Przejdź do zawartości

PZL W-3 Sokół

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
PZL W-3/W-3A Sokół
Ilustracja
Dane podstawowe
Państwo

 Polska

Producent

PZL Świdnik S.A.

Konstruktor

Stanisław Kamiński

Typ

średni dwusilnikowy śmigłowiec w układzie klasycznym

Konstrukcja

półskorupowa z duraluminium, główny wirnik czterołopatowy, Podwozie stałe z kołem przednim

Załoga

2

Historia
Liczba egz.

około 150[1]

Liczba wypadków
 • w tym katastrof


16[2]

Dane techniczne
Napęd

dwa silniki turbowałowe PZL-10W

Moc

2 × 900 KM

Wymiary
Średnica wirnika

15,70 m

Długość

18,79 m

Szerokość kadłuba

1,75 m

Wysokość

5,14 m

Masa
Własna

3850 kg

Startowa

6400 kg

Osiągi
Prędkość maks.

260 km/h

Prędkość przelotowa

235 km/h

Wznoszenie maks. w locie pionowym

8,5 m/s

Pułap

6000 m n.p.m.

Zasięg

734 km

Dane operacyjne
Liczba miejsc
12
Użytkownicy

Aktualni – kolor niebieski

Byli – kolor czerwony

Multimedia w Wikimedia Commons

PZL W-3 Sokół – polski śmigłowiec wielozadaniowy opracowany i produkowany przez zakłady PZL Świdnik. Pierwszy śmigłowiec średni zaprojektowany i zbudowany w całości w Polsce oraz pierwszy śmigłowiec tej klasy opracowany przez państwo bloku wschodniego[3][4].

Prototyp oblatano w 1979 roku, a produkcję seryjną uruchomiono w 1985 roku. Powstało około 150 egzemplarzy w różnych odmianach – transportowej, pasażerskiej, ratowniczej, bojowej i do przewozu VIP-ów. Śmigłowiec pozostaje podstawową maszyną wielozadaniową w polskim lotnictwie wojskowym, a także służy w policji, straży granicznej i służbach ratowniczych.

Znalazł także nabywców za granicą: w Czechach, Mjanmie, Hiszpanii, na Filipinach i w Algierii. Pojedyncze egzemplarze trafiły do Niemiec, Ugandy, Wietnamu, Korei Południowej, Zjednoczonych Emiratów Arabskich i Rosji. Część maszyn wykorzystywana jest w roli śmigłowców ratowniczych, inne pełnią funkcje transportowe lub szkoleniowe.

Historia rozwoju

[edytuj | edytuj kod]

Pod koniec drugiej wojny światowej w lotnictwie wojskowym zaczęły pojawiać się pierwsze śmigłowce. Po wojnie rozwój wiropłatów znacznie przyspieszył, a wiele krajów rozpoczęło opracowywanie i produkcję własnych konstrukcji. W Polsce prace nad rodzimym śmigłowcem rozpoczęto w 1947 roku. Pierwszym był BŻ-1 GIL, skonstruowany w Instytucie Lotnictwa przez zespół Bronisława Żurakowskiego[4][5]. Prototyp oblatano w 1950 roku. Była to konstrukcja eksperymentalna, która zapoczątkowała kolejne próby. W 1959 roku oblatany został BŻ-4 Żuk, zdolny do przewozu czterech osób. Program przerwano po wypadku w tym samym roku. Niepowodzeniem zakończył się również projekt PZL SM-4 Łątka z lat 60. XX wieku[4][5].

Równolegle w Polsce wprowadzano do użytku radzieckie konstrukcje. W 1953 roku do lotnictwa Sił Zbrojnych PRL trafiły pierwsze Mi-1. Rok później w zakładach PZL Świdnik rozpoczęto ich produkcję licencyjną pod oznaczeniem SM-1, a następnie produkcję zmodernizowanej i spolonizowanej wersji PZL SM-2[6][7]. W 1965 roku ruszyła produkcja seryjna Mi-2, który stał się najważniejszym wyrobem zakładów w Świdniku i symbolem polskiego przemysłu śmigłowcowego. Na jego bazie powstał PZL Kania, który nie odniósł sukcesu rynkowego (wyprodukowano 19 egzemplarzy). Programy licencyjne przyczyniły się do rozwoju krajowego przemysłu lotniczego, lecz polscy konstruktorzy dążyli do stworzenia całkowicie rodzimej konstrukcji[8][4][7].

Czwarty prototyp śmigłowca W-3 Sokół o rejestracji SP-PSC

Zakłady PZL Świdnik od początku utrzymywały ścisłą współpracę ze Związkiem Radzieckim w zakresie rozwoju śmigłowców. Wraz z rozpowszechnieniem się lekkich Mi-2 i ciężkich maszyn rodziny Mi-8 ujawniła się potrzeba wprowadzenia konstrukcji pośredniej, zdolnej do wypełnienia zadań, które nie mieściły się w możliwościach mniejszych maszyn, a jednocześnie nie wymagały użycia dużych śmigłowców transportowych[7][5]. Mi-2 był w stanie przewieźć ośmiu pasażerów lub 700 kilogramów ładunku, podczas gdy Mi-8 zabierał nawet dwadzieścia cztery osoby lub cztery tony ładunku. W praktyce w wielu sytuacjach brakowało śmigłowca o parametrach pośrednich, tym bardziej że starsze Mi-4 z napędem tłokowym były wycofywane z eksploatacji[7][4].

W 1971 roku Warszawa i Moskwa zawarły porozumienie w ramach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej dotyczące opracowania nowej maszyny transportowej. Prace projektowe powierzono zakładom PZL Świdnik, które współpracowały z biurem konstrukcyjnym Michaiła Mila. Wymagania techniczne określiła strona radziecka. Oficjalny początek prac datuje się na rok 1972, kiedy delegacja ze Świdnika udała się do Moskwy. Oczekiwania radzieckiego lotnictwa wojskowego koncentrowały się na powiększonej wersji Mi-2 o lepszych osiągach, natomiast lotnictwo cywilne domagało się śmigłowca wielozadaniowego o ładowności do półtorej tony i zdolności przewozu trzynastu pasażerów. Ostatecznie udało się pogodzić rozbieżne wymagania. Głównym projektantem został inżynier Stanisław Kamiński[4].

Pierwsza koncepcja przewidywała powiększoną wersję Mi-2 pod oznaczeniem Mi-3, jednak doświadczenia ze wcześniejszych prób wykazały konieczność opracowania całkowicie nowej konstrukcji. W 1974 roku zatwierdzono projekt wstępny śmigłowca, który otrzymał oznaczenie W-3. Rok później zaakceptowano pełną wersję projektu, obejmującą płatowiec, układ napędowy i wyposażenie. W 1977 roku śmigłowiec oficjalnie nazwano W-3 Sokół. Nazwa ta nie odnosiła się do ptaka drapieżnego, lecz do przedwojennego towarzystwa gimnastycznego „Sokół”, do którego należał ojciec dyrektora zakładów w Świdniku, Jana Czogały[4].

Zdecydowano, że Sokoła napędzać będą dwa silniki turbowałowe Głuszenkow TDW-10, stosowane w samolotach transportowych An-28. Za ich dostosowanie do montażu w śmigłowcach odpowiadały zakłady PZL Rzeszów. Postanowiono zainstalować przedział napędowy nad kabiną pasażerską, z przekładnią przenoszącą napęd na wirnik główny i ogonowy. Opracowanie przekładni stanowiło równie duże wyzwanie jak modyfikacja samych silników[3][4].

Aby zdobyć niezbędne doświadczenia, w latach 1974–1975 polskie delegacje odwiedziły zakłady Bella i Sikorsky'ego w Stanach Zjednoczonych oraz włoską Agustę[9]. Największe znaczenie miała współpraca z włoskimi zakładami Turbomeccanica, gdzie polscy inżynierowie zapoznali się z rozwiązaniami stosowanymi w nowoczesnych układach napędowych. Na tej podstawie opracowano przekładnię WR-3, a z silników TWD-10 powstały jednostki PZL-10W, przystosowane do napędu śmigłowcowego. Pierwsze egzemplarze uruchomiono w 1977 roku, a w roku 1978 rozpoczęto testy kompletnego układu napędowego z wirnikiem. Był to przełomowy etap w drodze do stworzenia pierwszego w państwach bloku wschodniego śmigłowca średniego[3][4].

