Przejdź do zawartości

Ortografia

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, wyd. 2016

Ortografia (z gr. ορθο-, ortho- „poprawny”, γραφος, grafos „piszący”), inaczej pisownia (dawniej prawopis[1]) – zbiór przepisów regulujących sposób zapisu słów danego języka za pomocą liter alfabetu lub innych symboli[2][3].

Sposobem reprezentacji języka w postaci pisemnej rządzą konwencjonalne zasady, sprowadzające się do mniejszej lub większej zgodności między dźwiękami (języka mówionego) a literami (języka pisanego)[3]. Ortografie poszczególnych języków, kierujące się własnymi regułami, są skupione na reprezentacji różnych aspektów języka, w tym cech morfologii lub fonologii. W toku ewolucji języka ortografia może stać się bardziej zachowawcza od języka mówionego i zacząć przyznawać pierwszeństwo zasadzie morfologicznej, prowadząc do rozdziału między wymową a sposobem zapisu[4]. W praktyce ortografia języka nigdy nie jest całkowicie fonetyczna; nie może bowiem oddać wszelkich upodobnień dźwiękowych właściwych dla konkretnych wypowiedzi mówionych[5].

W szerokim rozumieniu pojęcie ortografii pokrywa się z systemem pisma; w węższym ujęciu ortografia to natomiast ustalony sposób posługiwania się systemem pisma, powiązany z koncepcją kultury języka[6] i zabiegami standaryzacyjnymi[7]. Mianem ortografii określa się także sposób zapisu konkretnego tekstu (np. w sformułowaniach oceniających: „dobra ortografia”, „zła ortografia”)[5]. Niekiedy rozróżnia się grafikę jako sposób pisania (obejmującą nie tylko sposób reprezentacji fonemów, ale także zasady stosowania dużych liter i znaków interpunkcyjnych) oraz ortografię jako przyjęte normy zapisu, poddawane autorytatywnej kodyfikacji[8]. Grafika jest blisko związana z fonetyką języka; z kolei ortografia właściwa bierze pod uwagę dodatkowe czynniki, dostosowując zapis do pewnych konwencji (np. związanych z etymologią)[9]. Interpunkcja bywa traktowana jako zagadnienie odrębne od ortografii[10].

Popularnie ortografia bywa włączana w ramy gramatyki lub wręcz z nią utożsamiana. Lingwiści czynią jednak zasadnicze rozróżnienie między pisownią a gramatyką, czyli wewnętrznymi zasadami rządzącymi systemem językowym[11][12]. W odróżnieniu od gramatyki ortografia nie jest częścią ściśle rozumianego języka, lecz elementem zewnętrznym, który określa jego konwencjonalną reprezentację na piśmie[5][13]. Pismo i ortografia powstają w wyniku celowych działań człowieka, jako dopełnienie prymarnego języka ustnego, i nie stanowią nieodzownych składników języka[13][14]. Zdarza się jednak, że ortografia jest traktowana jako kluczowe zagadnienie lingwistyczne, zwłaszcza wśród społeczności użytkowników języka; w praktyce jej reformy mogą skutkować reakcjami purystycznymi[13].

Norma ortograficzna jest przeważnie normą najlepiej skodyfikowaną i ustabilizowaną[15]. Czasami jest zdecydowanie oparta na uzusie lub słabiej uregulowanej tradycji (np. w wypadku pisowni angielskiej)[2] i tolerancyjna dla wyjątków[15]. Niekiedy dąży się do wyraźniejszej kodyfikacji zasad, np. w wypadku ortografii języka polskiego[2]. Do rozstrzygania wątpliwości związanych z pisownią są wykorzystywane słowniki ortograficzne[5][16].

