Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej

Muzeum - Orawski Park Etnograficzny

Dwór Moniaków; fot. Leszek Janiszewski
Państwo	Polska
Miejscowość	Zubrzyca Górna
Adres	34-484 Zubrzyca Górna
Data założenia	1955
Zakres zbiorów	etnografia, architektura i sztuka Górnej Orawy
Powierzchnia ekspozycji	12 ha m²
Dyrektor	Maria Dominika Wachałowicz-Kiersztyn
Położenie na mapie Polski Muzeum - Orawski Park Etnograficzny
49°34′13,29″N 19°38′10,04″E
Strona internetowa

Muzeum – Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej – muzeum na wolnym powietrzu otwarte w 1955 roku. Prezentuje architekturę oraz kulturę materialną, społeczną i duchową regionu Górnej Orawy, która kształtowała się przez wieki począwszy od przybycia osadników - pasterzy wołoskich przepędzających tu swoje stada z terenów Karpat Wschodnich oraz rolników napływających od północy (z Małopolski) i szukających schronienia wśród lasów puszczy karpackiej słabo zaludnionego pogranicza polsko-węgierskiego.

Historia

Początki tego pierwszego w powojennej Polsce muzeum na wolnym powietrzu sięgają daleko wstecz, do lat 30. XX wieku. Wtedy to potomkowie sołtysio-szlacheckiego rodu Moniaków przekazali na rzecz Skarbu Państwa pozostałą cząstkę swojej ojcowizny – budynek mieszkalny wraz z zabudowaniami gospodarczymi wraz z ok. 4 ha terenu. Byli to Joanna z Łaciaków Wilczkowa i jej brat, na stałe mieszkający już w Budapeszcie – Aleksander Łaciak (a właściwie Sándor Lattyak). Dzięki zabiegom i staraniom dyrektora Muzeum Tatrzańskiego im. dra T. Chałubińskiego w Zakopanem Juliusza Zborowskiego oraz krakowskiego konserwatora zabytków Bogdana Tretera 13 sierpnia 1937 roku sfinalizowana została wola wspomnianych darczyńców, następnie zaś, jeszcze wybuchem II wojny światowej zdążono wykonać pierwsze prace zabezpieczające.

Po zakończeniu wojny Bogdan Treter zlecił niezbędne prace zabezpieczające przy dworze Moniaków, lecz wraz z jego śmiercią (12.11.1945) opieka nad zabytkowym siedliskiem ustała i obiekty popadały w ruinę. Joanna z Łaciaków Wilczkowa odeszła 19 marca 1951 r. W niszczejącym dworze urządzono owczarnię.

Jeszcze w lecie 1951 r., po pierwszej wizycie w Zubrzycy Górnej Hanna Pieńkowska – nowa wojewódzka konserwator zabytków w Krakowie podjęła decyzję co do przyszłości zabytkowej zagrody. Rozpoczęto prace, które prowadziła ekipa budowlano-konserwatorska pod kierunkiem majstra z Nowego Targu – Jędrzeja Chowańca. Wiele prac wykonywali miejscowi, z grona tego wyłonił się z czasem późniejszy kierownik – Andrzej Pilch. Wcześniej jednak przyszedł dzień uroczystego otwarcia – 11 września 1955 roku otwarto Orawski Ośrodek Krajoznawczo-Turystyczny w Zubrzycy Górnej – taką nazwę nadano w pierwszym momencie skansenowi. Administrację powierzono PTTK – miało to jak najsprawniej powiązać ruch turystyczny z działalnością kulturalną. W tym też celu w pierwszym obiekcie przeniesionym w 1954 roku, XVIII-wiecznej karczmie z Podwilka, zorganizowane zostało schronisko turystyczne.

Opiekę merytoryczną sprawowało Muzeum Tatrzańskie, delegując do Zubrzycy swoich pracowników – głównie dr Wandę Jostową, która po badaniach i konsultacjach z krakowskim zespołem konserwatorskim oraz Państwowym Instytutem Badania Sztuki Ludowej prowadzonym przez prof. Romana Reinfussa, ustaliła program zagospodarowania dla muzeum w Zubrzycy Górnej, który zaczęto powoli realizować.

Z początkiem 1974 r. nadszedł czas na usamodzielnienie muzeum jako osobnej struktury: Orawskiego Parku Etnograficznego. Zbiegło się z reformą administracyjną kraju – Orawa znalazła się w województwie nowosądeckim. Dr Wandę Jostową mianowano dyrektorem (już wcześniej pełniła społecznie funkcję kustosza), instytucji przydzielono stały budżet, powiększono kadrę, kontynuowano dokumentację inwentaryzacyjną - z ramienia konserwatora zespołem dokumentalistów kierował dr Marian Kornecki. Poszerzył się zakres badań i rozwijała się działalność edukacyjna, nastąpiło bliższe powiązanie pracy muzeum z miejscową społecznością. Z czasem powstały zaczątki biblioteki i archiwum fotograficzno-etnograficznego.