Prototypy i testy

[edytuj | edytuj kod]
Piąty prototyp śmigłowca W-3 Sokół

W 1976 roku zaprezentowano stronie radzieckiej pełnowymiarową makietę W-3. Rok później ukończono pierwszy egzemplarz o numerze seryjnym 300101, przeznaczony wyłącznie do prób statycznych. Druga maszyna, 300102, została ukończona w 1979 roku i również skierowana do badań naziemnych. 16 listopada tego samego roku, podczas oficjalnej prezentacji w obecności przedstawicieli PZPR i delegacji radzieckiej, pilot doświadczalny Wiesław Mercik niespodziewanie wzbił się nią na krótko w powietrze, co strona polska wykorzystała propagandowo[10][4]. Egzemplarz 300102 wzlatywał jeszcze kilkukrotnie w styczniu 1980 roku, ale potem był używany tylko do testów naziemnych. W tym czasie na linii montażowej powstawał trzeci prototyp – 300103. Był to pierwszy egzemplarz zarejestrowany cywilnie jako SP-PSB, a zarazem pierwszy przeznaczony do prób w locie. Oblot odbył się 6 maja 1982 roku[11][4].

W latach 1984–1985 ukończono trzy kolejne prototypy: 300104 (SP-PSC), 300105 (SP-PSD) i 300106 (SP-PSE)[4]. Problemy z nadmiernymi wibracjami wirnika wymusiły dalsze modyfikacje konstrukcji. W grudniu 1984 roku SP-PSE został wysłany na testy w ZSRR, a w styczniu 1985 roku dołączył do niego SP-PSD[12][4]. Badania przeprowadzono w Baku w Azerbejdżanie i obejmowały próby w warunkach wysokogórskich, niskich temperatur sięgających –45 °C oraz silnych wiatrów. Śmigłowce wróciły do Świdnika odpowiednio w maju 1986 roku (SP-PSE) i w 1989 roku (SP-PSD)[11][4].

Produkcja seryjna

[edytuj | edytuj kod]
W-3T Sokół Marynarki Wojennej RP
W-3A Sokół SP-SUD

Przygotowania do uruchomienia produkcji seryjnej rozpoczęto w listopadzie 1984 roku. Ich efektem było powstanie w 1986 roku pierwszego egzemplarza produkcyjnego o numerze 300201. Maszynę zarejestrowano jako SP-PSF, a od 1991 roku latała jako SP-SUC[4]. Drugi egzemplarz seryjny (300202) trafił do ZSRR, gdzie otrzymał oznaczenie CCCP-041101, a później dołączył do niego dziewiąty egzemplarz (300209 / CCCP-041112)[13]. SP-PSF po raz pierwszy zaprezentowano publicznie na Międzynarodowych Targach Poznańskich w 1987 roku, gdzie konstrukcja zdobyła wyróżnienie[13].

Początkowo planowano szeroką współpracę z Aerofłotem. Ostatecznie w latach 1988–1990 do ZSRR dostarczono jedynie dwadzieścia egzemplarzy drugiej i trzeciej serii produkcyjnej. Eksploatacja w trudnych warunkach ujawniła zarówno zalety, jak i ograniczenia konstrukcji. W lipcu 1990 roku śmigłowiec 300202, przeciążony o tonę i pilotowany przy zbyt dużej prędkości, uległ katastrofie, w której zginęło pięć osób. Rok wcześniej inny egzemplarz został uszkodzony podczas lądowania w głębokim śniegu[4][11].

Rosyjscy piloci pozytywnie oceniali stosunek mocy do masy i możliwości przewozowe W-3, podkreślając jego przewagę nad Mi-2, ale maszyny niekiedy przeciążano, co zwiększało ryzyko wypadków. Proces certyfikacji w ZSRR przedłużał się, dlatego równolegle zakłady w Świdniku uzyskały tymczasowy certyfikat krajowy we wrześniu 1988 roku, a dwa lata później – pełny dokument dopuszczający do użytku cywilnego[4][11].

W tym samym okresie rozpoczęto rozwój wariantów specjalistycznych. W 1988 roku powstała wersja sanitarna W-3R (nr 320210, SP-SXU) przygotowana dla Instytutu Kardiologii w Zabrzu. Po krótkiej eksploatacji maszyna trafiła do Zespołu Lotnictwa Sanitarnego w Lublinie. W 1991 roku zaprezentowano zmodyfikowaną wersję W-3A, dostosowaną do standardów amerykańskiego certyfikatu lotniczego FAR-29. Oblot odbył się w lipcu 1992 roku, a rok później uzyskano pełny certyfikat europejski, co otworzyło drogę do eksportu[4][11].

Druga seria produkcyjna liczyła 23 śmigłowce. Jej pierwszy egzemplarz, SP-SUI (310301), wykonano na zamówienie Państwowej Inspekcji Radiowej i wyposażono w specjalny system anten. W marcu 1990 roku oblatano prototyp uzbrojonego W-3U Salamandra (360317), który testowano z zasobnikami rakietowymi Mars-2, B8-10, ZR-8, wyrzutnią pocisków przeciwpancernych 9K114 Szturm i działkiem GSz-23Ł. Projekt nie zainteresował wojska, maszynę przerobiono na transportową i sprzedano Birmie[4][14].

Równolegle prowadzono prace we współpracy z zagranicznymi partnerami. Śmigłowiec SP-SUW (310318) przebudowała w RPA firma Kentron. Tak powstał uzbrojony wariant W-3K, testowany do 1994 roku pod znakami rejestracyjnymi ZU-AGU. W 1999 roku na tej samej maszynie prowadzono w Polsce próby francuskich pocisków przeciwpancernych HOT-3[4][14].

Trzecia seria obejmowała dziewiętnaście maszyn i jeden kadłub do prób naziemnych. Dziewięć z nich kupiła Birma. Egzemplarz 390411 stał się podstawą do opracowania wersji morskiej W-3RM Anakonda dla Brygady Lotnictwa Marynarki Wojennej. Kolejne śmigłowce trafiły do służb krajowych, między innymi do 103. Pułku Lotniczego MSW i Wojska Polskiego. Z jednego egzemplarza (310420) powstał prototyp W-3A, który w maju 1993 roku uzyskał amerykański certyfikat FAR-29[4].

Na czwartą serię złożyło się dwadzieścia egzemplarzy, z których część trafiła do odbiorców zagranicznych, takich jak policja Saksonii, przedsiębiorstwa południowokoreańskie czy hiszpańska firma Helibravo. Kilka maszyn zasiliło instytucje cywilne, inne trafiły do jednostek specjalnych, w tym Jednostki Wojskowej GROM, podległej wówczas Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Marynarka Wojenna otrzymała dwa śmigłowce W-3RM, a kolejne trafiły do wojsk lądowych w zmodyfikowanej odmianie W-3W[4].

Prototyp W-3RM Anakondy z nadmuchanymi pływakami. Mimo że maszyna formalnie nie weszła na stan Marynarki Wojennej, przez krótki czas nosiła wojskowe oznaczenia i numer burtowy 0411

Piąta i szósta seria produkcyjna obejmowały po dwadzieścia maszyn. Trafiły one głównie do polskich jednostek wojskowych, między innymi do 66. Dywizjonu Lotniczego i 47. Szkolnego Pułku Śmigłowców. Kilka śmigłowców sprzedano zagranicznym klientom – Korei Południowej, Republice Południowej Afryki, Czechom czy Saksonii. W ramach szóstej serii doszło do transakcji wymiany, w której Polska przekazała Czechom jedenaście Sokołów w zamian za dziesięć myśliwców MiG-29[4].

W-3WA Sokół

Siódma i ósma seria również liczyły po dwadzieścia maszyn. Trafiły one do odbiorców w kraju i za granicą – do Wietnamu, Korei Południowej, Rosji oraz polskich jednostek wojskowych i Marynarki Wojennej. Sześć W-3WA ósmej serii weszło w skład kontyngentu wojskowego w Iraku. Powstały również kolejne odmiany specjalistyczne, jak W-3AE (wersja ewakuacji medycznej) czy W-3PPD Gipsówka (powietrzny punkt dowodzenia)[4].

W-3 Sokół Lotnictwa Wojsk Lądowych w starym wzorze malowania

Pod koniec 2008 roku do 36. Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego trafiły dwa W-3P dostosowane do przewozu VIP-ów. W 2013 roku dostarczono pięć kolejnych egzemplarzy w tej odmianie dla 1. Bazy Lotnictwa Transportowego w Warszawie. W grudniu 2014 podpisano kontrakt na dostarczenie trzech W-3A w wersji pożarniczej dla hiszpańskiego operatora Hispánica de Aviación[15].

W 2007 roku zawarto umowę z Chinami dotyczącą montażu Sokołów w nowo wybudowanym zakładzie w prowincji Jiangxi. Kontrakt przewidywał złożenie 150 egzemplarzy różnych typów w latach 2007–2014. Początkowo planowano uruchomienie produkcji w 2008 roku, lecz według doniesień chińskiej prasy pierwszy egzemplarz miał zostać zmontowany dopiero w 2010 roku. Plany produkcji Sokołów w Chinach nie doszły do skutku[16].

