PZL TS-11 Iskra
 TS-11 Iskra w barwach Biało-Czerwonych Iskier | |
| Dane podstawowe | |
| Państwo | |
|---|---|
| Producent | |
| Typ | |
| Załoga |
2 (instruktor + uczeń) |
| Historia | |
| Data oblotu | |
| Lata produkcji | |
| Wycofanie ze służby |
2022 |
| Liczba egz. |
424 |
| Dane techniczne | |
| Napęd | |
| Ciąg |
10,8 kN |
| Wymiary | |
| Rozpiętość |
10,06 m |
| Długość |
11,15 m |
| Wysokość |
3,50 m |
| Powierzchnia nośna |
17,5 m² |
| Masa | |
| Własna |
2560 kg |
| Startowa |
3840 kg |
| Osiągi | |
| Prędkość maks. |
720 km/h |
| Prędkość przelotowa |
600 km/h |
| Prędkość minimalna |
140 km/h |
| Prędkość wznoszenia |
14,8 m/s |
| Pułap |
11000 m |
| Zasięg |
1250 km |
| Dane operacyjne | |
| Uzbrojenie | |
| 1 × 23 mm działko lotnicze NS-23 lub NR-23 | |
| Użytkownicy | |
 Siły Powietrzne,.svg){kind=small} Indyjskie Siły Powietrzne
| |
,_static_display,_Radom_AirShow_2005,_Poland.jpg)
.jpg)
PZL TS-11 Iskra – samolot szkolno-treningowy, produkowany przez zakłady WSK „PZL Mielec” (obecnie Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. w Mielcu), zaprojektowany przez zespół pod kierunkiem Tadeusza Sołtyka (stąd oznaczenie TS).
Była to pierwsza polska konstrukcja lotnicza napędzana silnikiem odrzutowym[1].
Historia powstania samolotu TS-11 Iskra i próby wytrzymałościowe[edytuj | edytuj kod]
Wprowadzenie do wyposażenia Wojsk Lotniczych samolotów odrzutowych wymusiło potrzebę zbudowania nowoczesnego samolotu szkolno-treningowego, dzięki któremu w porównaniu z nauką na samolotach tłokowych czas szkolenia ucznia uległby znacznemu skróceniu, co spowodowałoby obniżenie kosztów. Pozwoliłoby to również wyrobić u pilota od samego początku odruchy właściwe dla sterowania samolotem odrzutowym. Pomysł budowy nowoczesnego samolotu szkolno-treningowego w swoich założeniach obejmował stworzenie uniwersalnej nowej maszyny mającej jednocześnie cechy samolotu do szkolenia podstawowego, samolotu przejściowego i samolotu szkolno-bojowego. Taki samolot dawałby możliwość wszechstronnego przeszkolenia pilota na jednym typie maszyny.
Zlecenie na opracowanie projektu wstępnego TS-11 Iskra, obejmujące wymagania taktyczno-techniczne określone przez Dowództwo Wojsk Lotniczych, otrzymało w 1957 roku biuro konstrukcyjne kierowane przez doc. inż. Tadeusza Sołtyka. Do końca 1959 r. wykonano projekt wstępny i konstrukcyjny, niezbędne makiety i przeprowadzono próby statyczne w Zakładzie Wytrzymałości (TK) Instytutu Lotnictwa wykonywane pod kierunkiem inż. Tadeusza Chylińskiego. Zbudowano 4 prototypy samolotu. Prototyp do prób statycznych, zmęczeniowych i rezonansowych oznaczony PR-01 był gotowy w marcu 1959 r. Jednocześnie z pracami nad projektem wstępnym Iskry przystąpiono w Instytucie Lotnictwa do opracowywania silnika do jego napędu SO-1(silnik odrzutowy 1, później otrzymał on kryptonim wojskowy – Kaszub). Przy wykonywaniu badań statycznych samolotu powstały trudności, które polegały na tym, że na jednym egzemplarzu do badań statycznych trzeba było przeprowadzić wiele prób w taki sposób aby ewentualne uszkodzenie samolotu przy jednej próbie nie uniemożliwiło przeprowadzenie następnych. Najpierw przeprowadzano próby mniejszych zespołów, a na końcu całego samolotu. W przypadku Iskry przeprowadzono ponad 100 prób na jednym egzemplarzu samolotu, doprowadzając w rezultacie na końcu do obciążenia łamiącego. Głównie próby przeprowadzali pod kierunkiem inż. Tadeusza Chylińskiego pracownicy Zakładu inż. Stanisław Mosica i inż. Wiesław Datkowski. Na podstawie pozytywnie zaopiniowanych prób statycznych samolot został dopuszczony do prób w locie.
