Oliwkowate
 Oliwka europejska | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina |
oliwkowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Oleaceae Hoffmanns. & Link Fl. Portug. 1: 385. 1813-1820 | |
Oliwkowate (Oleaceae Hoffmanns. & Link) – rodzina roślin z rzędu jasnotowców (Lamiales). Należy do niej około 615 gatunków drzew, krzewów i lian zebranych w 24 rodzaje[2]. Zasięg geograficzny rodziny obejmuje wszystkie kontynenty z wyjątkiem Oceanii[3], obszarów polarnych i znajdujących się pod wpływem klimatu kontynentalnego w północnej Azji i Ameryce Północnej[2] oraz wielkich pustyń[4]. Występują zarówno w strefie klimatu umiarkowanego, jak i zwrotnikowego[4], przy czym obszar największego zróżnicowania stanowi Azja[5].
Do rodziny należy wiele ważnych roślin użytkowych lub ozdobnych. Ze względu na pachnące kwiaty i olejki uprawia się jaśmin, jako krzewy ozdobne sadzi się również krzewy m.in. z rodzajów forsycja, ligustr, lilak i fontanezja. Cenionego drewna dostarczają drzewa z rodzaju jesion oraz oliwka. Oliwka europejska należy do najstarszych roślin uprawnych – z jej owoców pozyskuje się olej oliwkowy[3]. Rośliny te odgrywają istotną rolę w ekosystemach m.in. wytwarzając owoce i liście stanowiące pokarm wielu gatunków. Tylko z jednym z przedstawicieli, jesionem wyniosłym, związanych jest ok. tysiąca gatunków grzybów, owadów i ptaków[6].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Drzewa osiągające ok. 40 m wysokości (jesion wyniosły)[3], krzewy i liany (Jasminum i Myxopyrum osiągają do kilkunastu m wysokości). Rodzaje Menodora i Dimetra obejmują także byliny z drewniejącą szyją korzeniową[7].
- Liście
- Naprzeciwległe (z wyjątkiem Jasminum sect. Alternifolia). Pojedyncze i nieparzysto pierzasto złożone[7], bez przylistków[3]. Blaszka liściowa całobrzega do piłkowanej[2].
- Kwiaty
- Zebrane najczęściej w grona złożone, rzadziej pojedyncze, kłosy i wierzchotki. Kwiaty są jedno- lub obupłciowe (rośliny jednopienne i dwupienne[8]). Kielich jest drobny lub całkiem zredukowany, dzwonkowaty, składa się zwykle z 4 działek (u Jasminum do 15). Płatki korony są najczęściej cztery i u nasady zrastają się lejkowato lub dzwonkowato[7][3]. Czasem podzielone są głęboko i wówczas wyglądają pozornie na wolne, czasem też korony brak[8]. Pręciki są dwa (rzadko cztery), rozchodzące się na boki. Ich krótkie nitki wyrastają z podstawy zalążni lub z rurki korony. Łącznik jest wydłużony. Zalążnia jest górna i dwukomorowa, w każdej komorze rozwija się 1, 2, 4 lub u Forsythia więcej zalążków[7][3]. Szyjka słupka jest jedna (czasem jej brak) i zwykle krótka. Znamię zgrubiałe, główkowate lub dwudzielne[8].
- Owoce
- Torebki pękające szparami, jagody i pestkowce. U Fraxinus i Fontanesia owocem jest skrzydlak[3]. Nasiona zazwyczaj posiadają bielmo. Zarodek jest duży i prosty[8].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)[edytuj | edytuj kod]
Na podstawie analiz molekularnych rodzina uznawana jest za grupę siostrzaną względem rodziny Carlemanniaceae[7][2]. Do synapomorfii łączących te rodziny należą: czterokrotne kwiaty, dwa pręciki, trójbruzdowe ziarna pyłku (tricolpate), maczugowate znamię, trwały endotel (epiderma integumentu)[9]. Obie te rodziny stanowią z kolei grupę siostrzaną niemal wszystkich pozostałych jasnotowców Lamiales, wyjątkiem jest zajmująca bazalną pozycję monotypowa rodzina Plocospermataceae[2].
| jasnotowce |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Podział rodziny[edytuj | edytuj kod]
Rodzina dzielona jest na 5 plemion do których należą 24 rodzaje z 615 gatunkami[2][10][11]. Podział na 5 plemion i dodatkowo 4 podplemiona w obrębie największego z nich (Oleeae) potwierdzony został jako trafny w analizach filogenetycznych, bazujących na badaniach molekularnych[6]. Klad bazalny w obrębie rodziny stanowi plemię Myxopyreae, kolejno oddzielały się następnie Forsythieae, Fontanesieae, Jasmineae i Oleeae. W obrębie plemienia Oleeae pozycję bazalną zajmuje podplemię Schreberinae (z parafiletycznym rodzajem Schrebera i zagnieżdżonym w nim Comoranthus), następnie Ligustrinae (także z parafiletycznym rodzajem Syringa i zagnieżdżonym w nim Ligustrum), Fraxinae (monotypowe z rodzajem Fraxinus) i Oleinae z pozostałymi rodzajami, z których szereg okazało się być polifiletycznymi (np. Chionanthus, Olea, Osmanthus, Nestegis)[6].
- Plemię Myxopyreae Boerlage
- Plemię Fontanesieae L. Johnson
- Fontanesia Labill. – fontanezja, nadwodnik
- Plemię Forsythieae L. Johnson
- Abeliophyllum Nakai – abeliofylum
- Forsythia Vahl – forsycja
- Plemię Jasmineae Lamarck & de Candolle
- Chrysojasminum Banfi
- Jasminum L. – jaśmin
- Menodora Bonpl.
- Plemię Oleeae Dumortier
- Chionanthus L. – śniegowiec
- Comoranthus Knobl.
- Forestiera Poit. – forestiera
- Fraxinus L. – jesion
- Haenianthus Griseb.
- Hesperelaea A. Gray
- Ligustrum L. – ligustr
- Nestegis Raf.
- Noronhia Stadtm. ex Thouars
- Notelaea Vent.
- Olea L. – oliwka
- Osmanthus Lour. – wończa, słodka oliwka
- Phillyrea L. – filirea, olejnica
- Picconia DC.
- Schrebera Roxb.
- Syringa L. – lilak
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c d e f g Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-12-30] (ang.).
- ↑ a b c d e f g Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 153-159. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ a b Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 114. ISBN 978-1842466346.
- ↑ David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 545-547. ISBN 978-1-107-11502-6.
- ↑ a b c Dupin, J.; Raimondeau, P.; Hong-Wa, C.; Manzi, S.; Gaudeul, M.; Besnard, G.. Resolving the Phylogeny of the Olive Family (Oleaceae): Confronting Information from Organellar and Nuclear Genomes. „Genes”. 11, 12, s. 1508, 2020. DOI: 10.3390/genes11121508.
- ↑ a b c d e Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 234. ISBN 1-55407-206-9.
- ↑ a b c d B. Pawłowski (red.): Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XI. PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s. 261.
- ↑ Jan Thomas Johansson: PLANTAGINALES Juss. ex Bercht. et J. Presl. W: The Phylogeny of Angiosperms [on-line]. angio.bergianska.se. [dostęp 2016-01-02].
- ↑ Family: Oleaceae Hoffmanns. & Link, nom. cons.. W: GRIN [on-line]. USDA.gov. [dostęp 2016-12-30].
- ↑ List of Genera in OLEACEAE, [w:] Vascular plant families and genera [online], Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2016-12-30] (ang.).