Modernizacje

[edytuj | edytuj kod]
W-3PL Głuszec
Zmodernizowany W-3WARM Anakonda

W 2004 roku rozpoczęto realizację programu Głuszec – modernizacji W-3WA do standardu śmigłowców wsparcia bojowego W-3PL (analogicznych do NATO-wskiego standardu STANAG 4555). Głuszce są wyposażone w awionikę zintegrowaną za pomocą szyny danych Mil-Std 1553B (wielofunkcyjne monitory MFD, bezwładnościowo-satelitarny system nawigacji, komputer misji, system zarządzania awioniką) system samoobrony (promiennik zakłócający w podczerwieni, wyrzutnie pułapek), stabilizowany system obserwacyjno-celowniczy, HUD, nowe radiostacje, systemy ochrony biernej[17]. Uzbrojenie (analogiczne do W-3WA, ewentualnie dodatkowo ppk) podwieszane jest na czterech belkach, zaś na węźle pod nosem zamontowano ruchome stanowisko WS-4610 z WKM-Bz, kierowane za pomocą celownika nahełmowego.

Cztery pierwsze Głuszce, dostarczone w grudniu 2010 roku, weszły w skład 56. Pułku Śmigłowców Bojowych[18][17]. Do 2016 roku zmodernizowano kolejne cztery[19]. W 2017 roku jeden śmigłowiec zmuszony był do lądowania awaryjnego podczas ćwiczeń we Włoszech. Śmigłowiec doszczętnie spłonął, jednak załoga i pasażerowie zdołali opuścić maszynę po przyziemieniu[20].

W 2014 roku podpisano umowę na modernizację pięciu najstarszych śmigłowców lotnictwa morskiego. Przebudowę z wersji W-3T i W-3RM do W-3WA i W-3WARM wykonano na dwóch wiropłatach transportowych i trzech w wersji ratownictwa morskiego. Zmodernizowane W-3 otrzymały między innymi cyfrowy system sterowania silnikami FADEC, nowe wyposażenie ratownicze i kamery termowizyjne sprzężone z reflektorami szperaczami. Śmigłowce wyposażone są również w system automatycznej identyfikacji jednostek pływających AIS, który usprawnia prowadzenie ewakuacji poszkodowanych z pokładów statków. W kabinie transportowej pojawiło się stanowisko respiratora i pompy infuzyjnej[21]. W kwietniu 2020 roku ostatnią (ósmą) Anakondę doprowadzono do konfiguracji W-3WARM[22].

W 2019 roku Inspektorat Uzbrojenia podpisał z zakładami WSK PZL-Świdnik umowę o wartości 99,5 miliona złotych na modernizację czterech W-3WA do wersji poszukiwawczo-ratowniczej W-3WA SAR. Maszyny te zostały przewidziane do wzmocnienia jednej z Grup Poszukiwawczo-Ratowniczych Sił Powietrznych RP. Zakres modernizacji obejmuje unifikację konstrukcji do standardu W-3WA SAR, instalację cyfrowego układu paliwowo-regulacyjnego, sygnalizatora oblodzenia, ratunkowego nadajnika radiowego ELT, instalacji płukania sprężarek silników PZL-10W oraz modernizację przyrządów pokładowych. Śmigłowce zostaną również wyposażone w specjalistyczny sprzęt ratowniczo-medyczny umożliwiający podejmowanie poszkodowanych, udzielanie pomocy medycznej, transport do bezpiecznych lokalizacji i oznaczanie miejsca akcji w trudnych warunkach. Zakres prac był zbliżony do tego w śmigłowcach W-3WARM, modernizacja trwała do stycznia 2023 roku[4][23].

Konstrukcja

[edytuj | edytuj kod]

W-3 Sokół to śmigłowiec wielozadaniowy o klasycznej konstrukcji półskorupowej w układzie jednowirnikowym ze śmigłem ogonowym, powszechnie określanym „układem Sikorskiego”. Poszycie kadłuba wykonano z blach duraluminiowych o grubości od 0,8 do 2 milimetrów; grubsze elementy zastosowano w najbardziej obciążonych fragmentach, dodatkowo je wzmacniając[4][24][25]. Wirnik nośny jest czterołopatowy, zbudowany z kompozytu szklano-epoksydowego, wyposażony w instalację przeciwoblodzeniową na krawędziach natarcia i światła konturowe na końcówkach łopat. Trzyłopatowe śmigło ogonowe umieszczono po prawej stronie statecznika pionowego; ono również wykonane jest z kompozytów i posiada instalację przeciwoblodzeniową[4][24][25].

Ratowniczy W-3RL należący do 2. Grupy Poszukiwawczo-Ratowniczej
Sokoły w 2002 roku
Kokpit filipińskiego W-3A

Wymiary maszyny są zbliżone do standardów średnich śmigłowców transportowych. Długość całkowita z wirnikiem wynosi 18,79 metra, wysokość – 5,14 metra, szerokość kadłuba – 1,75 metra[24][25]. Sam kadłub ma długość 14,21 metra, natomiast kabina pasażersko-transportowa mierzy 3,2 × 1,55 × 1,4 metra. Masa własna Sokoła, zależnie od wersji, wynosi 3800–3900 kilogramów, maksymalna masa startowa to 6400 kilogramów[25]. Kabina w wersji podstawowej mieści dwanaście osób na składanych ławkach, podczas gdy wariant VIP – nazywany potocznie „salonką” – przystosowano do przewozu pięciu pasażerów w komfortowych warunkach[4][24][25].

Napęd stanowią dwa silniki turbinowe PZL-10W, każdy o mocy startowej 900 koni mechanicznych i trwałej 780 koni mechanicznych. Zespół napędowy umożliwia lot przez pół godziny na jednym silniku, co zwiększa bezpieczeństwo eksploatacji. Wloty powietrza wyposażono w filtry przeciwpyłowe i instalację przeciwoblodzeniową, co pozwala na operowanie w trudnych warunkach atmosferycznych i terenowych. Początkowe wersje miały istotną wadę – niski resurs silników, wynoszący zaledwie 300 godzin pracy[4][24][25]. W kolejnych latach podniesiono go do 750 godzin. Napęd przenosi moc poprzez przekładnię główną, która łączy się w jeden zespół z silnikami i montowana jest do kadłuba. Między silnikami umieszczono wentylator, odpowiadający za chłodzenie zespołu napędowego i awioniki oraz wentylację kabin. Sokół osiąga prędkość maksymalną około 260 kilometrów na godzinę i zasięg 700 kilometrów, który przy zastosowaniu dodatkowego zbiornika paliwa wzrasta do około 1100 kilometrów. Maszyna przystosowana jest do pracy w temperaturach od –40 do +43 °C oraz do lotów przy wietrze czołowym do 25 metrów na sekundę i bocznym do 18 metrów na sekundę[4][24][25].

Resurs konstrukcji wynosi 12 tysięcy godzin, jednak wiele podzespołów ma także resurs kalendarzowy: od ośmiu do dziesięciu lat. Śmigłowiec wymaga kosztownych remontów po około 3000 godzin pracy. Był to jeden z powodów, dla których część prywatnych użytkowników decydowała się na wycofanie maszyn z eksploatacji przy relatywnie niskim nalocie[25]. Uruchamianie silników do prac naziemnych zalicza się do ogólnego nalotu, co widoczne było choćby w przypadku niedostarczonych Irakowi Sokołów – mimo że w powietrzu znalazły się jedynie podczas oblotów fabrycznych, miały zapisane kilkadziesiąt godzin pracy z powodu regularnego odpalania silników w ramach procedur obsługowych[4][24][25].

Wyposażenie Sokołów w większości przypadków jest podobne, choć z biegiem lat część systemów uległa dezaktualizacji. Kolejne modernizacje obejmowały częściową wymianę awioniki, instalację nowych urządzeń i dostosowanie kabiny pilotów do współpracy z goglami noktowizyjnymi[4][24][25]. Pomimo to kokpit pozostał w zdecydowanej większości analogowy, co stanowi ograniczenie w stosunku do nowoczesnych maszyn zachodnich. Z tego względu planowana jest dalsza modernizacja floty, której celem jest dostosowanie śmigłowców do nowego standardu W-3WA WPW – wariantu przeznaczonego do wsparcia działań na polu walki, wyposażonego w nowocześniejsze systemy i dostosowanego do aktualnych wymagań taktycznych[4][24][25].

