest przemysł bawełniany (istniejący m.in. w Jegorjewsku, Nogińsku i Oriechowie-Zujewie), wełniany (np. w Pawłowskim Posadzie i Puszkinie), jedwabniczy (np. w Naro-Formińsku) i in.
.jpg)
W regionie istnieją także rozwinięte przemysł maszynowy i obróbka metali. Wiele z produkowanych tutaj urządzeń wymaga wysoce wyspecjalizowanej kadry oraz zaplecza technicznego, którego uzyskanie jest możliwe dzięki bliskości Moskwy. Produkuje się tutaj m.in. elementy techniczne niezbędne w elektroenergetyce, także jądrowej oraz przy produkcji paliwa jądrowego (w Elektrostali), urządzenia i przyrządy wykorzystywane w kosmonautyce i technice rakietowej (w Chimkach, Korolowie i Rieutowie). Ponadto na terenie obwodu powstają m.in. lokomotywy (w Kołomnie) i wagony metra (w Mytiszczach), autobusy (np. w Łukinie-Dulowie i Jachromie), maszyny rolnicze (w licznych ośrodkach), dźwigi i windy (w Lubercach, Dmitrowie i Bałaszysze), stal wysokiej jakości (w Elektrostali), kable (w Podolsku), przyrządy optyczne (w Krasnogorsku), urządzenia i maszyny dla przemysłu lekkiego (m.in. w Kołomnie, Klimowsku i Podolsku) itd. Na terenie obwodu znajdują się także liczne przedsiębiorstwa produkujące dla przemysłu zbrojeniowego; głównym ośrodkiem produkcyjnym, a zwłaszcza naukowo-technicznym tej branży jest Rosyjskie Centrum Pokazów Uzbrojenia, Techniki i Technologii Wojskowej w Krasnoarmiejsku.
Także istniejący w obwodzie przemysł chemiczny opiera się głównie na przywożonych surowcach. Wytwarza się tutaj m.in. kwasy (Szczołkowo), nawozy sztuczne (Woskriesiensk, znaczące złoża fosforytów), włókna sztuczne (Sierpuchow i Klin), masy plastyczne i wyroby z nich (m.in. w Oriechowie-Zujewie), laki i farby (Siergiejew Posad), farmaceutyki itd.
Przemysł materiałów budowlanych jaka jedyna z ważnych branży przemysłu w regionie opiera się głównie na lokalnych surowcach, jednak ta gałąź przemysłu przeżywa obecnie kryzys. Działają zakłady cementowe w Woskriesiensku, ceramiczne (fajans i porcelana) w Likinie-Dulowie i Wierbiłkach oraz wiele cegielni.
Ponadto w obwodzie działają firmy z branży drzewno-leśnej (np. w Bronnicach) oraz wydobywczej (pozyskiwanie i wstępna obróbka fosforytów, torfu, glin, piasków, granitu itp.). W większości miast i w niektórych dużych wsiach działają mniejsze i większe przedsiębiorstwa z branży spożywczej.
Dla elektroenergetyki najważniejszymi obiektami są: kaszyrski zespół elektrowni (o mocy 2100 MW), Elektrociepłownia Dzierżyńska (1300 MW), szaturski zespół elektrowni (1100 MW), hydroelektrownia zagorska (1200 MW) i in.
Na terenie obwodu istnieje też przemysł artystyczny, którego wpływ na gospodarkę jest niewielki, lecz który jest pewnego rodzaju wizytówką regionu. Zaliczyć tutaj można małe zakłady produkujące m.in. tradycyjną ceramikę i zabawki oraz regionalne pamiątki.
Rolnictwo[edytuj | edytuj kod]
Grunty wykorzystywane rolniczo stanowią ok. 40% powierzchni obwodu moskiewskiego, przy czym widać tutaj wyraźne zróżnicowanie regionalne: na północy i wschodzie ten odsetek jest mniejszy, zaś na południu ponad 50% ziem jest uprawiana.