Druga połowa lat 70. kończyła pewien etap działalności, trochę pionierskiej, ale bardzo obfitej w osiągnięcia konserwatorskie i kulturalne. Likwidacja schroniska, odejście na emeryturę Andrzeja Pilcha, odejście Hanny Pieńkowskej, odwołanie dr Wandy Jostowej ze stanowiska – to wszystko wymusiło zmiany i poszukiwania nowej ścieżki rozwoju dla muzeum.

Z początkiem lat 80. na dyrektorem została Grażyna Herzig-Wolska– etnografka ze szkoły krakowskiej. Działalność została wyraźnie ukierunkowana na ochronę znikającego w zastraszającym tempie tradycyjnego budownictwa. Podjęto badania terenowe i dokonano typowań poszczególnych zagród do przeniesienia, padła myśl o pozyskaniu nowych terenów, opracowano plany zagospodarowania przestrzennego. W połowie lat 80. włączony został w struktury muzeum mały skansen w Sidzinie. Nowa część miała przybrać strukturę przestrzenną wsi i być zlokalizowana w północno-zachodniej części terenów przylegających do istniejącej ekspozycji parkowej. Na terenie leżącym w rozwidleniu dwóch potoków utworzono zarys łańcuchówki rozproszonej.

Dużą pomocą i wsparciem dla zespołu skansenowskich muzealników była w działalność na rzecz muzeum różnych środowisk, w tym Towarzystwa Przyjaciół Orawy, którego członkowie, m.in. prof. Ryszard Kantor, dr hab. Tadeusza Trajdos i ks. Władysław Pilarczyk publikowali artykuły o muzeum i angażowali się na rzecz Orawy.

Początek XXI w. to nieprzerwany rozwój, w dużej mierze dzięki pozyskiwanym funduszom europejskim, na terenie muzeum stanął kościół pw. Matki Bożej Śnieżnej odbudowano kolejne chałupy i budynki gospodarcze translokowane do skansenu z terenu polskiej Orawy oraz plebanię z Podwilka. Powstał m.in. plac zabaw oraz różne obiekty małej architektury. Muzeum zaczęło organizować swoją największą i najbardziej znaną cykliczną imprezę folklorystyczną – Święto Borówki oraz rozmaite wydarzenia kulturalne i wystawy. Kuratorem wielu z nich była dr Urszula Janicka-Krzywda. Do oferty muzeum wprowadzone zostały zajęcia edukacyjne.

Od 2006 organizatorem dla muzeum stał się Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, a skansen jako Muzeum - Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej został wpisany do Państwowego Rejestru Muzeów.

Ekspozycja stała

Nowsza część muzeum - budynki ekspozycyjne i edukacyjne

Ekspozycje stałe prezentują tradycyjną kulturę materialną, społeczną i duchową ludności Polskiej Orawy. Na prawie 12 hektarach znajduje się ponad 60 obiektów, które składają się na 36 wystaw o zróżnicowanej tematyce. Zagrody chłopskie ukazują warunki bytowe ludności od biednych po zamożnych gospodarzy, ich życie codzienne naznaczone ciężką pracą i czas świąteczny – pełen radości i nadziei – oba pełne rozmaitych zabiegów – obrzędów, zwyczajów i obyczajów mających zapewnić życiową pomyślność. Z kolei kuźnie, olejarnia, młynotartak, folusz czy farbiarnia z maglem prezentują nie tylko technologie produkcji, trud żmudnej pracy rzemieślników, ale i umiejętność wprzęgania sił natury w procesy wytwórcze. Wszystko to wespół obiektami sakralnymi, użyteczności publicznej, małą architekturą i otaczającą przyrodą ma tworzyć klimat podróży w czasie do świata naszych przodków.