Wersje produkcyjne

[edytuj | edytuj kod]
  • W-3 Sokół – oznaczenie pierwszych egzemplarzy[4].
  • W-3A Sokół – wersja z certyfikatem FAR-29[4].
  • W-3AS Sokół – wersja, w której płatowiec pochodzi z W-3A, zaś awionika z W-3. Wariant dostosowany do prze­pisów hiszpańskich, zgodnych z FAR-29. W latach 2000–2004 zbudowano 13 egzemplarzy[26].
  • W-3A2 Sokół – wersja z czteroosiowym autopilotem Smith SN 350 (zbudowano jedną sztukę dla odbiorcy z Hiszpanii)[27].
  • W-3AM Sokół – W-3 Anakonda zbudowana na potrzeby Staży Granicznej[28].
  • W-3A SAR – cywilny W-3A w wersji ratowniczej[29].
  • W-3UT – wersja W-3U sprzedana do Birmy i przebudowana do konfiguracji transportowej (jedna sztuka)[26]
  • W-3T Sokół – wojskowa wersja transportowa[4].
  • W-3P Sokół – wojskowa wersja pasażerska do przewozu VIP[4].
  • W-3W Sokół – wersja uzbrojona w stałe działko GSz-23Ł i cztery wysięgniki na podwieszane uzbrojenie niekierowane[4].
  • W-3WA Sokół – wersja W-3A uzbrojona jak W-3W[4].
  • W-3RM Anakonda – wersja ratownictwa morskiego, z nadmuchiwanymi pływakami do awaryjnego wodowania[4].
  • W-3WARM Anakonda – zmodernizowana wersja ratownictwa morskiego, wyposażona w system FADEC, wyciągarkę, kamery termowizyjne sprzężone z reflektorami, kamery na podczerwień, system AIS, nadmuchiwane pływaki do awaryjnego wodowania (oprócz maszyn przebudowanych z wersji W-3T) i wyposażenie ratownicze[30].
  • W-3PPD Gipsówka (PPD-2 Gipsówka) – latający punkt dowodzenia[31].
  • W-3PL Głuszec – wersja wsparcia bojowego wyposażona w głowicę optoelektroniczną i uzbrojona w karabin maszynowy z obrotową wieżyczką kalibru 12,7 mm zamontowany na dziobie śmigłowca, wysięgniki uzbrojenia pozwalające na podwieszenie wyrzutni niekierowanych pocisków rakietowych, wyrzutni min oraz działka kal. 23 mm w zasobniku. Śmigłowce wyposażone są w system FADEC, autopilota, cyfrową kabinę, systemy INS, GPS, ILS, HUD, system „swój-obcy” oraz systemy przeciwdziałania m.in. RWR(inne języki) i flary[32][33].
  • W-3RR Procjon (SRR-10 Procjon) – wersja rozpoznania radioelektronicznego[34].
  • W-3RL Sokół – wojskowa wersja ratownictwa lądowego[4].
  • W-3WA SAR – wersja poszukiwawczo-ratownicza wyposażona w system FADEC, cyfrową awionikę, system ostrzegania o przeszkodach terenowych (TAWS), nowy system łączności, system monitorowania i diagnostyki śmigłowca (HUMS), cyfrowego autopilota, nowe łopaty wirnika głównego oraz wyposażenie ratownicze[35].
  • W-3AE Sokół – wersja ewakuacji medycznej[36][37]
  • W-3WA VIP Sokół – wersja do przewozu VIP-ów, wyposażona w luksusową salonkę, system FADEC, klimatyzację i łączność komórkową[38][37].
  • W-3SP – śmigłowiec opracowany specjalnie dla jednostki GROM, powstał w wyniku modernizacji śmigłowca W-3RM. Dostarczony w lipcu 1998, rozbity w 21 sierpnia 1998 roku[26].

Niezrealizowane projekty i wersje rozwojowe

[edytuj | edytuj kod]
Szkic wersji Sokół Long
  • W-3B Jastrząb – projekt wersji szturmowej[39].
  • W-3WB Huzar – wersja W-3B powstała we współpracy ze spółkami z RPA, które dostarczyły dzienno-nocną głowicę optoelektroniczną HSOS (Denel) i PPK ZT-3/ZT-35 (Kentron), wyposażona także w ruchome działko 20 mm GA-1 na dziobie. Śmigłowiec odpalał ppk na poligonie w RPA[40]. Nazywana także W-3K (od firmy Kentron)[39][41].
  • W-3L Sokół Long – projekt wydłużonej wersji dla 14 pasażerów, powstała makieta[39].
  • W-3MS Sokół – proponowana wersja uzbrojona[39].
  • W-3U Żmija – projekt uzbrojonego śmigłowca desantowo-bojowego bez pocisków ppanc. Niezrealizowany, skoncentrowano się na budowie śmigłowca w wersji W-3U Salamandra[26].
  • W-3U Salamandra – prototypowa wersja z uzbrojeniem zaadaptowanym z Mi-24W (jeden egzemplarz, sprzedany do Birmy jako nieuzbrojona maszyna transportowa oznaczona W-3UT). Prace projektowe rozpoczęły się w 1989 roku w PZL Świdnik przy współpracy z przemysłem zbrojeniowym ZSRR. Na uzbrojenie składało się stałe dwulufowe działko GSz-23Ł kal. 23 mm i ppk Szturm (głowica celownicza po prawej stronie śmigłowca). Prototyp oblatany w marcu 1990 roku[26][39].
  • W-3U-1 Aligator – projekt wersji zwalczania okrętów podwodnych[39].
  • W-3WS Sokół – proponowana wersja uzbrojona[39].
  • W-3NG Sokół – W-3 Sokół Next Generation, propozycja modernizacji opracowana przez koncern Leonardo i PGZ. Koncepcja obejmuje montaż awioniki ze śmigłowca AW169, autopilota, systemu obserwacji optoelektronicznej, systemu FADEC, systemu zarządzania lotem (FMS), syntetycznego zobrazowanie terenu (SVS), map cyfrowych, systemu ostrzegania o przeszkodach terenowych (TAWS) oraz systemu monitorowania i diagnostyki śmigłowca (HUMS). Projekt zakłada zwiększenie osiągów i nowe uzbrojenie poprzez montaż pocisków powietrze-powietrze, ppk oraz uzbrojenia niekierowanego[42].

Eksploatacja śmigłowców W-3

[edytuj | edytuj kod]

Siły Zbrojne RP

[edytuj | edytuj kod]
W-3WARM Anakonda przed modernizacją i w starym malowaniu lotnictwa morskiego
W-3AE
Śmigłowiec W-3P dostosowany do przewozu VIP

Kluczowym czynnikiem rozwoju programu W-3 Sokół było jego wprowadzenie do Sił Zbrojnych RP, a nie rynek cywilny. Największe zainteresowanie wykazała Marynarka Wojenna, poszukująca na przełomie lat 80. i 90. nowego śmigłowca ratowniczego. Mi-14PS były nieliczne, a lżejsze Mi-2RM nie sprawdzały się w trudnych warunkach atmosferycznych. Badania wykazały, że odpowiednio zmodyfikowany W-3 może sprostać wymaganiom lotnictwa morskiego[4][43].

Pierwsze dwa transportowe Sokoły W-3T (nb. 0209 i 0304) trafiły w 1989 roku do 18. Eskadry Lotnictwa Łącznikowego MW, gdzie służyły do zadań logistycznych i testów przydatności do operowania nad morzem. Pozytywne oceny doprowadziły do oblotu prototypu W-3RM Anakonda (0411) w 1991 roku. Maszynę wyposażono w pływaki awaryjne, wciągarkę i sprzęt ratowniczy. Jej debiut nastąpił podczas akcji ratowniczej promu MF „Jan Heweliusz” w 1993 roku[4]. Marynarka Wojenna otrzymała łącznie osiem śmigłowców w wersjach RM i WARM, zmodernizowanych w latach 2016–2020[44] do wspólnego standardu z nową awioniką, systemami obserwacyjnymi i szarym malowaniem[4][43].

W tym samym czasie W-3T weszły do Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej. W 1993 roku sześć maszyn przydzielono do 47. Szkolnego Pułku Śmigłowców, a jeden w wersji pasażerskiej trafił do 36. Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego[45]. Równolegle rozpoczęto prace nad uzbrojonym wariantem W-3W, który w połowie lat 90. wszedł na wyposażenie 25. Dywizji Kawalerii Powietrznej. W kolejnych latach powstały także wersje specjalistyczne, w tym W-3AE (ewakuacja medyczna), W-3PPD Gipsówka (stanowisko dowodzenia) i W-3RR Procjon (walka radioelektroniczna)[4][43].

Na początku XXI wieku opracowano nową wersję uzbrojoną – W-3PL Głuszec. Maszyna, oblatana w 2007 roku, otrzymała nowoczesną awionikę, głowicę optoelektroniczną i system ostrzegania przed opromieniowaniem, jednak nigdy nie wyposażono jej w pociski przeciwpancerne. Do służby trafiło osiem egzemplarzy, z których jeden utracono w wypadku we Włoszech w 2017 roku[4][43].