Lokalne rolnictwo posiada wyraźnie podmiejski charakter, co wyraża się w strukturze upraw.
Wartość produkcji zwierzęcej jest większa od wartości produkcji roślinnej. Chów i hodowla ma kierunek mleczno-mięsny. Prócz bydła domowego znaczenie gospodarcze odgrywają świnie i drób.
Z racji dużego pogłowia zwierząt gospodarczych ok. 3/5 powierzchni zasiewów zajmują rośliny paszowe; duże tereny obsiewane są zbożami, zwłaszcza pszenicą, jęczmieniem, owsem i żytem, a także obsadzane ziemniakami. Z powodu podmiejskiego charakteru duże znaczenie posiada uprawa warzyw, w tym uprawa szklarniowa. Oprócz warzyw w szklarniach (i nie tylko) uprawiane są m.in. kwiaty ozdobne. Także znacznie wyższa niż przeciętna ilość uprawianych grzybów (zwłaszcza pieczarek) świadczy o podmiejskim charakterze produkcji rolnej.
Transport[edytuj | edytuj kod]
Sieć transportowa w regionie nie może być rozpatrywana w oderwaniu od centralnego punktu komunikacyjnego, jakim jest Moskwa, która jednak administracyjnie nie wchodzi w skład obwodu.
Zarówno sieć kolejowa, jak i drogowa obwodu są bardzo dobrze rozwinięte; mają one promieniście-kołową strukturę, której centrum jest Moskwa.
Transport kolejowy[edytuj | edytuj kod]
W centrum obwodu (i w Moskwie) znajduje się najważniejszy w kraju węzeł kolejowy – Moskiewski (ros. Московский железнодорожный узел), w ramach którego z Moskwy prowadzą linie kolejowe w 11 kierunkach.
Drugi okręg linii kolejowych otaczających Moskwę, odległy o ok. 50–120 km od miasta, także niemal w całości leży na terenie obwodu.
W sumie w regionie istnieje 2,7 tys. km linii kolejowych (bez linii na terenie Moskwy), co w zestawieniu z powierzchnią obwodu daje największe w Rosji zagęszczenie linii kolejowych – 59 km na tys. km². Znaczna ich większość jest zelektryfikowana. Dziennie moskiewskie i podmoskiewskie koleje przewożą ponad 2 mln pasażerów.
Transport drogowy[edytuj | edytuj kod]
Centrum komunikacji kołowej także jest Moskwa. Od tego miasta główne drogi prowadzą przez teren obwodu w 10 kierunkach; w pewnej odległości od Moskwy znajduje się otaczająca miasto ze wszystkich stron obwodnica MKAD. W sumie w obwodzie istnieje ok. 14 tys. km dróg z twardą nawierzchnią.
Główne drogi kołowe:
- M-1 «Białoruś»; tzw. szosa mińska (E-101) – w kierunku Mińska
- M-2 «Krym»; tzw. szosa symferopolska (E-105) – w kierunku Krymu
- M-3 «Ukraina»; tzw. szosa kijowska – w kierunku Naro-Formińska, Obnińska, a dalej do Kijowa
- M-4 «Don»; tzw. szosa kaszyrska (E-115) – w kierunku Noworosyjska
- M-5 «Ural» tzw. szosa riazańska (E-30) – w kierunku Czelabińska
- M-7 «Wołga»; tzw. szosa niżnonowogrodzka (E-22) – w kierunku Ufy
- M-8 «Chołmogory»; tzw. szosa jarosławska (E-115) – w kierunku Archangielska
- M-9 «Bałtia»; tzw. szosa noworyska (E-22) – w kierunku Rygi
- M-10 «Rossija»; tzw. szosa leningradzka (E-95) – w kierunku Petersburga
Pozostałe rodzaje transportu[edytuj | edytuj kod]
W obwodzie moskiewskim istnieje rozwinięty transport wodny. Szlakami żeglugowymi są rzeka Moskwa, Wołga i Oka, a także kanał imienia Moskwy. Najważniejszymi portami regionu są Sierpuchow i Kołomna.
