53°34′57″N 20°16′58″E/53,582500 20,282778Olsztynek
| |||||
 Rynek w Olsztynku z ratuszem | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Prawa miejskie | |||||
| Burmistrz |
Tomasz Starowieyski (p.o) | ||||
| Powierzchnia |
7,69 km² | ||||
| Wysokość |
169 m n.p.m. | ||||
| Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość |
|||||
| Strefa numeracyjna |
89 | ||||
| Kod pocztowy |
11-015 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
NOL | ||||
Położenie na mapie gminy Olsztynek  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego  | |||||
| 53°34′57″N 20°16′58″E/53,582500 20,282778
| |||||
| TERC (TERYT) |
2814094 | ||||
| SIMC |
0964910 | ||||
Urząd miejski Ratusz 111-015 Olsztynek | |||||
| Strona internetowa | |||||
Olsztynek (do 1945 niem. Hohenstein[3], prus. Amellingi) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Olsztynek. Położone jest w północnej Polsce, 28 km na południe od Olsztyna. Olsztynek leży na Mazurach[4], na obszarze dawnej ziemi Sasinów[5], w historycznych Prusach Górnych[6]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.
Według danych z 1 stycznia 2018 Olsztynek liczył 7667 mieszkańców[1].
Mieszkaniec Olsztynka to olsztynczanin, a mieszkanka – olsztynczanka[7]. Przymiotnik od nazwy tego miasta to olsztynecki[8].
Dane ogólne[edytuj | edytuj kod]
Ośrodek przemysłowo-usługowy i turystyczno-krajoznawczy. Na terenie miasta zlokalizowane są zakłady przemysłu spożywczego, drzewnego i paszowego.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Niemiecka nazwa zamku, a później miasta, pochodzi od jego założyciela, komtura ostródzkiego Güntera von Hohensteina. W źródłach polskich już w XV w. występuje nazwa zbliżona znaczeniem do obecnej – „Parvum Olstin” – „Mały Olsztyn”, lub Olsztynek.
Pierwsza wzmianka o Olsztynku pochodzi z 1351, a prawa miejskie nadane zostały przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprode w 1359 roku. Miasto założono na planie zbliżonym do wielu innych miast krzyżackich. Centralnym jego punktem był obszerny rynek z kościołem i ratuszem, od którego wychodziły dwie prostopadłe ulice. Miasto było obwiedzione murami miejskimi o długości 245 × 170 m i wysokości ok. 10 m, znajdowały się w nich dwie bramy - Wysoka zw. Niemiecką i Nidzicka zw. Polską. Ludność pod koniec średniowiecza liczyła ok. 450 mieszkańców.
W 1410 zamek opanowali mieszczanie, którzy uznali władzę króla polskiego, w 1414 w czasie wojny głodowej miasto ucierpiało od wojsk polskich. W 1440 Olsztynek przystąpił do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, na wniosek którego w 1454 król Kazimierz IV Jagiellończyk włączył region z miastem do Królestwa Polskiego. W 1455 miasto znalazło się w rękach krzyżackich[9], a po wojnie w 1466 na mocy traktatu toruńskiego Olsztynek został przyznany Krzyżakom, będąc zarazem pod zwierzchnictwem polskim jako lenno. Dopiero w czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1520 Olsztynek został zdobyty przez wojska polskie, a hetman wielki koronny Mikołaj Firlej potwierdził przywileje miasta. Od 1525 w granicach zależnych od Polski Prus Książęcych, w 1530 istniał tu polski kościół, przy którym działali wybitni protestanci. Podczas wojny polsko-szwedzkiej w 1628 w mieście stacjonowały polskie oddziały walczące z armią Gustawa Adolfa. W 1656 miasto splądrowały wojska szwedzkie, a rok później spalili je Tatarzy.
Kolejny wielki pożar miał miejsce w 1685. Olsztynek znajdował się już wówczas w granicach państwa brandenbursko-pruskiego, przekształconego w 1701 w Królestwo Prus. W 1708 wybucha epidemia dżumy, która dziesiątkuje liczbę mieszkańców, w ciągu roku umiera prawie połowa z nich. Miasto w 1740 miało 728 mieszkańców, a w 1811 778 mieszkańców. Od 1752 miasto należało do powiatu morąskiego, w 1764 urodził się tutaj Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, wybitny filolog i badacz polskości.