Siły Powietrzne eksploatują Sokoły głównie w wersjach VIP i poszukiwawczo-ratowniczej. Te drugie wchodzą w skład trzech Grup Poszukiwawczo-Ratowniczych. W 2019 roku zakontraktowano modernizację czterech maszyn do standardu W-3WA SAR, obejmującą m.in. instalację nowej awioniki i sprzętu ratowniczego[4][43].

Łącznie Siły Zbrojne RP otrzymały 77 śmigłowców W-3 w różnych wersjach, z czego w 2024 roku w użyciu pozostawało 67[4]. Pierwsze dostarczono w 1989 roku, ostatnie – w 2013 roku. W 25. Brygadzie Kawalerii Powietrznej Sokoły stopniowo zastępowane są przez nowe śmigłowce AgustaWestland AW149. Z kolei egzemplarze wycofane ze służby w 25. Brygadzie Kawalerii Powietrznej mają zostać przeniesione do jednostek używających Mi-2[4][43].

Polski Kontyngent Wojskowy w Iraku

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz też: Polski Kontyngent Wojskowy w Iraku.

Polskie W-3WA brały udział w działaniach bojowych na Bliskim Wschodzie w latach 2003–2008, w ramach Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Iraku. Decyzja o ich użyciu zapadła w związku z udziałem Polski w inwazji na Irak i późniejszej operacji stabilizacyjnej. Do Samodzielnej Grupy Powietrzno-Szturmowej oddelegowano sześć śmigłowców, z których jeden skonfigurowano do ewakuacji medycznej. Maszyny te, transportowane drogą morską, trafiły do bazy Blair Airfield w Al-Kut, gdzie współdziałały z cięższymi śmigłowcami transportowymi Mi-8T[4][46][47].

W-3WA w Iraku

Zakres zadań Sokołów obejmował patrolowanie infrastruktury strategicznej, monitorowanie szlaków komunikacyjnych, transport personelu i ładunków oraz misje ratownictwa bojowego. Załogi wykonywały również zadania osłony konwojów, ewakuacji rannych i wsparcia sił szybkiego reagowania. Śmigłowce wykorzystywano ponadto do organizowania powietrznych punktów kontrolnych[47]. W pierwszych miesiącach każdy z nich wylatał ponad sto godzin, a wraz z wejściem komponentu lądowego do walki z partyzantką zaczęły brać udział także w operacjach wsparcia ogniowego[4][46].

15 grudnia 2004 roku doszło do katastrofy śmigłowca o numerze 0902 w rejonie Karbali. Maszyna, w wyniku błędów pilota i przeciążenia układu napędowego, utraciła moc i runęła na ziemię. Zginęło dwóch członków załogi i lekarz wojskowy, a trzy osoby odniosły obrażenia. Sprawa zakończyła się procesem, lecz w 2009 roku pilot został uniewinniony z zarzutów nieumyślnego spowodowania katastrofy[4][46].

Sokoły wycofano z Iraku w 2006 roku, lecz już w 2007 powróciły w ramach IX zmiany PKW Irak. Tym razem szczególny nacisk położono na działania nocne, co stało się jednym z pierwszych przypadków bojowego użycia połączonych sił Lotnictwa Wojsk Lądowych i piechoty po drugiej wojnie światowej. Wspólne patrole, takie jak ten w rejonie wioski Afak, miały na celu przeciwdziałanie aktywności rebeliantów i ochronę pozycji wojsk koalicyjnych[4][48][47].

Eksploatacja W-3WA w Iraku pozwoliła zebrać cenne doświadczenia. Ujawniła słabości konstrukcji w zadaniach wsparcia, ale jednocześnie dała impuls do wprowadzenia ulepszeń, w tym dostosowania kokpitów do pracy z goglami noktowizyjnymi i modernizacji wyposażenia załóg. Sokół sprawdził się w roli śmigłowca transportowego i ewakuacyjnego[4][47].

Lotnictwo MSW

[edytuj | edytuj kod]
W-3AM Anakonda Straży Granicznej
Policyjny W-3A Sokół SN-32XP

Zainteresowanie śmigłowcem W-3 Sokół wykazywały także formacje podległe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. W pierwszej kolejności konstrukcję wprowadzono do wyposażenia 103. Pułku Lotniczego Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych, utworzonego w drugiej połowie lat 70. i podporządkowanego bezpośrednio resortowi. Formacja ta odpowiadała za ochronę najważniejszych obiektów państwowych, pełniąc funkcje zbliżone do tych, które obecnie realizuje Służba Ochrony Państwa. Pierwszy Sokół (nr ser. 310315, nb. 0315) trafił do NJW w 1990 roku i przez krótki czas latał w barwach zbliżonych do strażackich, gdyż wspierał działania Państwowej Straży Pożarnej. W latach 1993–1994 pułk otrzymał kolejne trzy maszyny, w tym jedną w wersji specjalnej W-3SP, przeznaczoną dla jednostki GROM. Egzemplarz ten został jednak szybko utracony w wypadku[4][49][50].

Po rozformowaniu lotnictwa Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych w 2000 roku śmigłowce rozdzielono między wojsko i służby podległe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Większość maszyn trafiła do Policji, która początkowo przejęła dwa egzemplarze. Zostały one dostosowane do nowych zadań poprzez instalację wciągarki, zestawu kamer i reflektorów. Z kadłubów usunięto wojskowe szachownice, a w ich miejsce pojawiło się granatowo-białe malowanie nawiązujące do radiowozów oraz nowe oznaczenia cywilne: SN-31XP i SN-32XP. Maszyny stacjonują w Krakowie i Szczecinie, jednak ich eksploatacja została ograniczona ze względu na wprowadzenie nowocześniejszych śmigłowców[4][49][50]. Najprawdopodobniej zostały wycofane do 2025 roku[51].

Jeden z Sokołów został przekazany Straży Granicznej, gdzie początkowo nosił rejestrację PL-30XP, później zmienioną na SN-30XP. W 2000 roku śmigłowiec przejęła Policja, a następnie został wycofany z eksploatacji. Straż Graniczna otrzymała w 2007 roku nową maszynę – bogato wyposażoną Anakondę w wersji W-3AM (nr ser. 360913). Początkowo nosiła ona rejestrację SN-33XG, a następnie SP-VSN. Egzemplarz wciąż pozostaje w służbie[4][49][50].

Służby ratownicze

[edytuj | edytuj kod]
W-3 Sokół TOPR-u

Sokół przez pewien czas znajdował się w wyposażeniu Zespołu Lotnictwa Sanitarnego, lecz jego najbardziej rozpoznawalnym użytkownikiem w cywilnych strukturach ratowniczych stało się Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Łącznie przez TOPR przewinęły się cztery egzemplarze. Pierwszym był SP-SUC, udostępniony przez zakłady w Świdniku i testowany w 1991 roku, który potwierdził przydatność konstrukcji do działań w terenie górskim. Dwa lata później, dzięki wsparciu Kancelarii Prezydenta, TOPR zakupił własny egzemplarz oznaczony jako SP-SXT[4][52].

 Osobny artykuł: Katastrofa lotnicza w Dolinie Olczyskiej.

11 sierpnia 1994 roku o godzinie 13.17 w czasie czynności ratowniczych w Dolinie Olczyskiej Sokół SP-SXT uległ katastrofie. Zginęli ratownicy TOPR-u: Janusz Kubica i Stanisław Mateja oraz ratownicy-piloci: Bogusław Arendarczyk i Janusz Rybicki[53].

Po tym wypadku ratownicy przez pewien czas korzystali z maszyny pochodzącej z 103. Pułku Lotniczego NJW, a w 1995 roku Świdnik wypożyczył im kolejnego Sokoła (SP-SUW), wcześniej używanego jako platforma testowa dla wariantu bojowego W-3WB Huzar. Rok później TOPR pozyskał specjalnie zmodyfikowany śmigłowiec W-3A (SP-SXZ), który służył do 2003 roku. Uległ wtedy poważnemu wypadkowi podczas lądowania awaryjnego w rejonie Murzasichla. Od 2004 roku podstawową maszyną pogotowia jest W-3WA SP-SXW, okresowo zastępowany podczas remontów i przeglądów przez wojskowe lub policyjne śmigłowce, a w 2021 roku przez policyjnego S-70i Black Hawka[4][52].