Istnieje tutaj także rozbudowana sieć rurociągów – na terenie obwodu istnieją 2 bardzo ważne gazociągi transportujące gaz i wiele ich lokalnych odgałęzień dostarczających surowiec do miast regionu[5]. Ponad dwa ropociągi transportują ropę naftową na linii Riazań – Moskwa i Jarosław; także one posiadają lokalne odgałęziennia.
Na terenie obwodu znajdują się wiele lotnisk, w tym 4 ważne porty lotnicze, mające status międzynarodowych, służących głównie do obsługi pobliskiej Moskwy:
Inne ważne lotnisko – Bykowo w chwili obecnej nie jest wykorzystywane do obsługi lotów pasażerskich.
Bogactwa naturalne[edytuj | edytuj kod]
Na terenie obwodu znajdują się miejsca wydobycia różnych surowców naturalnych, najczęściej stanowiących podstawę działalności przemysłu materiałów budowlanych.
Najpowszechniej występującym surowcem są piaski, gliny i wapienie.
Piaski powstały głównie w okresie czwartorzędu i kredy i charakteryzują się wysoką jakością umożliwiającą szerokie wykorzystanie ich w budownictwie. Część z nich (zwłaszcza w okolicy Lubierec) stanowią piaski kwarcowe, wykorzystywane w przemyśle szklarskim.
Dość powszechnie występujące w regionie gliny są szeroko wykorzystywane do produkcji cegieł. Wśród miejscowych glin są też białe gliny ogniotrwałe (złoża zwłaszcza w okolicy Gżela), od XIV wieku wykorzystywane do produkcji ceramiki (tzw. ceramika gżelska).
Wapienie z lokalnych złóż są od dawna znane jako „biały kamień”; są one łatwie o obróbce iposiadają wysoką jakość. Kamień ten wykorzystano do budowy wielu moskiewskich budowli, m.in. Teatru Wielkiego (Teatru Bolszoj). Prócz „białego kamienia” w regionie występują też złoża innych wapieni, w tym marmuropodobnego.
Ponadto w obwodzie moskiewskim istnieją pokłady dolomitów, trawertynu, kredy i marglu.
Obwód posiada także obfite złoża torfu (na Nizinie Mieszczorskiej) oraz soli potasowych.
W regionie istnieją pokłady fosforytów, charakteryzujących się wysoką zawartością kwasu fosforowego.
Na terenie obwodu znajdują się też źródła wód mineralnych, głównie żelazistych. Oprócz wód wypływających samoczynnie z ziemi na głębokości ok. 300–500 m istnieją liczne mineralne wody podziemne, a na głębokości 1000–1500 m odkryto obecność podziemnego słonego morza. Zbiornik ten (o zasoleniu do ok. 300‰) zajmuje duży obszar, zarówno pod powierzchnią obwodu moskiewskiego, jak i sąsiednich jednostek administracyjnych. Jego wody mogłyby (według analiz) być wykorzystywane m.in. w lokalnym przemyśle spożywczym i balneologii.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Historia ziemi moskiewskiej[edytuj | edytuj kod]
Według badań archeologicznych obszar dzisiejszego obwodu był zamieszkany już 20 tys. lat temu. Na terenie regionu znajdują się też liczne kurhany i grodziska pochodzące z epoki żelaza. Aż do przełomu IX i X wieku tereny obwodu zajmowały plemiona ugrofińskie, zaś Słowianie pojawili się tutaj dopiero w X w. W połowie XII w. region wszedł w skład Księstwa Włodzimiersko-Suzdalskiego. Wtedy też założono szereg grodów, m.in.: Wołokołamsk (1135), Moskwę (1147), Zwienigorod (1152), Dmitrów (1154) i in. W pierwszej połowie XIII w. Ruś Włodzimiersko-Suzdalska, podobnie jak inne tereny Rusi została podbita przez Mongołów (Tatarów).