Powstawanie ortografii jest powiązane z rozwojem piśmiennictwa i kształtowaniem się języków standardowych[17][18] oraz uwarunkowane szeregiem rozstrzygnięć pozajęzykowych: czynnikami historycznymi, politycznymi, religijnymi itp.[19] Jej istnienie pozwala na ściślejszą standaryzację języka pisanego i piśmienniczą niwelację różnic fonetycznych między odmianami języka mówionego[20] (w kodyfikacji polszczyzny standardowej rozróżnia się między dwiema odmianami wymowy: krakowsko-poznańską i warszawską)[21]. Przywiązanie do zasad ortografii opiera się na założeniu, że istnienie ustalonych reguł pisowni sprzyja łatwości zrozumienia tekstów w danym języku[5]. Odstępstwa od oficjalnej ortografii mogą służyć różnym celom: zaprezentowaniu rzeczywistej formy wymowy, wyrażeniu własnej tożsamości czy też stworzeniu atmosfery nieformalności (np. w mediach społecznościowych)[22]. Nieprzestrzeganie norm pisowni jest obarczone konsekwencjami społecznymi: bywa bowiem podstawą negatywnych sądów nt. danej osoby, na gruncie użycia ortografii formułuje się wnioski dot. poziomu wykształcenia czy inteligencji[23].

Ortografia jest często utożsamiana z takim sposobem zapisu języka, który ma status dominującego standardu, przy czym w szerszym ujęciu chodzi również o zróżnicowane praktyki użycia jakiegoś systemu pisowni (ortografia nieustandaryzowana)[7]. W odniesieniu do systemów, które nie przeszły pełnej kodyfikacji, zasady ortografii można utożsamić z zasadami faktycznie stosowanymi w zbiorze reprezentatywnych materiałów pisanych[2]. Wiele języków świata – zwłaszcza mniejszościowych i lokalnych – jest pozbawionych systemu pisowni, a tym bardziej wysoce ujednoliconej ortografii, objętej ogólną akceptacją społeczną. Zdarza się też, że w danej społeczności istnieje kilka konkurujących ze sobą wersji pisowni[7][24]. Propozycje ortografii, nawet jeśli mają charakter oficjalny, nie zawsze przyjmują się w szerszym obiegu społecznym[7]. Czasami języki o niższym prestiżu społecznym są zapisywane przy użyciu modelu ortografii języka o wyższym statusie[25]. Standaryzacja ortografii może pomagać w podkreśleniu autonomii i jedności danego języka[7][25]. Kodyfikacja systemu pisowni jest jednym z etapów planowania językowego dla języków pozbawionych tradycji piśmienniczej. Mianem ortografii określa się też zasady pisowni o charakterze roboczym i ograniczonym zasięgu funkcjonalnym (working orthography), stworzone na potrzeby pierwszych publikacji w języku lokalnym lub do zapisu danych w dokumentacji lingwistycznej. Niekiedy kwestionuje się zasadność standaryzacji ortografii; kwestią dyskusyjną jest to, które aspekty języka pisanego i konwencji pisowni powinny być poddawane regulacji, zwłaszcza w obliczu możliwości zaistnienia stygmatyzujących ocen pod adresem osób nieprzestrzegających ustandaryzowanych reguł[7].

Ortografia w poszczególnych językach

[edytuj | edytuj kod]

Reguły pisowni w języku portugalskim nie są ściśle fonematyczne. Związane to jest z rozprzestrzenieniem się tego języka na świecie i z uformowaniem się licznych regionalnych odmian i dialektów portugalskich. W 2009 roku rozpoczęto światową reformę języka portugalskiego w celu zlikwidowania 98% niezgodności w pisowni w poszczególnych krajach[26].

W przypadku języka angielskiego pisownia jest stosunkowo silnie ustandaryzowana. Niemniej istnieje kilka sposobów zapisu niemal każdego dźwięku, a większość liter można wymówić na kilka sposobów w zależności od ich pozycji w słowie, a nawet w zależności od kontekstu. Dlatego pewne błędy ortograficzne są często spotykane wśród rodzimych użytkowników tego języka[27]. Przyczyn należy szukać w mnogości zapożyczeń z innych języków i równoczesnym braku fundamentalnych reform pisowni, które zakończyłyby się sukcesem[28]. Większość reguł ortografii angielskiej nie odzwierciedla zmian w wymowie, które zaszły od końca XV wieku (jak np. wielka przesuwka samogłoskowa)[29].