Służba w lotnictwie służb zagranicznych

[edytuj | edytuj kod]
Czeski W-3 Sokół
Czeski W-3 w malowaniu służby HEMS
Filipiński W-3
Algierski W-3 podczas prób naziemnych

Śmigłowce PZL W-3 Sokół znalazły nabywców również poza granicami Polski, w sektorze cywilnym i wojskowym. Kilkadziesiąt egzemplarzy eksploatowano w Hiszpanii, dwa zasiliły wyposażenie policji w Saksonii (z czego jeden uległ rozbiciu), a pojedynczy śmigłowiec trafił do policji w Ugandzie[4].

Pierwszym zagranicznym odbiorcą wojskowym na większą skalę okazała się Mjanma. Na początku lat 90. tamtejsze siły zbrojne zamówiły trzynaście egzemplarzy: dziesięć w wersji podstawowej W-3, dwa w wariancie VIP i jednego W-3UT, przebudowanego z wersji uderzeniowej W-3U Salamandra. Aktualny stan tych śmigłowców nie jest znany, wiadomo jedynie, że część została wycofana i przekazana do muzeów. Jeżeli pozostałe egzemplarze wciąż są zdolne do lotu, prawdopodobnie wykorzystywane są w toczącej się wojnie domowej[4].

Kolejny znaczący kontrakt eksportowy podpisano w 1995 roku, kiedy Czechy, w ramach umowy międzyrządowej, otrzymały jedenaście fabrycznie nowych śmigłowców. W zamian Polska wzbogaciła się o dziesięć myśliwców MiG-29. Sokoły trafiły rok później do 24. Bazy Lotnictwa Transportowego, gdzie pełniły zadania transportowe i ratownicze[4]. Otrzymały numery taktyczne od 0709 do 0719, z czego egzemplarz o numerze 0710 uległ katastrofie w 2001 roku i został skreślony ze stanu. W 2025 roku czeskie siły powietrzne przygotowują się do wycofania tych maszyn. Rezygnacja z modernizacji była podyktowana wysokimi kosztami, jakie przedstawiła wytwórnia w Świdniku[54]. Pomimo to Sokoły wciąż intensywnie uczestniczą w działaniach, zwłaszcza w roli ratownictwa medycznego HEMS. W Polsce funkcję tę pełnią natomiast maszyny Eurocopter EC135 w barwach Lotniczego Pogotowia Ratunkowego[4].

Filipiny zakupiły osiem W-3A, które dostarczono w latach 2012–2013. Umowa opiewała na kwotę około 64 milionów dolarów i stanowiła część programu modernizacji filipińskich sił zbrojnych. Do chwili obecnej trzy maszyny uległy rozbiciu[4][55]. Ostatnim znaczącym odbiorcą państwowym została Algieria, która w 2011 roku zamówiła osiem śmigłowców w wersji W-3A. Dostawy zrealizowano w latach 2013–2014[4].

Planowano dostawę dwudziestu Sokołów dla sił powietrznych Iraku. Kontrakt anulowano, a dwa egzemplarze wyprodukowane w 2006 roku – o numerach seryjnych 370912 i 370914 – nigdy nie trafiły do odbiorcy i przez lata pozostawały na terenie zakładów PZL-Świdnik. Powstały w wariancie VIP, z kabiną dostosowaną do przewozu sześciu pasażerów[4][56].

Lista użytkowników

[edytuj | edytuj kod]

Obecni

[edytuj | edytuj kod]
Wojsko
Policja i inne służby
  •  Polska:
    • Straż Graniczna (od 2000) – jeden W-3 (nr fabr. 310414, nr rej. PL-30 XG, zmieniony na SN-30 XG) i jeden W-3AM Anakonda (nr fabr. 360913, nr rej. SN-33XG). Śmigłowiec W-3 otrzymano w roku 2000 z rozwiązanego 103. Pułku Lotniczego MSWiA, natomiast W-3AM zakupiono w roku 2007 z przeznaczeniem dla Morskiego Oddziału SG. Śmigłowiec W-3 został przekazany Policji[61][68][69][2].
    • TOPR (od 1992) – łącznie cztery W-3 (nr fabr. 310201, 310416, 310315, 310318), jeden W-3A (nr fabr. 370507) i jeden W-3WA (nr fabr. 360908) z czego trzy stanowiły własność TOPR. W roku 1992 dla TOPR wyczarterowano z PZL Świdnik jeden W-3 (nr fabr. 310201), pełnił on służbę do roku 1993, kiedy dostarczono zamówionego wcześniej Sokoła SP-SXT dostosowanego do potrzeb TOPR (nr fabr. 310416). Personel nadał mu imię Pinio. Maszyna ta została stracona w katastrofie 11 sierpnia 1994 roku. Aby wypełnić powstałą lukę w wyposażeniu, wypożyczono początkowo W-3 (nr fabr. 310315) ze 103. pułku lotniczego MSW, a od sierpnia 1995 do stycznia 1996 – W-3 (nr fabr. 310318) z PZL Świdnik. Dla TOPR zakupiono W-3A (nr fabr. 370507) SP-SXZ zmodyfikowany dla potrzeb ratownictwa, który wszedł do służby w styczniu 1996 roku. Śmigłowiec ten został poważnie uszkodzony podczas lądowania awaryjnego 29 stycznia 2003 roku koło Murzasichla (zobacz: Lawina w Tatrach (2003)). Uszkodzenia okazały się na tyle poważne, że uniemożliwiły korzystanie z maszyny. W roku 2004 przekazano TOPR nowego W-3WA (nr fabr. 370908) SP-SXW zbudowany z wykorzystaniem elementów uszkodzonego śmigłowca. Kadłub SP-SXZ został przekazany przez TOPR do Muzeum Ratownictwa w Krakowie[61].
  •  Korea Południowa: Departament Straży Pożarnej z Chungnamu (od 1999) – jeden W-3AM wyposażony w sztywny zbiornik na wodę pod kadłubem (nr fabr. 370812)[61].
  •  Chile: Corporación Nacional Forestal (od 2010) – jeden W-3A (nr fabr. 370917)[63][70].
  •  Uganda: Policja Ugandy – jeden W-3A (od grudnia 2015)[71].
Użytkownicy cywilni
Hiszpański W-3 używany do działań ratowniczych na Wyspach Kanaryjskich
W-3 Sokół używany do działań gaśniczych w Hiszpanii
  •  Polska:
  •  Hiszpania:
    • Helibravo Aviacion Espanha (od 2003) – jeden W-3A2 (nr fabr. 370508; kupiony w roku 2003) i jeden W-3 (nr fabr. 310319; kupiony w roku 2004)[61].
    • INAER Maintenance – jeden śmigłowiec rozbił się 2 lipca 2012[74][75].
    • Hispánica de Aviación (od 2006) – kilkanaście Sokołów pozyskanych m.in. od Heliseco (nr fabr. 310206, 310207, 320210, 310202, 310303, 310305, 310307, 310310, 310412, 370508, 370509, 370515, 370707, 370804, 370805, 370812)[63].
    • Sky Helicopteros – cztery Sokoły odkupione m.in. od Hispánica de Aviación (nr fabr. 310319, 370707, 370804, 370812)[63].
  •  Korea Południowa: Hanyang Aviation (od 2001) – dwa W-3AM (nr fabr. 370703 i 370704) pozyskane od Citiair[61].
  •  Nigeria: OKADA Air (od 1991) – jeden W-3 (nr fabr. 310413)[61].
  •  Rosja: PANH Helicopters (od 2003) – jeden W-3 (nr fabr. 310801)[61][76].
  •  Izrael: Israel Aerospace Industries – jeden śmigłowiec wykorzystywany do prób statycznych (nr fabr.??0324)[77].
  •  Włochy: Eliwork – dwa Sokoły od 2005/2006 (W-3AS nr fabr. 310314 I-SOKO, W-3AM 370705 I-SOKL ex-portugalski)[63][78].

