Przejdź do zawartości

Olza (rzeka)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Olza
Olše
Ilustracja
Olza w Cieszynie, widoczny jeden z jazów
Kontynent

Europa

Państwo

 Polska
 Czechy

Lokalizacja

województwo: śląskie
kraj: morawsko-śląski

Rzeka
Długość 86,2 km (16 km w Polsce, 46 km w Czechach, 24 km granica między Polską i Czechami) km
Powierzchnia zlewni

1118 km²

Średni przepływ

10 m³/s przy ujściu

Źródło
Miejsce w Istebnej, pod Gańczorką i Karolówką, na zachodnich stokach grzbietu Beskidu Śląskiego
Wysokość

840–880 m n.p.m.

Współrzędne

49°33′41″N 18°50′40″E/49,561389 18,844444

Ujście
Recypient rzeka Odra
Miejsce

na północ od Bogumina, koło wsi Olza (powiat wodzisławski)

Wysokość

191 m n.p.m.

Współrzędne

49°56′57,3″N 18°19′58,6″E/49,949236 18,332944

Mapa
Mapa rzeki
Dorzecze Olzy
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „ujście”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „źródło”, powyżej na lewo znajduje się również punkt z opisem „ujście”
Instalacja artystyczna nad Olzą w Cieszynie podczas wydarzenia Rzeka Olza-Open Air Museum

Olza (cz. Olše, niem. Olsa) – rzeka na Śląsku Cieszyńskim, na granicy Polski i Czech, będąca prawym dopływem Odry.

Przebieg

[edytuj | edytuj kod]

Długość 86,2 km, powierzchnia zlewiska 1117,6 km², z tego 479 km² na terytorium Polski. 49 większych dopływów. Źródła w Koniakowie w gminie Istebna, pod Gańczorką i Karolówką, na zachodnich stokach grzbietu Beskidu Śląskiego, na wysokości 840–880 m n.p.m. Uchodzi do Odry na północ od Bogumina, koło wsi Olza, na wysokości 191 m n.p.m. Średni spadek 0,67%[1].

Pierwsze 16 km biegu na terenie Istebnej, w granicach Polski. Na tym odcinku średni spadek wynosi ok. 2,5%[2]. Rzeka płynie tu generalnie w kierunku zachodnim. W toku źródłowym, u południowych podnóży Filipionek, na Olzie istniała klauza, której ślady w postaci zabagnionego rozlewiska były widoczne jeszcze na początku XXI w. W 2013 r. na tym miejscu staraniem Nadleśnictwa Wisła został zbudowany Zbiornik Małej Retencji „Gańczorka”[3]. Poniżej zbiornika koryto stosunkowo szerokie, w korycie widoczne odsłonięcia fliszu karpackiego. Poniżej „Tartaku” w Istebnej rzeka silnie meandruje u południowych podnóży Młodej Góry, płynąc do granicy państwa krętą, miejscami bardzo wąską i głęboką doliną. Poniżej granicy systematycznie wykręca ku północnemu zachodowi.

W górnym biegu w granicach Czech, od Jabłonkowa po Trzyniec Olza tworzy granicę między Beskidem Śląskim a Beskidem Morawsko-Śląskim. W biegu środkowym, od Cieszyna do Karwiny oraz w dolnym, od Zawady/Godowa po ujście do Odry, korytem Olzy biegnie granica polsko-czeska[2].

Olza jest rzeką niosąca stosunkowo niewiele wody. Jej średni przepływ przy ujściu wynosi ok. 10 m³/s[4]. Stan wody wzrasta nagle w przypadku opadów nawalnych, którymi zagrożone są północno-zachodnie stoki Beskidu Śląskiego[5].

Dopływy Olzy

[edytuj | edytuj kod]

Lista nazwanych cieków w dorzeczu Olzy:

Olza (ujście do Odry)

   ├───P───Szotkówka
   │ └───P───Lesznica
   ├───P───Pietrówka
   ├───L───Stonawka
   ├───P───Bobrówka
   │ └───L───Młynówka
   ├───P───Puńcówka
   ├───L───Ropiczanka
   ├───L───Tyrka
   ├───P───Lesznianka
   ├───P───Wędryńka
   ├───L───Kopytná
   ├───P───Głuchówka
   │ └───P───Strzelma
   ├───P───Radwanów
   ├───L───Łomna
   │ └───P───Osetnica
   ├───L───Lyski
   ├───L───Bukowiec
   ├───L───Gliniany
   ├───P───Prądowiec
   ├───P───Połomity Mały
   ├───P───Połomity Wielki
   ├───L───Raztoka
Olza (źródło)