Podstawą ortografii języka islandzkiego jest zasada etymologiczna, stąd sami Islandczycy miewają trudności z przestrzeganiem islandzkiej normy pisowni[30][31]. Współczesny alfabet islandzki swoje korzenie ma w standardzie opracowanym przez duńskiego filologa Rasmusa Raska.

Głównymi zasadami hiszpańskiej ortografii są fonologiczna i etymologiczna, dlatego istnieje kilka liter wykorzystywanych do zapisu tego samego fonemu[32]. Już od XVII wieku pojawiały się rozmaite warianty reformy ortografii, które miały wprowadzić jednoznaczne powiązanie pomiędzy grafemem a fonemem, jednak wszystkie te propozycje zostały odrzucone. Większość współczesnych propozycji dotyczących reformy pisowni sprowadzają się głównie do usuwania liter-homofonów, które wciąż istnieją z przyczyn etymologicznych[33].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Informacje w projektach siostrzanych
 Cytaty w Wikicytatach
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ prawopis, [w:] Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego [online], PWN [dostęp 2019-09-10].
  2. ↑ a b c d Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 409, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
  3. ↑ a b Šimon Ondruš, Ján Sabol: Úvod do štúdia jazykov. Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1987, s. 152–153. OCLC 28427817. (słow.).
  4. ↑ Anneke Neijt, Spelling Reform, [w:] Keith Brown (red.), Encyclopedia of Language & Linguistics, wyd. 2, t. 12: Spe-Top, Elsevier, 2006, s. 68–71, DOI: 10.1016/B0-08-044854-2/04574-0, ISBN 978-0-08-044299-0, ISBN 978-0-08-044854-1, OCLC 771916896 (ang.).
  5. ↑ a b c d e Hanna Jadacka, Andrzej Markowski, Hasła problemowe, [w:] Andrzej Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, t. 2: Q–Ż, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022, s. 1636–1637, ISBN 978-83-01-22136-2, ISBN 978-83-01-22135-5, OCLC 1325603935, hasło „ortografia”.
  6. ↑ Ondřej Šefčík: Ortografie. W: Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.): Nový encyklopedický slovník češtiny. 2017. (cz.).
  7. ↑ a b c d e f Elke Karan, Standardization: What’s the Hurry?, [w:] Michael Cahill, Keren Rice (red.), Developing Orthographies for Unwritten Languages, Dallas: SIL International, 2014 (Publications in Language Use and Education 6), s. 107–138, ISBN 978-1-55671-347-7, OCLC 869293816 (ang.).
  8. ↑ Jozef Mistrík i inni, Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, s. 337, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  9. ↑ Roman Zawiliński, Ortografia a grafika, „Poradnik Językowy”, IV (3), 1904, s. 33–34.
  10. ↑ Neil Bermel, Linguistic Authority, Language Ideology, and Metaphor: The Czech Orthography Wars, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2008 (Language, Power and Social Process 17), s. 6, DOI: 10.1515/9783110197662, ISBN 978-3-11-019766-2, OCLC 290492567 (ang.).
  11. ↑ Karel Sýkora, Jaký je vlastně rozdíl mezi gramatikou a pravopisem? [online], Blog iDNES.cz, 26 stycznia 2016 [dostęp 2019-06-03] [zarchiwizowane z adresu 2021-01-23] (cz.).
  12. ↑ Dace Strelēvica-Ošiņa, The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 185–194, DOI: 10.22364/av5.16, ISSN 2255-9779 (ang.), vide s. 186.
  13. ↑ a b c Nils Langer, The Rechtschreibreform – A Lesson in Linguistic Purism, „German as a foreign language”, 3/2000, 2000, s. 15–35 [zarchiwizowane z adresu 2020-03-16] (ang.), vide s. 17–18.
  14. ↑ Asya Pereltsvaig, On the primacy of the spoken language, [w:] Language Acquisition [online], Languages Of The World, 30 sierpnia 2011 [dostęp 2018-11-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-16] (ang.).