Byli

[edytuj | edytuj kod]
Policja i inne służby
  •  Korea Południowa: Departament Straży Pożarnej z Daegu (2001–2003) – jeden W-3A wyposażony w półsztywny zbiornik na wodę produkcji PZL Świdnik (nr fab. 370802). Śmigłowiec zniszczony w katastrofie 18 stycznia 2003 roku[61].
  •  Polska:
    • 103 Pułk Lotniczy Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych MSWiA (1990-2000) – dwa W-3, jeden W-3RM i jeden W-3A. Jeden W-3 (nr fabr. 310315) zakupiony został w roku 1990 z przeznaczeniem dla PSP, jednak ostatecznie został przekazany do 103 pułku. W roku 1993 zakupiono kolejne dwa śmigłowce: W-3RM (nr fabr. 390510, nr takt. 510) i W-3, przebudowany do wersji o podwyższonym standardzie pasażerskim (nr fabr. 310414, nr takt. 414). W związku z zabezpieczeniem pielgrzymki Papieża Jana Pawła II na Litwę i Łotwę w roku 1993, dla 103 pułku wyczarterowano dodatkowy śmigłowiec W-3A (nr fabr. 310420) z PZL Świdnik. MSW ostatecznie kupiło go w roku 1994 i nadało nr takt. 420. W roku 1998 jeden śmigłowiec przekazano jednostce GROM. W związku z rozwiązaniem w roku 2000 103 Pułku Lotniczego pozostałe śmigłowce przekazano do Straży Granicznej oraz Policji[61].
    • Jednostka specjalna GROM (1998) – jeden W-3SP o nr takt. 0510 (nr fabr. 390510) przebudowany z W-3RM, dostarczony w roku 1998. Stracony w wypadku 21 sierpnia 1998 roku podczas ćwiczeń na poligonie na Rembertowie[61].
    • Wojewódzki Ośrodek Kardiologii w Zabrzu (1989-1991) – jeden W-3 wyposażony w specjalistyczne wyposażenie medyczne umożliwiające wykonywanie niektórych zabiegów (nr fabr. 320210). W roku 1991 śmigłowiec zwrócono do PZL Świdnik[61].
    • Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego w Lublinie (1994-2000) – jeden W-3 (nr fabr. 320210). Był to śmigłowiec wykorzystywany wcześniej przez WOK w Zabrzu. W roku 2000 zaprzestano na nim lotów, a w roku 2004 sprzedano Heliseco[61].
    • Policja (od 2000) – jeden W-3, jeden W-3A i jeden W-3T. W-3 został przekazany przez Straż Graniczną do Policji[61][79][80]. Wycofane do 2025 roku[51].
  •  Zjednoczone Emiraty Arabskie: Policja R.A.K. (2001-2005) – jeden W-3A (nr fabr. 370515)[61][63].
  •  Niemcy: Policja Saksonii (od 1994) – dwa W-3A (nr fabr. 370503 i 370708). Jeden został rozbity 17 stycznia 2005 roku w pobliżu Thalheim (nr fabr. 370708)[2][81].
Użytkownicy cywilni
  •  Niemcy: Heli-Air Zagel (od października do grudnia 1999 wyczarterowany od PZL Świdnik)[61].
  •  Gabon: Air Inter Gabon (wyczarterowany od PZL Świdnik w roku 1993)[61].
  •  Polska:
  •  Korea Południowa:
    • Citiair (1995-2001) – cztery W-3AM (nr fabr. 370514, 370703, 370704, 370803) dostarczone w latach 1995–1997, dwie maszyny zostały utracone w wypadkach (10 stycznia 1997 – nr fabr. 370514 i 29 października 2000 – nr fabr. 370803) i w ich miejsce wydzierżawiono dwa Sokoły od Daewoo. W roku 2001 pozostałe śmigłowce przekazano przedsiębiorstwu Hanyang Aviation (nr fabr. 370703 i 370704)[61].
    • Daewoo (1996-2001) – jeden W-3A (nr fabr. 370509) i cztery W-3AM (nr fabr. 370706, 370707, 370805, 370812). Jeden stracony w wypadku 8 marca 1998 roku w Pongwha-Gun (nr fabr. 370706)[61].
    • Helikorea (2001-2007) – jeden W-3A (nr fabr. 370509) i cztery W-3AM (nr fabr. 370707, 370805, 370812, 370804) odkupione od Daewoo w roku 2001[61][63].
  •  Wietnam: Tổng Công ty Bay dịch vụ Việt Nam (1997-2001) – jeden W-3AM (nr 370804) dostarczony za pośrednictwem Daewoo[61].
  •  ZSRR/ Rosja: Aerofłot (1988-1997) – dwadzieścia W-3 dostarczonych w latach 1988–1990 (nr fabr.). Dwa zostały stracone w wypadkach – 13 stycznia 1989 (nr fabr. 310202) i 19 lipca 1990 (nr fabr. 310309). W latach 1996–1997 pozostałe 18 maszyn zostało sprzedanych do Heliseco[61].
  •  Stany Zjednoczone: Lloyd Helicopters US Inc (2007) – trzy W-3AM (nr fabr. 370509, 370805, 370812)[63].
  •  Portugalia: Helibravo Aviacao (2000-2006) – jeden W-3AM zarejestrowany jako CS-HFA (nr fabr. 370705). Odkupiony od Heliseco w roku 2000, sprzedany do Włoch w roku 2006[61].
  •  Południowa Afryka: DENEL LTD (1993-1994) – prototyp W-3K Huzar (nr fabr. 360318) służący jako demonstrator. W roku 1994 wrócił do PZL Świdnik[63].

Niedoszli użytkownicy

[edytuj | edytuj kod]
  •  Polska: Państwowa Straż Pożarna – w roku 1990 z funduszy Wojewody Warszawskiego zakupiono jeden śmigłowiec W-3 z przeznaczeniem dla straży pożarnej (nr fabr. 310315). Nie utworzono jednak wydziału lotniczego straży i śmigłowiec był używany przez 103 Pułk Lotniczy MSWiA wspólnie z Oddziałem Ratownictwa Wysokościowego Zawodowej Straży Pożarnej z Warszawy-Woli. W roku 1993 usunięto z kadłuba napis „straż”[61].
  •  Irak: Irackie Siły Powietrzne – w roku 2004 pomiędzy Bumarem a irackim ministerstwem obrony podpisano umowę obejmującą m.in. zakup 20 śmigłowców Sokół. W lutym 2005 roku zamówienie zredukowano do 2 śmigłowców w wersji VIP. W PZL Świdnik wyprodukowało dwa śmigłowce dostosowane do potrzeb irackich (nr fabr. 370912, 370914), lecz ostatecznie nie trafiły one do odbiorcy irackiego[82][83].
  •  Chorwacja: HeliFOR – zamówiono dwa W-3A (nr fabr. 370912, 370914). Ostatecznie zakup anulowano[63].

W muzeach

[edytuj | edytuj kod]

W zbiorach lotniczych Muzeum Ratownictwa w Krakowie znajdują się obecnie dwa Sokoły; są to jedyne tego typu eksponaty w polskich muzeach:

