Odruch warunkowy

Odruch warunkowy (ang. conditioned response) – nabyta reakcja organizmu. Odruch warunkowy klasyczny powstaje podczas życia osobnika na bazie odruchu bezwarunkowego. Występuje dopiero po analizie danego bodźca przez ośrodek kojarzenia w mózgowiu, głównie w pniu mózgu. Powstawanie odruchów warunkowych wynika z powtarzalności pewnych sytuacji oraz integracyjnej funkcji mózgowia, które korzystając z danych przekazywanych przez różne zmysły może postrzegać otoczenie wieloaspektowo. Wprawdzie bodźcem powodującym wydzielanie śliny jest obecność w pysku pokarmu, lecz podczas jedzenia pies widzi otoczenie, widzi pokarm (jego formę), czuje zapach i rejestruje wiele innych cech sytuacji. Każdy z tych elementów może stać się bodźcem warunkowym i wywoływać ślinienie, o ile pies będzie głodny.

Schemat powstawania klasycznego odruchu warunkowego

• Stan pierwotny. Odruch warunkowy powstaje na bazie odruchu bezwarunkowego.

Bodźcem pierwotnym (bezwarunkowym) jest kontakt pokarmu ze śluzówką jamy gębowej → bezwarunkowa reakcja wydzielania śliny

• Powstawanie klasycznego odruchu warunkowego

1 etap. Bodziec obojętny np. dzwonek + bodziec bezwarunkowy (pokarm) → wydzielanie śliny. Niniejsza sytuacja zostaje wielokrotnie powtórzona. 2 etap. Dzwonek - dotychczasowy bodziec obojętny, towarzyszący karmieniu → wydzielanie śliny. Dzwonek nabył właściwości bodźca bezwarunkowego, mimo że w niczym nie przypomina pokarmu.

Badania nad odruchami warunkowymi

Odruch warunkowy klasyczny został odkryty przez rosyjskiego fizjologa Iwana Pawłowa w 1904 roku. Na początku 1928 r. Jerzy Konorski oraz Stefan Miller zauważyli istnienie odrębnego typu odruchów - nazwali je odruchami warunkowymi instrumentalnymi. Odruchy warunkowe instrumentalne mogą powstawać na bazie odruchów bezwarunkowych (chodzi głównie o odruchy propriocepcyjne, służące do utrzymania prawidłowej postawy ciała a więc odruchy zachodzące z wykorzystaniem wrzecionek mięśniowych i receptorów stawowych), ale niekoniecznie. Ponieważ skurcze mięśni poprzecznie prążkowanych mogą mieć również charakter wolicjonalny, odruchy instrumentalne mogą więc powstawać przez powtarzanie i automatyzację zachowań wolicjonalnych, przynoszących organizmowi jakieś korzyści. Głównymi ośrodkami koordynacji odruchów instrumentalnych są móżdżek oraz międzymózgowie (w szczególności podwzgórze) oraz kora mózgowa.

Schemat powstawania odruchu warunkowego instrumentalnego

A. Odruch instrumentalny oparty na odruchu bezwarunkowym

1 etap. Przy pomocy specjalnej uprzęży podnosimy psu łapę i w tym momencie dmuchamy mu w ucho + brzęczyk jako bodziec obojętny → po skojarzeniu pies aktywnie prostuje łapę (nie pozwala jej zgiąć).

2 etap. Brzęczyk → wyprost kończyny

B. Odruch instrumentalny typowo wolicjonalny

Głodny szczur po włożeniu do klatki Skinnera podejmuje działania orientacyjne i odkrywa dźwignię, po której naciśnięciu, w pojemniku pojawia się kulka pokarmu (porcja wody). Po skojarzeniu tych faktów szczur, ilekroć jest głodny/spragniony naciska dźwignię.

Przykłady

• Wydzielanie śliny pod wpływem zapachu jedzenia (odruch klasyczny)
• Gdy dotkniemy czegoś gorącego, odruchowo zabierzemy rękę

Bibliografia

• Konorski J., Integracyjna działalność mózgu, Warszawa 1969
• Skinner Burrhus Frederic, Zachowanie się organizmów, PWN, Warszawa 1995, ISBN 83-01-11121-6