Oprócz badań statycznych samolotu TS-11 Iskra w Zakładzie Wytrzymałości (TK) w wydzielonej pracowni przeprowadzane były od początku lat 60. XX wieku badania dotyczące analizy dynamiki nowego silnika turboodrzutowego SO-1 metodą modeli dynamicznie podobnych.
W 1964 r. pracownia dynamiki Zakładu Wytrzymałości Instytutu Lotnictwa przeprowadziła w tunelu aerodynamicznym (Ø = 5 m) badania flatterowe na modelu (dynamicznie podobny) ogona samolotu TS-11 Iskra, sprawdzając skuteczność dla tego samolotu wyważeń, umieszczanych następnie na stateczniku poziomym i skrzydłach. Pod koniec lat 90. XX w. z inicjatywy Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych i we współpracy z Instytutem Lotnictwa przeprowadzono analizy i badania, w tym próby w locie. Wobec jednak podjęcia decyzji o dalszym niemodernizowaniu samolotu, zrezygnowano z realizacji przygotowanej już w Instytucie Lotnictwa próby zmęczeniowej. Ograniczono się do zmniejszenia zakresu dopuszczalnych wartości współczynnika obciążeń samolotu i zwiększenia zakres stosowania współczesnych metod badań nieniszczących krytycznych rejonów struktury nośnej samolotu[2].
Historia rozwoju konstrukcji[edytuj | edytuj kod]
- Pierwszy, nieuzbrojony prototyp PR-02 z silnikiem Viper 8 o ciągu 7,80 kN (795 kG) zakupionym na Zachodzie via Jugosławia, został oblatany 5 lutego 1960 roku przez pilota doświadczalnego Instytutu Lotnictwa, inż. Andrzeja Abłamowicza. Kolejne dwa prototypy PR-03 i PR-04 zostały oblatane w marcu i lipcu 1961. Od pierwszej maszyny różnił je silnik HO-10 o ciągu 7,84 kN (800 kG) oraz posiadane już uzbrojenie (działko kal. 23 mm).
- TS-11 Iskra bis A – wersja szkolno-treningowa produkowana od 1963 roku. Po zainstalowaniu silnika SO-1 o ciągu (980 kG) pobito na niej (piloci: Andrzej Abłamowicz i Ludwik Natkaniec) następujące rekordy:
- lot po obwodzie zamkniętym 100 km – 2 września 1964 – 715,7 km/h
- lot po obwodzie zamkniętym 500 km – 24 września 1964 – 730 km/h
- lot na bazie 15/25km – 26 września 1964 – 839 km/h
- TS-11 Iskra bis B – wersja szkolno-treningowa z czterema zamkami na podwieszane uzbrojenie. Prototyp nosił oznaczenie TS-11 Iskra 100.
- TS-11 Iskra bis C – jednomiejscowy samolot rozpoznawczy z 1971. Prototyp oznaczony był jako TS-11 Iskra 200 Art. Samolot został wyposażony w 3 kamery fotograficzne AFA-39, a w miejscu tylnego fotela dodatkowy zbiornik paliwa. Wyprodukowano 5 sztuk.
- TS-11 Iskra bis D – dwumiejscowa wersja szkolno-szturmowa z 1973. Prototyp oznaczono jako TS-11 Iskra 200 SB. Zwiększono jej udźwig w porównaniu z wersją bis B. 50 maszyn tego typu dostarczono lotnictwu wojskowemu Indii, gdzie weszły do służby w 1976.
- TS-11 Iskra bis DF – dwumiejscowa wersja szkolno-rozpoznawcza z 1974.
- TS-11 Iskra R – dwumiejscowa wersja rozpoznawcza stanowiąca wersję bis DF dostosowaną dla potrzeb lotnictwa morskiego, w 1992 roku wyposażona w amerykański radar pogodowy RDS-81, którego obsługą zajmował się operator na tylnym fotelu, oraz prosty system nawigacyjny GPS.
- TS-11 Iskra BR 200 – prototyp wersji jednomiejscowej rozpoznawczo-szturmowej z 1972. Nie wszedł do produkcji.
- TS-11 Iskra Jet/TS-11 Spark – pozbawione uzbrojenia samoloty, wycofywane ze służby, dla użytku w lotnictwie cywilnym spotykane m.in. w USA i Australii
- TS-11 Iskra MR – samoloty wyposażone w zmodernizowaną awionikę odpowiadającą standardom ICAO, używane w zespole akrobacyjnym Biało-Czerwone Iskry
- TS-11F Iskra – Demonstrator modernizacji Iskry zaprezentowany na MSPO 2008 przez Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych. Wyposażony w nową awionikę oraz fotele wyrzucane Martin-Baker[3].