.jpg)
W 1807 podczas wyprawy Napoleona na Rosję w mieście stacjonował marszałek Michel Ney. W 1818 Olsztynek został przyłączony do powiatu ostródzkiego. Od 1854 przez czternaście lat dyrektorem gimnazjum miejskiego był Max Toeppen, jednym z absolwentów tej szkoły był Emil Adolf von Behring, tu w 1870 maturę zdał Hieronim Derdowski. W 1871 miasto znalazło się w granicach Niemiec. Olsztynek w 1887 otrzymał połączenie kolejowe z Olsztynem, rok później z Działdowem, a w 1894 z Ostródą (od 1945 linia nie istnieje). Podczas I wojny światowej miasto zajęły wojska rosyjskie, w wyniku prowadzonych walk (bitwa pod Tannenbergiem) znacznie uszkodzono zabudowę i infrastrukturę miejską (ok. 70%).
W latach 1927–1945 w pobliżu miasta znajdował się ogromny monument upamiętniający bitwę pod Tannenbergiem – tzw. Tannenberg-Denkmal. W roku 1934 spoczęły w nim doczesne szczątki prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga, w pogrzebie uczestniczyło prawie pół miliona Niemców[10].
W okresie od października 1939 do 1945 w mieście zlokalizowany był niemiecki obóz jeniecki Stalag IB Hohenstein. W 1945 Olsztynek został znacznie zniszczony przez wojska sowieckie (30% zabudowy mieszkaniowej i 25% budynków przemysłowych); podobny los spotkał Tannenberg-Denkmal, który został wysadzony przez wojska niemieckie, a po wojnie jego resztki całkowicie usunięto (do dziś na Rynku stoi monumentalny, granitowy lew pochodzący z tego miejsca). W 1945 Olsztynek znalazł się w granicach Polski.
25 sierpnia 2001 roku w Skansenie w Olsztynku odbył się Festiwal Międzynarodowego Obozu „Tęczowy Most” („Rainbow Bridge”), organizowany przez Jolantę Kwaśniewską. Na festiwalu tym wśród zaproszonych gości pojawili się m.in. prezydent Aleksander Kwaśniewski, brazylijski pisarz Paulo Coelho i izraelski polityk Szimon Peres[11].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Według danych z 30 czerwca 2012 miasto miało 7713 mieszkańców[12].
.jpg)
- Piramida wieku mieszkańców Olsztynka w 2014 roku[13].
Liczba mieszkańców[edytuj | edytuj kod]
- 1807 - 777 osób;
- 1816 - 940 osób;
- 1852 - 1646 osób;
- 1880 - 2467 osób;
- 1890 - 2563 osób;
- 1939 - 4245 osób;
- 1961 - 4227 osób.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
_ID_648602.jpg)
Zabytkami godnymi uwagi są: gotycki kościół z XIV wieku i pozostałości murów miejskich z basztami z XV w. (budowane po 1415 roku), a przede wszystkim zamek krzyżacki. Wartym uwagi jest też układ urbanistyczny Starego Miasta, oraz pojedyncze domy z początku XX wieku. W mieście znajduje się skansen – Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny.