  15. ↑ a b Barbara Oczkowa, Język chorwacki – w poszukiwaniu własnej normy, [w:] Maria Dąbrowska-Partyka (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu: reinterpretacje tradycji kulturalnej w krajach postjugosłowiańskich po 1995 roku, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 59–84, ISBN 978-83-233-2010-4, OCLC 69500250, vide s. 71.
  16. ↑ Jozef Mistrík, Moderná slovenčina, Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1984, s. 95, OCLC 1015127563 (słow.).
  17. ↑ Ulrich Ammon, Standard variety, [w:] Ulrich Ammon i inni red., Sociolinguistics, wyd. 2, t. 1, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2004 (Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft / Handbooks of Linguistics and Communication Science 3/1), s. 273–283, DOI: 10.1515/9783110141894.1.2.273, ISBN 978-3-11-014189-4, OCLC 614922494 (ang.), vide s. 275.
  18. ↑ František Trávníček, Nástroj myšlení a dorozumělní: hrst úvah o spisovné češtině, Praha: F. Borový, 1940, s. 206, OCLC 5150772 (cz.).
  19. ↑ Ádám Nádasdy, Nyelv és írás, [w:] Ferenc Kiefer (red.), Magyar nyelv, Budapest: Akadémiai Kiadó, 2006, s. 668–673, ISBN 963-05-8324-0 (węg.).
  20. ↑ Edward Carney, English Spelling is Kattastroffik, [w:] Peter Trudgill, Laurie Bauer (red.), Language Myths, London: Penguin UK, 1998, s. 32–40, ISBN 978-0-14-026023-6, ISBN 978-0-14-193910-0, OCLC 40539606 (ang.), vide s. 39–40.
  21. ↑ Marcin Wągiel, Fonematyka języka polskiego w ujęciu funkcjonalizmu aksjomatycznego, Ołomuniec: Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu, 2016, s. 32, ISBN 978-80-244-4930-2, OCLC 971434074.
  22. ↑ Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, Jeziku je svejedno, Zagreb: Sandorf, 2019, s. 81–82, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222 (chorw.).
  23. ↑ James M. McCrimmon, Writing with a Purpose: A First Course in College Composition, wyd. 4, Boston: Houghton-Mifflin, 1967, s. 452, OCLC 2571453 (ang.).
  24. ↑ David Bradley, Language Attitudes: the key factor in language maintenance, [w:] David Bradley, Maya Bradley (red.), Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach, London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 1–10, DOI: 10.4324/9781315028811, ISBN 978-0-700-71456-8, ISBN 978-1-315-02881-1, ISBN 978-1-136-85271-8, OCLC 50663047 (ang.), vide s. 2.
  25. ↑ a b Suzanne Romaine, Linguistic diversity and language standardization, [w:] Marlis Hellinger, Anne Pauwels (red.), Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2007 (Handbooks of Applied Linguistics 9), s. 685–714, DOI: 10.1515/9783110198539.4.685, ISBN 978-3-11-019853-9, OCLC 1058440084 (ang.), vide s. 695.
  26. ↑ Then and now: the Brazilian Portuguese spelling reform [online], unitedlanguagegroup.com [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  27. ↑ Second Grade Spelling Words [online], primarylearning.org [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  28. ↑ The Relationship between Spelling and Pronunciation in English Language [online], languageinindia.com [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  29. ↑ English language, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  30. ↑ Baráttan gegn málvillum [online], skemman.is [dostęp 2021-07-29] (isl.).
  31. ↑ Skólamálfræði Hver er hún og hver ætti hún að vera? [online], opinvisindi.is [dostęp 2021-07-29] (isl.).
  32. ↑ Spanish alphabet [online], donquijote.org [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  33. ↑ Spanish Homophones and Homographs [online], thoughtco.com [dostęp 2021-07-29] (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ortografia&oldid=75467278”