Silniki[edytuj | edytuj kod]
W samolotach produkowanych w latach 1967–1969 montowano silniki SO-1 o ciągu 9,80 kN (1000 kG). Od 1969 montowano SO-3 o przedłużonym resursie, później zmienione na silniki SO-3W o ciągu 10,80 kN (1100 kG). We wcześniejszych modelach wymieniano silniki na nowsze. W późniejszym okresie, wobec problemów z wprowadzeniem następcy Iskry – samolotu I-22 Iryda, rozważano zastosowanie w używanych maszynach nowych silników K-15 Kaszub.
Opis wersji Iskra bis D[edytuj | edytuj kod]
- załoga – dwie osoby (uczeń z przodu i instruktor z tyłu)
- długość – 11,15 m
- rozpiętość – 10,06 m
- wysokość – 3,50 m
- powierzchnia nośna – 17,50 m²
- masa własna – 2560 kg
- masa całkowita – 3724 kg (wersja SNP)
- maksymalna masa startowa 3840 kg
- silnik jeden WSK SO-3W o ciągu 10,80 kN (1100 kG) (początkowo WSK SO-3 o ciągu 9,80 kN (1000 kG))
Osiągi wersji Iskra bis D z silnikiem SO-3W[edytuj | edytuj kod]
- prędkość maksymalna – 720 km/h na 5000 m
- zasięg – 1260 km
- pułap operacyjny – 11 000 m
- prędkość wznoszenia – 14,8 m/s
- obciążenie skrzydła – 213 kg/m²
- stosunek ciągu do masy – 1:3,4
Uzbrojenie[edytuj | edytuj kod]
- w przedniej części kadłuba seryjnie jedno działko NS-23 (115P) kal. 23 mm z możliwością wymiany na działko NR-23 (150P).
- 4 węzły na podwieszane uzbrojenie – max. 4 × 100 kg bomb lub zasobniki z karabinami maszynowymi (Zeus-1) oraz uniwersalne zasobniki niekierowanych pocisków rakietowych klasy „powietrze-ziemia” Mars-4, lub zasobniki ZR-8 z bombami odłamkowymi.
Użytkownicy[edytuj | edytuj kod]
Byli użytkownicy
Indie – W 1975 roku Indyjskie Siły Powietrzne zamówiły 50 samolotów TS-11 Iskra. Według źródła[4] Indie używały 76 samolotów typu Iskra. Zostały wycofane ze służby 16 grudnia 2004 roku[5].
Polska – Maszyny wycofano ze służby w lotnictwie szkolnym w grudniu 2020 roku[6], zaś 27 lipca 2022 roku samolot szkolny TS-11 Iskra został oficjalnie wycofany ze służby w Siłach Powietrznych[7].
W muzeach[edytuj | edytuj kod]
Muzeum Techniki Wojskowej w Zabrzu
- TS-11 Iskra nr taktyczny 812, nr seryjny 1HO-0812
Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy
- TS-11 Iskra nr taktyczny 209, nr seryjny 1H-0209
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie
- TS-11 Iskra nr taktyczny 506, nr seryjny 1H-0506
- TS-11 Iskra nr taktyczny 530, nr seryjny 2H-0530
- TS-11 Iskra 200 BR nr taktyczny 823, nr seryjny 4H-0823
Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni
- TS-11 Iskra nr taktyczny 414, nr seryjny 1H-0414
Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie
- TS-11 Iskra nr taktyczny 04, nr seryjny 11PR04 (prototyp)
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1007, nr seryjny 1H-1007
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1, nr seryjny 1H-0730 – samolot zespołu akrobacyjnego Biało-Czerwone Iskry o nazwie własnej „Czerwona 1”
- TS-11 Iskra nr taktyczny 012 – przekrój szkoleniowy i magazyn części zamiennych
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1221, nr seryjny 3H-1221
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1909, nr seryjny 3H-1909
Muzeum Kampanii Wrześniowej i Twierdzy Modlin w Nowym Dworze Mazowieckim
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1227
- TS-11 Iskra nr taktyczny 710, nr seryjny 1H-0710
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1411
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1806
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1807
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
- TS-11 Iskra nr taktyczny 101, nr seryjny 1H-0101 – w parku plenerowym przed główną siedzibą
Muzeum Broni i Militariów w Świdnicy
- TS-11 Iskra nr taktyczny 2, nr seryjny 1H-0726 – samolot zespołu akrobacyjnego „Biało-Czerwone Iskry” o nazwie własnej „Czerwona 2”
Muzeum Barwy i Oręża „Arsenał” w Zamościu
- TS-11 Iskra nr taktyczny 611, nr seryjny 1H-0611
Lotnicze Zakłady Naukowe we Wrocławiu
- TS 11 Iskra nr taktyczny 706
RAF Manston History Museum mieszczące się na terenie lotniska Kent International
- TS-11, trzeci wybudowany prototyp samolotu o rejestracji SP-DOF (obecnie G-BXVZ), maszyna była wystawiana na Farnborough Airshow w 1978 roku[8].