Przyroda

[edytuj | edytuj kod]

parki krajobrazowe

rezerwaty przyrody

Konotacje w kulturze

[edytuj | edytuj kod]

Olza i jej źródła zajmują poczesne miejsce w kulturze duchowej mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Pieśń „Płyniesz Olzo po dolinie”, do której słowa ułożył Jan Kubisz, pochodzący z położonej nad tą rzeką wsi Końska, uznawana jest za nieoficjalny hymn Śląska Cieszyńskiego[6].

Hydronimia

[edytuj | edytuj kod]

Nazwa rzeki we współczesnej formie Olza wspominana była już w 1425 r.[7] Według polskiego językoznawcy, związanego ze Śląskiem Henryka Borka, etymologia nazwy rzeki „Olza” wywodzi się od praindyjskiej formy * Ali-gā od * ali- ‘biały’, skąd prasłowiańskie * Olьdza, a więc pierwotnie ‘biała rzeka’ (podobnie jak Łaba ← * Alba, łac. albus ‘biały’)[7][8]. Twórca teorii hydronimii staroeuropejskiej, Hans Krahe stwierdził, że rdzeń *el-/*ol-/*al- oznacza „wodę, wilgoć”. Podobną teorię akceptuje (m.in. za J. Rozwadowskim) Robert Mrózek: OlzaOldzaOliga z pierwotnym znaczeniem ‘woda’, ‘ciecz’[9]. Niemiecki onomasta Jürgen Udolph wywodzi nazwę „Aliga”, przekształconą następnie w „Olbga”, „Oldza”, od staroeuropejskiego *el-g/*ol-g („pachnieć, śmierdzieć, gnić”), stąd „Olza” oznacza „rzekę wydzielającą zapach” (nazwa „Olbga” – „bagno, błoto”).

W niemieckojęzycznych źródłach drukowanych rzeka występuje od 1493 r. pod nazwą „Olsa”. Czeska nazwa urzędowa rzeki („Olše”), utrwalona w dwudziestoleciu międzywojennym jako jeden z elementów czechizacji tzw. Zaolzia[potrzebny przypis], obecnie budzi kontrowersje nawet wśród uczonych czeskich[potrzebny przypis]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił rzekę w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Elsa fl. [10].

Miejscowości położone nad Olzą

[edytuj | edytuj kod]

Galeria

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. A. Dorda, 2009, s. 66.
  2. a b Mirosław J. Barański: Beskid Śląski. Pasmo Baraniej Góry. Przewodnik turystyczny. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1994, s. 210-211, seria: Polskie góry. ISBN 83-7005-357-2.
  3. Wg informacji na tablicy wmurowanej w zaporę (2020 r.)
  4. A. Dorda, 2009, s. 66.
  5. "Poziom rzeki rekordowy od 90 lat". W Bielsku-Białej stan pogotowia przeciwpowodziowego. TVN24, 15 września 2024. [dostęp 2024-11-11].
  6. Zdzisław Hierowski: 25 lat literatury na Śląsku 1920-1945. Katowice – Wrocław: Wydawnictwa Instytutu Śląskiego, 1947. OCLC 69489660. (pol.).
  7. a b Henryk Borek: Wśród śląskich nazw (seria: „Encyklopedia wiedzy o Śląsku”), wyd. Instytut Ślaski w Opolu, Opole 1986, s. 23–24.
  8. Henryk Borek: Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, wyd. Instytut Śląski w Opolu, Opole 1988, s. 52.
  9. Robert Mrózek: Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego, wyd. Uniwersytet Śląski, Katowice 1984 ISBN 82-00-00622-2, s. 131.
  10. Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 175. ISBN 978-83-910595-2-4.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Aleksander Dorda: Środowisko abiotyczne. Charakterystyka hydrograficzna. Rzeki i potoki. Dorzecze Odry. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica. T. I: Śląsk Cieszyński w czasach prehistorycznych. Cz. pierwsza: Środowisko przyrodnicze. Cieszyn: Starostwo Powiatowe, 2009, s. 66–68. ISBN 978-83-926929-2-8.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]