Według rejestru zabytków NID na listę zabytków wpisane są obiekty[14]:
- założenie urbanistyczne, XIV-XIX, nr rej.: 586 z 20.02.1961 i z 12.06.1968
- kościół par. pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Chopina 1, 1888, nr rej.: A-2625 z 17.01.2000
- plebania, ul. Chopina 7, 2 poł. XIX, nr rej.: A-4490 z 16.01.2008
- kościół, ob. galeria MBL, XIV, XVII-XVIII, nr rej.: 214 (O/15) z 25.11.1956 (dec. ruiny)
- cmentarz rzym.-kat., ob. komunalny, ul. Grunwaldzka, XIX, nr rej.: 3853 z 7.10.1987
- cmentarz ewangelicko-augsburski, ob. komunalny, ul. Mrongowiusza, XIX, nr rej.: 3854 z 7.10.1987
- cmentarz ewangelicko-augsburski, ob. komunalny, ul. Pionierów, Kamienna, Szeroka, 1 poł. XIX, nr rej.: 3852 z 7.10.1987
- zamek, ob. szkoła, 1 poł. XIV, XVII-XIX, nr rej.: 597 z 7.06.1961 oraz 1232 z 12.06.1968
- mury obronne, XIV, nr rej.: 213 (O/14) z 24.11.1956
- ratusz, Rynek 1, 1915-1923, nr rej.: 2624 z 19.01.2001
- dom, ul. Chopina 10, pocz. XX, nr rej.: A-4491 z 22.01.2008
- dom, ul. Mrongowiusza 5, poł. XIX, nr rej.: 2638 z 30.03.1994
- dom, ul. Mrongowiusza 26, XIX, nr rej.: 1233 z 12.06.1968
- dom, ul. Ratuszowa 4, nr rej.: 2648 z 3.07.1991
- d. plebania, ob. dom mieszkalny, Rynek 3, XV, poł. XVIII, XX, nr rej.: 1334 z 21.11.1994
- d. plebania ewangelicka, ob. muzeum, Rynek 8, 1648, XIX, nr rej.: IV-2-46/49 z 10.09.1949 oraz 215 (O/16) z 28.11.1956
- dom, ul. Niepodległości 3, po 1920, nr rej.: 2661 z 23.12.1993
- dom, ul. Niepodległości 27, pocz. XX, nr rej.: A-4493 z 22.01.2008
- dom, ul. Niepodległości 31, pocz. XX, nr rej.: A-4492 z 22.01.2008
- dom, ul. Warszawska 4, po 1915, nr rej.: 1997 z 28.08.1996
- dom, ul. Zamkowa 2, pocz. XX, nr rej.: A-4519 z 11.12.2008
- magazyn, ul. Składowa 9, 1914, nr rej.: 4234 z 2.11.1992
- wodociągowa wieża ciśnień – komunalna, ul. Górna 1, 1906, nr rej.: 2629 z 16.03.2000
- wodociągowa wieża ciśnień – kolejowa, ul. Kolejowa, 1935, nr rej.: 4224 z 18.09.1992
Honorowi obywatele[edytuj | edytuj kod]
- 2004: Tadeusz Kufel – muzealnik; Krzysztof Pawiński – przedsiębiorca; Steffen Blau - członek Rady Związku Gmin Walkenried; Uve Kuschel – niemiecki działacz charytatywny; Christian Meyl – niemiecki działacz charytatywny; Hubertus Schütte – niemiecki działacz samorządowy; Karl-Heinz Woyda – niemiecki funkcjonariusz straży pożarnej i działacz charytatywny.
- 2009: Erwin Kruk – pisarz, poeta i dziennikarz.
- 2014: Irena Petryna – nauczycielka, działaczka samorządowa, posłanka II kadencji Sejmu RP; Kazimierz Kujawa – przedsiębiorca; Ryszard Ziemblicki – działacz samorządowy, leśnik; Jan Nilsson – szwedzki działacz samorządowy; Bernard i Lucienne Moreau – działacze na rzecz współpracy polsko-francuskiej[15].
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Olsztynka działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
- Kościół rzymskokatolicki:
- Kościół Ewangelicko-Augsburski:
- filiał Olsztynek Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Olsztynie – kaplica ul. Mrongowiusza 19[16]
- Kościół Ewangelicko-Metodystyczny:
- Kościół Chrześcijan Baptystów:
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Olsztynek (Sala Królestwa ul. Wiśniowa 27 lok. 2)[17][18].
Transport[edytuj | edytuj kod]
Ważny węzeł drogowy, przez miasto przechodzi też linia kolejowa Olsztyn – Działdowo ze stacją Olsztynek.
W mieście krzyżują się drogi krajowe i ekspresowe:
- S7E77 Gdańsk – Elbląg – Warszawa – Radom – Kielce – Kraków – Rabka-Zdrój
- 51 Bezledy – Bartoszyce – Lidzbark Warmiński – Dobre Miasto – Olsztyn – Olsztynek
- 58 Olsztynek – Szczytno – Pisz – Biała Piska – Szczuczyn
Sport[edytuj | edytuj kod]
W Olsztynku działa klub sportowy Olimpia Olsztynek powstały w 1946 roku. Aktualnie gra w klasie okręgowej.