1. Czarna karczma – XVIII-wieczny budynek pochodzący z Podwilka. Obecnie punkt sprzedaży biletów, pamiątek i wydawnictw.
2. Lamus z Podwilka – XVIII-wieczny budynek z pięterkiem i galeryjką.
3. Chałupa Dziubka z Jabłonki – XIX-wieczny budynek z wyżką (spichlerzem na piętrze) z ekspozycją ukazującą orawską izbę weselną
4. Pasieka orawska – zespół uli kłodowych, tzw. stojaków
5. Dwór Moniaków zachowany in situ wraz ze stajniami, owczarnią i chlewem i piwnicą to serce skansenu. Najstarsza część dworu pochodzi z XVII w., młodsza z XVIII. Rodzina Moniaków pełniła funkcje sołtysie od chwili lokacji wsi do połowy XIX w. W 1674 r. uzyskała tytuł szlachecki nadany aktem cesarskim.
6. Chałupa Paś-Filipka z Jabłonki – XVIII/XIX w., typowy przykład architektury orawskiej, właściwej zamożnym gospodarzom, podania ludowe głoszą, że został niegdyś przewieziony z Zubrzycy Górnej do Jabłonki jako wiano panny młodej. Wewnątrz ekspozycja dot. tkactwa.
7. Olejarnia z Lipnicy Małej – dwa pomieszczenia, z których jedno mieści stępy do tworzenia mączki lnianej, a w drugim znajduje się wybijac – prasa klinowo-taranowa do tłoczenia oleju.
8. Chałupa Dziurczaka – k. XIX w., przeniesiona z Zubrzycy Dolnej, prezentuje nowszy typ budownictwa orawskiego Mieści eskpozycję związaną z najstarszą orawską apteką, z którą związani byli m.in. Eugeniusz Stercula, Jan Neupauer, Magdalena Dziubek (matka Andrzeja Dziubka).
9. Remiza – kopia budynku z Harkabuza, Obecnie stróżówka i pomieszczenie garażowo-magazynowe.
10. Chałupa Omylaka – 2. poł. XIX w., przeniesiona z Zubrzycy Dolnej, współtworzy zagrodę z nieco cofniętym budynkiem gospodarczym Wendelina Moniaka z 1924 r., z Zubrzycy Górnej-Zimnej Dziury. Obecnie we wnętrzu ekspozycja dotycząca Piotra Borowego.
11. Kuźnia Jabłońskich – 1. poł. XX w., przeniesiona z Jabłonki z typowym wyposażeniem, w użyciu do końca XX w., wnętrze nieudostępniane do zwiedzania.
12. Plebania – budynek z lat 30. XX w. przeniesiony z Podwilka. Obecnie biuro skansenu.
13. Chałupa Wontorczyka – z jedyna w skansenie zagroda w kształcie litery "L". Składają się na nią XIX-wieczna chałupa z Lipnicy Małej oraz budynki gosp. Solawy z lat 40. XX w. z Zubrzycy Dolnej. Wewnątrz ekspozycja dot. krawiectwa.
14. Bacówki orawskie – szałasy mieszczące ekspozycję dotyczącą gospodarki pasterskiej
15. Chałupa Anny Pawlak z Piekielnika, 2. poł XIX w., w środku ekspozycja dot. stolarstwa i snycerstwa. Tworzy zagrodę z budynkiem gospodarczym Piekielnickiego z Piekielnika.
16. Chałupa Świetlaka z Zubrzycy Górnej z lat 40. XX w., tworzy zagrodę wraz z budynkiem gospodarczym Łukaszczyka z Podwilka. Obecnie pomieszczenia dla zajęć edukacyjnych.
17. Zagroda Joanny Moniak z Zubrzycy Górnej z 1. poł. XX w., obecnie pomieszczenia dla zajęć edukacyjnych.
18. Zagroda Miraja z Jabłonki – jednobudynkowa, kryta częściowo słomą, tzw. kicokami, w środku wystrój z 2 poł. XX w.
19. Zagroda Czarniaka z Zubrzycy Górnej z 1930 r. prezentująca typ zagrody częściowo zamkniętej. Obecnie pomieszczenia dla zajęć edukacyjnych.
20. Szkoła z Lipnicy Wielkiej, z 2. poł. XIX w., zawiera jedną izbę lekcyjną, kancelarię oraz izbę mieszkalną.
21. Zagroda Pawlaka z Zubrzycy Górnej, z przełomu XIX/XX w. z zaaranżowaną skromną, przydomową pracownią stolarską, a w części gospodarczej – gonciarnią.
22. Zagroda Pawlaczek z Jabłonki z 2. poł. XIX w. z typowym wyposażeniem z przełomu XIX i XX w.
23. Magiel – kopia magla z Šumiaca, budynek wyposażony w kierat, napędzany zwykle siłą zwierząt pociągowych.
24. Farbiarnia – kopia budynku stojącego do dziś w Orawce, który wybudowano prawdopodobnie w 1. poł. XVIII w. Jest ostatnim śladem w terenie po farbiarstwie i płóciennictwie na Górnej Orawie
25. Zagroda Zązla z Podwilka, XIX/XX w., wewnątrz ekspozycja dot. szewstwa oraz wyposażenie z poł. XX w.
26. Zagroda Małysy z Chyżnego – 2. poł. XIX w., kryta słomą, w środku wyposażenie z 1. poł. XX w.
27. Zagroda Misińców zachowana in situ chałupa (XIX/XX w.) wraz ze studnią, piwnicą, stodołą i kuźnią. Wewnątrz typowe wyposażenie oraz ekspozycja poświęcona Janowi Pawłowi II.
28. Kościół pw. Matki Bożej Śnieżnej z Tokarni – zbudowany w 1. poł. XVII w. pierwotnie pełnił rolę kaplicy dworskiej, która następnie została rozbudowana Wewnątrz oprócz późnobarokowych ołtarzy możemy oglądać chór ozdobiony płaskorzeźbami ludowego twórcy Józefa Wrony.
29. Chałupa Kotta z Zubrzycy Górnej z 1869 r. – klasyczny przykład budownictwa Orawy z wyposażeniem oddającym życie średnio zamożnej rodziny w 2. poł. XIX w.
30. Folusz z Łopusznej z XIX w. zakład przemysłu chłopskiego, gdzie folowano - spilśniano materiał tworząc sukno – filc.
31. Tartak z Łopusznej z 1. poł. XIX w z tzw. wałaską – kołem podsiębiernym napędzającym mechanizm z jedną piłą.
32. Kuźnia – XIX w. z Zubrzycy Górnej z całym wyposażeniem.
33. Młynotartak – kopia XIX-wiecznego zespołu przemysłu wiejskiego z Chyżnego z oryginalnie zachowanym wyposażeniem młyna wodnego oraz tartakiem.
34. Biała karczma – przeniesiona z Podwilka, obecnie przeznaczona na działania edukacyjne i wystawy czasowych.
35. Zagroda Możdżenia – k. XIX w., przeniesiona z Podszkla i ukazująca warunki bytowe najuboższych gospodarzy.
36. Dzwonnica – zwana "loretańską", przeniesiona z przysiółka Zimna Dziura.

