Orzechowate
 Orzech czarny | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina |
orzechowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Juglandaceae A. Rich. ex Kunth Anal. Fam. Pl.: 11. 1829 | |
Orzechowate (Juglandaceae) – rodzina roślin z rzędu bukowców (Fagales). Zalicza się do niej 9 rodzajów[2][3] z 51[2]–62[3] gatunkami. Są to drzewa i krzewy rosnące w Ameryce Północnej i Południowej (wzdłuż Andów), w Azji Wschodniej między Himalajami, Japonią i Nową Gwineą. Jeden gatunek – orzech włoski Juglans regia sięga od Azji poprzez Kaukaz do południowo-wschodniej Europy[2][4]. Są to rośliny wiatropylne, z drobnymi jednopłciowymi kwiatami[4], zwykle jednopienne. Występują w strefie umiarkowanej w lasach zrzucających liście na zimę, a w strefie międzyzwrotnikowej w lasach górskich. Często rosną w lasach nadrzecznych[5].
Jadalne orzechy dostarczają przedstawiciele rodzaju orzesznik Carya (zwłaszcza orzesznik jadalny zwany pekanem) oraz orzech Juglans (zwłaszcza orzech włoski). Liczne gatunki wykorzystywane są jako źródło surowca drzewnego i sadzone jako ozdobne[3][4]. Kora i owoce Platycaria strobilacea są surowcem do produkcji czarnego barwnika tekstylnego w Azji Wschodniej. Do barwienia drewna, wełny i włosów wykorzystywany jest także orzech włoski. Drewno orzeszników cenione jest do wędzenia[4].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Drzewa, w tym wysokie[5], rzadziej krzewy, o korze szarej lub brązowej. Pąki szczytowe większe od bocznych, okazałe[6]. Rośliny są ogruczolone i aromatyczne[3].
- Liście
- Skrętoległe, nieparzystopierzasto złożone, rzadko trójlistkowe lub pojedyncze, pozbawione przylistków (z wyjątkiem Rhoiptelea). Brzeg listków jest piłkowany, rzadziej są one całobrzegie[4]. Liście często są okazałe[5].
- Kwiaty
- O symetrii promienistej, jednopłciowe (rzadko obupłciowe u Rhoiptelea), zebrane w kotki lub obupłciowe w kłosowatych kwiatostanach, zwykle zwisające, rzadko wzniesione. Kwiaty męskie wsparte są zwykle trójdzielną przysadką lub dwiema przysadkami i dwoma podkwiatkami. Ich okwiat składa się z czterech zrośniętych listków (działek kielicha) lub brak go zupełnie[4]. Pręciki mają bardzo krótkie nitki i pylniki pękające podłużnymi pęknięciami. Jest ich zwykle od 5 do 40, czasem ponad 100, tworzą jeden, dwa lub więcej okółków[3] (liczba pręcików bywa zmienna zarówno w obrębie różnych gatunków, jak i nawet jednego kwiatostanu)[5]. Kwiaty żeńskie w niektórych rodzajach (Juglans, Carya) w obrębie kwiatostanów zredukowane są do dwóch–trzech[5]. Kwiaty te wsparte są jedną przysadką i dwoma podkwiatkami, wolnymi lub zrośniętymi z działkami w beczułkowatą okrywę[5], otaczającą później owoc[7]. Zalążnia jest dolna (górna u Rhoiptelea), zbudowana zwykle z dwóch owocolistków[5][4]. Zalążki rozwijają się na dnie zalążni i mają pojedynczą osłonkę[5]. Szyjka słupka jest pojedyncza, ale zwieńczona jest różnie wykształconym znamieniem – pojedynczym, podzielonym na dwie lub cztery łatki, albo podzielonym pierzasto[4].
- Owoc
- Orzech, czasem opisywany jest on jako pestkowiec[7], ale mięsista, zewnętrzna warstwa powstaje z okrywy i stąd owoc ma postać nibypestkowca[4]. Nasiona bezbielmowe[3] z mięsistymi liścieniami, często pomarszczonymi i pofałdowanymi[5]. Owoc opatrzony jest często skrzydełkiem dyskowatym lub dwoma, albo trzema skrzydełkami[4]. Skrzydlaki takie kiełkują epigeicznie, a ciężkie pestkowce – hipogeicznie[3].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
Jedna z rodzin rzędu bukowców należącego do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych. W systemie APG III (2009) do orzechowatych dołączony został rodzaj Rhoiptelea (co zachowano w systemie APG IV z 2016), dawniej zwykle wyodrębniany jako rodzina Rhoipteleaceae siostrzana dla orzechowatych[2]. W obrębie rodziny zajmuje on pozycję bazalną. Ostatni wspólny przodek Rhoiptelea i pozostałych orzechowatych datowany jest na ok. 85,8 miliona lat temu. Także na podobny okres od 78 do 90 milionów lat temu datowane są najstarsze skamieniałości przypisywane do tej rodziny[4]. Orzechowate w przeszłości były znacznie bardziej zróżnicowane i rozpowszechnione na półkuli północnej, w tym w Europie (w późnej kredzie i paleogenie[5])[4][3].
| bukowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Podrodzina Rhoipteleoideae Reveal
- Rhoiptelea Diels et Handel-Mazzetti
Podrodzina Engelhardtioideae Iljinskaya
- Alfaroa Standl.
- Engelhardtia Lesch. ex Blume
- Oreomunnea Oerst.
Podrodzina Juglandoideae Eaton
- Carya Nutt. – orzesznik
- Cyclocarya Iljinsk. – cyklokaria
- Juglans L. – orzech
- Platycarya Siebold & Zucc. – platykaria
- Pterocarya Kunth – skrzydłorzech
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c d e f Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-06-25] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h D. J. Mabberley: The Plant-book: A Portable Dictionary of the Vascular Plants (Fourth Edition). Cambridge University Press, 2017, s. 480. ISBN 978-1-107-11502-6.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 279-280. ISBN 978-1-84246-634-6.
- ↑ a b c d e f g h i j Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 132. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ Donald E. Stone: Juglandaceae A. Richard ex Kunth. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-30].
- ↑ a b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 606. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ List of genera in family Juglandaceae (ang.). Vascular Plant Families and Genera. [dostęp 2010-01-07].