Trasy rowerowe[edytuj | edytuj kod]
Olsztynek jest miastem bogatym w trasy rowerowe. Przez miasto prowadzą m.in.:
trasa rowerowa czerwona:
- Olsztynek-Makruty (16 km) – Po drodze można zwiedzić skansen i rezerwat bobrów
- Olsztynek-Orzechowo (27 km) – Liczne zabytki, m.in. kościół Jana Chrzciciela w Orzechowie
trasa rowerowa czarna
- Makruty-Jagiełek (16 km) – Droga prowadzi przez las
- Wegornia-Kurki (8 km) – Trasa prowadzi wśród jezior i lasu
trasa rowerowa żółta
- Olsztynek-Królikowo (21 km) – Zabytki z okresu wojny, częściowo droga prowadzi przez las
- Kurki-Olsztynek (21 km) – Liczne ośrodki wypoczynkowe
trasa rowerowa zielona
- Pawłowo-Waszeta (13 km) – Trasa wśród łąk
- Orzechowo-Węgornia (3 km)
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Olsztynek w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
- ↑ „Prace i Materiały Etnograficzne”, t. XIX, red. Józef Gajek, Władysław Gębik, Franciszek Klonowski. Wydawnictwo „Pojezierze”, Olsztyn 1961, s. 86.
- ↑ Stanisław Kujot: Dzieje Prus Królewskich, cz. I: Do roku 1309 (ciąg dalszy), w: „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. XXII. Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1915, s. 901.
- ↑ Roman Czaja: Małe miasta na zjazdach stanów pruskich do 1454 roku, w: „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Archeologia”, t. XXVIII, z. 349, red. Jerzy Olczak. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2001, s. 101. ISSN 0860-1232, ISSN 0137-6616
- ↑ M. Malinowski: A może szczecineczanie? (pol.). Obcy język polski. [dostęp 2014-11-02].
- ↑ olsztynecki - definicja, synonimy, przykłady użycia, sjp.pwn.pl [dostęp 2019-07-06] (pol.).
- ↑ [1]
- ↑ Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 228
- ↑ Kalendarium ważniejszych wydarzeń w dziejach miasta. 2004-10-06. [dostęp 2009-11-16].
- ↑ GUS-Główny Urząd Statystyczny (pol.). stat.gov.pl. [dostęp 2013-01-31].
- ↑ Olsztynek w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo warmińsko-mazurskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021, s. 159–160 [dostęp 2015-09-21].
- ↑ Honorowi Obywatele Olsztynka. olsztynek.pl, 10 lutego 2017. [dostęp 2017-04-08].
- ↑ Olsztynek - kaplica. luteranie.pl. [dostęp 2021-09-11].
- ↑ A. Kopiczko, Panorama wyznaniowa województwa olsztyńskiego po II wojnie światowej, s. 63, 64.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-19].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- M. Toeppen, Historia okręgu i miasta Olsztynka, Dąbrówno 2004.
- J. Sikorski, Zespół zamkowy oraz system urządzeń miejskich Olsztynka w średniowieczu, [w:] Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich, Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Nauk. im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 182, Olsztyn 1999.
- Jan Salm, Odbudowa miast wschodniopruskich po I wojnie światowej. Zagadnienia architektoniczno-urbanistyczne, Olsztyn, Borussia, 2006, ISBN 83-89233-27-4
- Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury, przewodnik. Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7 s. 31-33
- Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Elżbieta Bajkiewicz-Grabowska (red.), Iwona Swenson (red.), Zofia Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 531, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866.
- Miasta polskie w Tysiącleciu, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, t. II, s. 134-135.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Oficjalna strona Miasta i Gminy Olsztynek
- TANNENBERG 1914 cz. IV - Masakra we mgle/Bitwa pod Waplewem, bitwa pod Olsztynkiem na youtube.com
- Strona internetowa o historii Pomnika Bitwy pod Tannenbergiem z wieloma zdjęciami
- Cmentarze i pomniki IWŚ – cmentarze w Olsztynku
- Cmentarze i pomniki IWŚ – zespół cmentarzy Tannenberg Denkmal w Sudwie
- Wirtualny spacer po zamku krzyżackim w Olsztynku
- Olsztynek, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 516.
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