• 
  Chałupa Alojzego Dziubka ze stojącym przed nią mojem
• 
  Chałupa Małysów
• 
  Chałupa Kotta
• 
  Kościół w zimowej szacie
• 
  Olejarnia – wybijac
• 
  Młyńskie koło wodne
• 
  Czarna izba w dworze Moniaków

Ciekawostki

• Całokształt działalności instytucji został dostrzeżony w 1999 r. Orawski skansen otrzymał wyjątkowe wyróżnienie w środowisku muzealników – Sybillę uznawaną za najważniejszą nagrodę dla muzeum w Polsce.
• Muzeum – Orawski Park Etnograficzny było i wciąż bywa plenerem filmowym, kręcono tutaj m.in. Janosika, Ród Gąsieniców oraz Ogniem i Mieczem, a także serial "Marusarz. Tatrzański orzeł".
• W muzeum, choć prezentuje budownictwo i kulturę Orawy znajdują się też budynki przeniesione z Podhala (folusz i tartak z Łopusznej), z ziemi kliszczackiej (kościół z Tokarni) oraz rekonstrukcje budynków ze słowackiego Šumiaca.
• Muzeum dzieli się na dwie części, które prezentują dwie różne idee towarzyszące tworzeniu muzeów na wolnym powietrzu - część starsza, położona wokół dworu moniaków, to luźno rozmieszczone budynki - każdy z nich, wraz ze swoim otoczeniem miał prezentować się jako zamknięta całość ekspozycyjna. Z kolei część nowsza jest pomyślana już jako całościowy układ urabnistyczny i stara się naśladować łańcuchówkę rozproszoną.
• Muzeum oprócz translokowanych obiektów opiekuje się też zagrodami zachowanymi w zasadzie in situ. Są to na terenie muzeum: dwór Moniaków (od lat 50. XX w.), zagroda Misińców (od przełomu lat 70. i 80. XX w.) oraz zagroda Kowalczyków wraz zachowaną tam dzwonnicą loretańską (od lat 80.XX w.) - położoną w części Zubrzycy Górnej zwanej Zimną Dziurą.
• Część zabytkowych budynków znajdujących się na terenie muzeum była wykorzystywana niegdyś na inne cele, np. w czarnej karczmie mieściło się kiedyś schronisko PTTK, dziś zaś kasa muzeum, biała karczma pełniła rolę biura muzeum oraz mieszkania służbowego, podobnie mieszkaniem była też chałupa Paś-Filipka oraz chałupa Omylaka (pomieszkiwał w niej Janusz Kaczorowski - artysta i teoretyk sztuki, animatora i współtwórca teatrzyku kukiełkowego "Kubuś Orawiocek, który działał przy muzeum); zagroda Misińców pozostawała zamieszkana do początku lat 80. XX w., zaś chałupa Dziurczaka pozostawała pomieszczeniem biurowym. Dziś funkcje biurowe pełni zabytkowa plebania z Podwilka związana z osobą ks. Jana Góralika.

Fragment muzeum z lotu ptaka, widoczny kościół i plebania - obecnie biuro muzeum, w tle Babia Góra