Fundacja Biało-Czerwone Skrzydła
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1214, nr seryjny 3H-1214 – samolot odrestaurowany i przywrócony do stanu lotnego przez Fundację Biało-Czerwone Skrzydła w 2014 roku. Aktualnie na cywilnych znakach SP-YBC.
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1402, nr seryjny 3H-1402 – samolot odrestaurowany i przywrócony do stanu lotnego przez Fundację Biało-Czerwone Skrzydła w 2020 roku. Aktualnie na cywilnych znakach SP-YTH.
- TS-11 Iskra pozyskana z zagranicy (W1760) i po naprawach zdolna do lotu. Aktualnie na cywilnych znakach SP-YII[9].
Midlands Air Museum w Coventry
- TS-11 Iskra nr taktyczny 1706.[10]
Muzeum COP Stalowa Wola[11]
- TS-11 Iskra B, o numerze bocznym 721. Eksponat trafił z Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, wcześniej należał do 42 Bazy Lotnictwa Szkolnego w Radomiu. Samolot służył między innymi w 61 Lotniczym Pułku Szkolno-Bojowym w Białej Podlaskiej, skąd 7 marca 1996 r. trafił do Centrum Szkolenia Inżynieryjno - Lotniczego w Oleśnicy. Maszyna pochodzi z 1960[12].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Krzysztof Jabłoński i in.: Warszawa: portret miasta. Warszawa: Arkady, 1984, s. strony nienumerowane (Kronika odbudowy, budowy i rozbudowy 1945−1982). ISBN 83-213-2993-4.
- ↑ Marek Dębski, Daniel Dębski: Wybrane zagadnienia wytrzymałości zmęczeniowej konstrukcji lotniczych, Copyright by Wydawnictwa Naukowe Instytutu Lotnictwa 2014 ISBN 978-83-63539-06-1, s. 50–54.
- ↑ http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:hBIcq73D_osJ:www.itwl.pl/pl/pdf/iskra.pdf+TS-11F+ITWL&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=ADGEESiMJVgEQpVK41OR1xoxRKtFRkIvhYdNF5PhdDBtIvKXeFG1rLRtVxoo6Wb01jsuEfLKxTAz2KcgRqg1nBCtMn2rHMpHzvq7C6U5NanF5BksfEBYW_uEAWKeuN06ivD13onaJ3L5&sig=AHIEtbRTB1KG8Ys2DqdyHDwUMgfRGTkTGw.
- ↑ Indian Iskras Phased Out.. [dostęp 2017-12-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-07)].
- ↑ Karol Placha, PZL TS-11 Iskra bis D nr W1741 w barwach indyjskich. 2022r. [online], www.polot.net [dostęp 2022-08-25] (pol.).
- ↑ TS-11 Iskra żegna się z lotnictwem szkolnym [WIDEO] – Defence24 [online], www.defence24.pl [dostęp 2021-02-08].
- ↑ TS-11 Iskra żegna się z lotnictwem wojskowym [online], Dowództwo Generalne Rodzajów Sił Zbrojnych, 27 lipca 2022.
- ↑ New home for Iskra jet, „FlyPast”, nr 12 (2013), s. 7, ISSN 0262-6950.
- ↑ TS -11 ISKRA [online], Muzeum 303 im. ppłk pil. Jana Zumbacha w Napoleonie [dostęp 2023-09-04] (pol.).
- ↑ Midland Air Museum | Explore our Exhibits | Aircraft Listing [online], www.midlandairmuseum.co.uk [dostęp 2022-02-18].
- ↑ Muzeum Centralnego Okręgu Przemysłowego [online], muzeum.stalowawola.pl [dostęp 2023-09-04].
- ↑ Samolot odrzutowy TS-Iskra 11 przed Muzeum COP - Stalowka.NET [online], www.stalowka.net [dostęp 2023-09-04].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Rafał Chyliński: Moja pasja lotnictwo.Życie i działalność Tadeusza Chylińskiego dla Polskiego Lotnictwa w świetle dokumentów. Warszawa: Agencja Wydawnicza CB, 2017, s. 852. ISBN 978-83-7339-166-6 oraz Tom 2 ISBN 978-83-7339-167-3.
.svg)
