Ortografia
Ortografia (z gr. ορθο-, ortho- „poprawny”, γραφος, grafos „piszący”), inaczej pisownia (dawniej prawopis[1]) – zbiór przepisów regulujących sposób zapisu słów danego języka za pomocą liter alfabetu lub innych symboli[2][3]. Sposobem reprezentacji języka w postaci pisemnej rządzą pewne ustalone zasady oraz reguła mniejszej lub większej zgodności między dźwiękami a znakami[3]. Pisownia może odzwierciedlać kwestie morfologiczne bądź fonologiczne – w toku ewolucji języka ortografie bywają bardziej zachowawcze od mowy i przybierają charakter morfologiczny, prowadząc do rozdziału między wymową a zapisem[4]. Do rozstrzygania wątpliwości związanych z pisownią służą słowniki ortograficzne[5].
W szerszym rozumieniu pojęcie ortografii pokrywa się z systemem pisma, w węższym ujęciu ortografia to natomiast ustalony sposób posługiwania się systemem pisma, powiązany z koncepcją kultury językowej[6]. Niekiedy rozróżnia się grafikę jako sposób pisania (obejmującą nie tylko sposób reprezentacji fonemów, ale także zasady stosowania dużych liter i znaków interpunkcyjnych) oraz ortografię jako przyjęte normy zapisu, poddawane autorytatywnej kodyfikacji[7]. Grafika tworzy bezpośredni obraz fonetyki języka, ortografia właściwa natomiast bierze pod uwagę inne czynniki, dostosowując zapis do pewnych przyjętych konwencji (np. etymologicznych)[8]. Interpunkcja bywa traktowana jako zagadnienie odrębne od ortografii[9].
Popularnie ortografia bywa włączana w ramy gramatyki lub wręcz z nią utożsamiana. Lingwiści czynią jednak fundamentalne rozróżnienie między umowną pisownią a gramatyką, czyli naturalnymi zasadami rządzącymi systemem językowym[10]. W odróżnieniu od gramatyki ortografia nie jest częścią ściśle rozumianego języka, lecz elementem zewnętrznym, który określa jego reprezentację na piśmie[11][12]. Pismo i ortografia powstają w wyniku celowych działań człowieka, jako dopełnienie prymarnego języka ustnego, i nie stanowią nieodzownych składników języka[11][13]. W obiegu społecznym ortografia bywa jednak traktowana jako kluczowe zagadnienie lingwistyczne, przez co jej reformy skutkują reakcjami purystycznymi[11].
Norma ortograficzna jest przeważnie normą najlepiej skodyfikowaną i ustabilizowaną[14], choć bywa oparta na uzusie (np. w wypadku pisowni angielskiej)[2] i tolerancyjna dla wyjątków[14]. Niekiedy dąży się do wyraźniejszej kodyfikacji, np. w wypadku języka polskiego[2]. Powstawanie ortografii jest powiązane z rozwojem piśmiennictwa i kształtowaniem się języków standardowych[15][16] oraz uwarunkowane szeregiem rozstrzygnięć pozajęzykowych: czynnikami historycznymi, politycznymi, religijnymi itp.[17] Jej istnienie pozwala na ściślejszą standaryzację języka pisanego i piśmienniczą niwelację zróżnicowania fonetycznego spotykanego w mowie[18] (por. wymowa krakowsko-poznańska i wymowa warszawska jako sposoby wymowy polszczyzny standardowej[19]). Odstępstwa względem oficjalnej ortografii mogą zaś służyć zaprezentowaniu rzeczywistej formy wymowy, wyrażeniu własnej tożsamości czy też stworzeniu atmosfery nieformalności (np. w mediach społecznościowych)[20].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ prawopis, [w:] Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego [online], PWN [dostęp 2019-09-10].
- ↑ a b c Kazimierz Polański: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 409. ISBN 83-04-04445-5.
- ↑ a b Šimon Ondruš, Ján Sabol: Úvod do štúdia jazykov. Bratysława: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1987, s. 152. OCLC 28427817. (słow.)
- ↑ hasło „spelling reform”, [w:] E.K. Brown, R.E. Asher, J.M.Y. Simpson, Encyclopedia of language & linguistics, Elsevier, 2006, ISBN 978-0-08-044299-0 (ang.).
- ↑ Jozef Mistrík, Moderná slovenčina, Slovenské Pedagogické Nakladatelśtvo, 1984, s. 95 (słow.).
- ↑ Ondřej Šefčík: ORTOGRAFIE. W: Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová: Nový encyklopedický slovník češtiny. 2017. (cz.)
- ↑ Jozef Mistrík: Encyklopédia jazykovedy. Wyd. 1. Bratysława: Obzor, 1993, s. 337. ISBN 80-215-0250-9. OCLC 29200758. (słow.)
- ↑ Roman Zawiliński, Ortografia a grafika, „Poradnik Językowy”, IV (3), 1904, s. 33–34.
- ↑ Neil Bermel, Linguistic Authority, Language Ideology, and Metaphor: The Czech Orthography Wars, Walter de Gruyter, 2008, s. 6, ISBN 978-3-11-019766-2 (ang.).
- ↑ Karel Sýkora, Jaký je vlastně rozdíl mezi gramatikou a pravopisem?, Blog iDNES.cz, 26 stycznia 2016 [dostęp 2019-06-03] (cz.).
- ↑ a b c Nils Langer, The Rechtschreibreform – A Lesson in Linguistic Purism, „German as a foreign language”, 3/2000, University of Bristol, 2000, s. 17–18 [zarchiwizowane z adresu 2020-03-16] (ang.).
- ↑ Andrzej Markowski: Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa: 2004, s. 1636.
- ↑ Asya Pereltsvaig, On the primacy of the spoken language, [w:] Language Acquisition [online], Languages Of The World, 30 sierpnia 2011 [dostęp 2018-11-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-16] (ang.).
- ↑ a b Barbara Oczkowa, Język chorwacki – w poszukiwaniu własnej normy, [w:] Maria Dąbrowska-Partyka (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu: reinterpretacje tradycji kulturalnej w krajach postjugosłowiańskich po 1995 roku, Wydawnictwo UJ, 2005, s. 71, ISBN 978-83-233-2010-4.
- ↑ Ulrich Ammon, Standard variety, [w:] Sociolinguistics, t. 1, Walter de Gruyter, 2004, s. 273–283, ISBN 978-3-11-014189-4 (ang.).
- ↑ František Trávníček, Nástroj myšlení a dorozumělní: hrst úvah o spisovné češtině, F. Borový, 1940, s. 206 (cz.).
- ↑ Ádám Nádasdy, Nyelv és írás, [w:] Magyar nyelv, Budapeszt: Akadémiai Kiadó, 2006, s. 668–673, ISBN 963-05-8324-0 (węg.).
- ↑ Peter Trudgill, Laurie Bauer, Language Myths, Penguin UK, 1998, s. 39–40, ISBN 978-0-14-193910-0 (ang.).
- ↑ Marcin Wągiel, Fonematyka języka polskiego w ujęciu funkcjonalizmu aksjomatycznego, Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu, 2016, s. 32, ISBN 978-80-244-4930-2.
- ↑ Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, Jeziku je svejedno, Zagrzeb 2019, s. 81–82, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222 (chorw.).