W XIII wieku niewielkie tereny wokół Moskwy stały się zalążkiem Księstwa Moskiewskiego, które w przyszłości powiększyło znacznie swe obszary i stało się główną siłą walczącą o wyzwolenie ruskich ziem z tatarsko-mongolskiego jarzma, a następnie zjednoczyło wszystkie ruskie ziemie. W 1340 Księstwo Moskiewskie stało się Wielkim Księstwem Moskiewskim. Pierwsze duże zwycięstwo nad Tatarami Rusini odnieśli w 1380 w bitwie na Kulikowym Polu nad Donem, pod wodzą pod księcia moskiewskiego i włodzimierskiego – Dymitra nazwanego później Dońskim. Jeden z kolejnych władców – Iwan III w 1480 uniezależnił się całkowicie od dominacji tatarskiej Złotej Ordy – przestał płacić daninę chanowi tatarskiemu, a następnie odparł kilka odwetowych wypraw. Za Iwana III księstwo powiększone zostało o Księstwa Jarosławskie oraz Nowogrodzkie i stało się jednolitym państwem narodowym; została rozbudowana jego stolica – Moskwa. Formalnie Wielkie Księstwo Moskiewskie istniało do 1547, kiedy to wielki książę Iwan IV Groźny przybrał tytuł cara Rosji.
Należy nadmienić, iż południowe skrawki obwodu moskiewskiego zostały podporządkowane władcom moskiewskim dopiero w 1520.
W XVIII/XIX w. rozwinął się tutaj przemysł lekki. W 1851 zbudowano pierwszą linię kolejową, łączącą Moskwę z Sankt Petersburgiem. Po powstaniu ZSRR i przeniesieniu stolicy z Piotrogodu (jak nazywał się od 1914 Sankt Petersburg) do Moskwy region ponownie stał się najważniejszym centrum gospodarczym, przemysłowym i kulturowym kraju.
Przynależność administracyjna[edytuj | edytuj kod]
.png)
Historia obwodu moskiewskiego jako odrębnego bytu administracyjnego rozpoczęła się w 1708, kiedy to Piotr I utworzył gubernię moskiewską, obejmującą większość dzisiejszego obwodu. Obwód został utworzony 14 stycznia 1929. Od 1993 region stanowi jeden z podmiotów Federacji Rosyjskiej.
Symbole regionu[edytuj | edytuj kod]
Herb obwodu moskiewskiego nawiązuje do herbu dawnej guberni moskiewskiej, który z kolei został opracowany na podstawie herbu ówczesnej stolicy regionu – Moskwy.
Flaga obwodu na postać czerwonego prostokąta, z herbem regionu umieszczonym w lewym górnym rogu.
Tablice rejestracyjne[edytuj | edytuj kod]
Tablice pojazdów zarejestrowanych w obwodzie moskiewskim mają oznaczenie 50, 150 lub 90 w prawym górnym rogu nad flagą Rosji i literami RUS.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Предварительная оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год [online] [dostęp 2021-03-16] [zarchiwizowane z adresu 2021-02-04].
- ↑ Федеральная служба государственной статистики.
- ↑ Устав Московской области.
- ↑ Правительство Московской области. mosreg.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-03)].
- ↑ (www.mostransgaz.info).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- strona obwodu moskiewskiego
- strona lokalnej Dumy
- Cerkwie i monastery obwodu. sobory.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-05-14)].
- Informacje o obwodzie. terrus.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-31)].
- Informacje o osiedlach obwodu. reforma-mo.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-06-09)].
- Informacje o miastach obwodu
- Zabytki obwodu
- Portal informacyjny obwodu