  • W-3 Sokół EC-JPB – egzemplarz z numerem seryjnym 31.03.10 wyprodukowano w 1990 roku dla radzieckiej linii lotniczej Aerofłot. Śmigłowiec latał tam ze znakami CCCP-04113. Maszyna szybko jednak wróciła do Polski i trafiła do przedsiębiorstwa Heliseco – otrzymała znaki rejestracyjne SP-SYB. Przystosowano ją do wykonywania działań gaśniczych, a firma wysłała ją – podobnie jak inne swoje Sokoły – do operacji ratowniczych w Hiszpanii. Śmigłowiec zmodyfikowano do wersji W-3AS. Służył w operacjach ratowniczo-gaśniczych m.in. w hiszpańskim w regionie Galicia i na Wyspach Kanaryjskich. Śmigłowiec ratowniczo-gaśniczy PZL W3AS Sokół został przekazany do muzeum przez PZL-Świdnik[84].
  • W-3 Sokół SP-SXZ – śmigłowiec ratowniczy PZL W3A Sokół SP-SXZ został przekazany do muzeum w 2005 roku przez Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w Zakopanem. Egzemplarz z numerem seryjnym 37.05.07 wyprodukowano w 1994 roku w wersji pasażerskiej dla United India Airways Limited. Zaprezentowano go oficjalnie na targach Paris Airshow 1995 z rejestracją SP-SYE. Ostatecznie w 1996 roku zakupiło go Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w miejsce utraconego w katastrofie egzemplarza SP-SXT. Po przeprowadzonej modernizacji do standardu ratowniczego został dostarczony do Zespołu Lotnictwa Sanitarnego w Krakowie, który zajmował się jego eksploatacją na mocy umowy z TOPR. W 2000 roku w związku z reformą lotnictwa sanitarnego obsługę śmigłowca przejęło Lotnicze Pogotowie Ratunkowe. Przeprowadzono konieczny remont, otrzymał też nowe malowanie. Na początku 2003 roku Sokół został uszkodzony w wyniku awaryjnego lądowania w Murzasichlu. W muzeum znajduje się zdekompletowany kadłub maszyny[85].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Polski Sokół w subtropikach | InfoSecurity24.pl [online], infosecurity24.pl [dostęp 2024-04-24].
  2. ↑ a b c Lista PZL W-3 Sokół. gdziewojsko.wordpress.com. [dostęp 2013-09-04].
  3. ↑ a b c Rusiecki i Bondaryk 2020 ↓, s. 7–9.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn Szymon Rutkowski, W-3 Sokół. Polskie ambicje w trudnych czasach, Konflikty.pl, 16 listopada 2024 [zarchiwizowane 2025-08-27].
  5. ↑ a b c Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 1–4.
  6. ↑ Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 3.
  7. ↑ a b c d Rusiecki i Bondaryk 2020 ↓, s. 4–7.
  8. ↑ Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 4–5.
  9. ↑ Rusiecki i Bondaryk 2020 ↓, s. 8.
  10. ↑ Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 5.
  11. ↑ a b c d e Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 4–8.
  12. ↑ Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 5–6.
  13. ↑ a b Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 6–7.
  14. ↑ a b Gołąbek 2020a ↓, s. 34–38.
  15. ↑ Sokoły z PZL-Świdnik polecą do Hiszpanii [online], dziennikwschodni.pl, 10 grudnia 2014 [dostęp 2015-02-11].
  16. ↑ Grzegorz Sobczak, Świdnik na chińskim rynku w: Skrzydlata Polska 04/2010.
  17. ↑ a b Gołąbek 2020a ↓, s. 32–40.
  18. ↑ Pokaz możliwości Głuszca [online], altair.com.pl, 7 maja 2011 [zarchiwizowane z adresu 2011-05-10].
  19. ↑ Przekazanie ostatniego Głuszca – Altair Agencja Lotnicza [online], Altair, 28 czerwca 2016 [dostęp 2025-09-09].
  20. ↑ Wypadek śmigłowca Wojska Polskiego we Włoszech [online], Wydawnictwo militarne ZBIAM, 22 czerwca 2017 [dostęp 2025-09-09].
  21. ↑ Kolejna zmodernizowana Anokonda [online], altair.com.pl, 9 października 2017 [dostęp 2017-11-02].
  22. ↑ Śmigłowce Anakonda w jednolitej wersji. 2020-04-25. [dostęp 2020-04-26].
  23. ↑ Juliusz Sabak, Ratownicze Sokoły dla Krakowa? Podpisano kontrakt [online], defence24.pl, 16 września 2019 [dostęp 2025-09-08].
  24. ↑ a b c d e f g h i Rusiecki i Bondaryk 2020 ↓, s. 52–59.
  25. ↑ a b c d e f g h i j k Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 26–32.
  26. ↑ a b c d e samolotypolskie.pl – PZL W-3 "Sokół" [online], www.samolotypolskie.pl [dostęp 2021-01-20].
  27. ↑ Zdarzyło się dzisiaj: "Łopaty wirnika nośnego uderzyły o powierzchnię wody tracąc płaszczyznę obrotu..." | dlapilota.pl [online], dlapilota.pl [dostęp 2025-09-08].
  28. ↑ Rafał Muczyński, Zmodernizowany W-3AM w SG [online], MILMAG, 6 maja 2020 [dostęp 2025-09-08].
  29. ↑ PZL W-3 Sokół w Wojsku Polskim [online], Gdzie zaczyna się wojsko…, 9 października 2010 [dostęp 2020-07-21].
  30. ↑ Śmigłowce Anakonda w jednolitej wersji – Defence24 [online], www.defence24.pl [dostęp 2020-07-21].
  31. ↑ Dwunastu chętnych do Perkoza [online], Wydawnictwo militarne ZBIAM, 5 czerwca 2020 [dostęp 2025-09-08].
  32. ↑ Wirtualna Polska, W-3PL Głuszec – najnowocześniejszy śmigłowiec Wojska Polskiego – Pod dobrymi śmigłami [online], pzlswidnik.wp.pl [dostęp 2020-07-21].
  33. ↑ ..:: Z Obiektywem Obok Munduru :: ZOOM ::.. [online], zoom.mon.gov.pl [dostęp 2020-07-21].
  34. ↑ Rafał Muczyński, Serwis Procjonów [online], MILMAG, 4 czerwca 2020 [dostęp 2025-09-08].
  35. ↑ Modernizacja Sokołów [online], www.polska-zbrojna.pl [dostęp 2020-07-21].
  36. ↑ Powietrzny transport medyczny śmigłowcem W-3 AE „Sokół” [online], dlapilota.pl [dostęp 2020-07-21].
  37. ↑ a b Gdzie, Lista PZL Sokół w Wojsku Polskim.
  38. ↑ Sokół W-3WA VIP po oblocie [online], www.altair.com.pl [dostęp 2020-07-21] (ang.).
  39. ↑ a b c d e f g Rusiecki i Bondaryk 2020 ↓, s. 60–62.
  40. ↑ Przeciwpancerny Głuszec [online], Wydawnictwo militarne ZBIAM [dostęp 2021-01-20].
  41. ↑ Władysław Bubień, Próby śmigłowca PZL-Sokół, 2016, ISSN 0509-6669.
  42. ↑ MSPO2019: Leonardo prezentuje W-3 Nowej Generacji [online], www.milmag.pl [dostęp 2020-07-21].
  43. ↑ a b c d e f Gołąbek 2020b ↓, s. 32–36.
  44. ↑ Zmodernizowane Anakondy w komplecie – Altair Agencja Lotnicza [online], Altair, 27 kwietnia 2020 [dostęp 2025-09-08].
  45. ↑ Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 20–21.
  46. ↑ a b c M. Rusiecki, Śmigłowce w służbie Wojsk Lądowych. Pierwsze 45 lat. Część 2, „Lotnictwo z szachownicą”, 1/2009 (31), s. 7-9.
  47. ↑ a b c d Rusiecki i Bondaryk 2020 ↓, s. 48–49.
  48. ↑ M. Rusiecki, Śmigłowce w służbie Wojsk Lądowych. Pierwsze 45 lat. Część 2, „Lotnictwo z szachownicą”, 1/2009 (31), s. 9.
  49. ↑ a b c Rusiecki i Bondaryk 2020 ↓, s. 43–47.
  50. ↑ a b c Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 21–24.
  51. ↑ a b Rafał Muczyński, Policja wystawiła na sprzedaż trzy śmigłowce W-3 Sokół [online], MILMAG, 2 kwietnia 2025 [dostęp 2025-09-08].
  52. ↑ a b Kempski i Kempski 2004 ↓, s. 22–24.
  53. ↑ Sokół w Muzeum. lotnictwo.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-01-13)]. Części z wraku zostały zaadaptowane do obecnego śmigłowca TOPR-u, SP-SXW. Fundacja na rzecz Ratownictwa Lotniczego im. Bogusława Arendarczyka i Janusza Rybickiego.
  54. ↑ Szymon Rutkowski, Czesi rezyg­nują z moder­nizacji Sokołów i przy­śpie­szą ich wycofanie [online], Konflikty.pl, 6 marca 2024 [dostęp 2025-09-08].
  55. ↑ Ostatnie Sokoły dla Filipin – Altair Agencja Lotnicza [online], Altair, 15 lutego 2013 [dostęp 2025-09-08].
  56. ↑ Wojciech Lorencowicz, Zapomniane Sokoły dla Iraku – Magnum-x [online], www.magnum-x.pl [dostęp 2025-09-08].
  57. ↑ SAMOLOTY I ŚMIGŁOWCE GDYŃSKIEJ BRYGADY LOTNICTWA MARYNARKI WOJENNEJ. www.blmw.wp.mil.pl. [dostęp 2018-05-14].
  58. ↑ PZL W-3 Sokół w Wojsku Polskim. gdziewojsko.wordpress.com. [dostęp 2013-09-04].
  59. ↑ Wyposażenie Sił Powietrznych – Śmigłowce [online], sp.mil.pl [dostęp 2013-09-04] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-23].
  60. ↑ Czesi rezygnują z PZL W-3A Sokół. www.altair.com.pl, 2012-11-27. [dostęp 2013-09-04].
  61. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab Dariusz Sałata, Krzysztof Sałata, Andrzej Wrona, Krzysztof Spólnicki. Użytkownicy śmigłowców W-3. „Aeroplan”. 5-6/2004, s. 17-33, 2004. Warszawa: Agencja Lotnicza Altair Sp. z o.o.. ISSN 1232-8839. 
  62. ↑ PZL W-3T nr fabr. 310405 w Helicopter DataBase. www.helicopter-database.de. [dostęp 2013-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-11)]. (ang.).
  63. ↑ a b c d e f g h i j PZL W-3 w Helicopter DataBase. www.helicopter-database.de. [dostęp 2013-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-19)]. (ang.).
  64. ↑ Department of Defense of the Republic of the Philippine Notice of Award to PZL Swidnik. [dostęp 2013-09-04]. (ang.).
  65. ↑ Ostatnie Sokoły dla Filipin. www.altair.com.pl, 2013-02-15. [dostęp 2013-09-04].
  66. ↑ W-3A dla Algierii. www.altair.com.pl, 2013-02-14. [dostęp 2013-09-04].
  67. ↑ Dobry rok dla PZL. www.swidnik.pl, 2013-12-14. [dostęp 2013-12-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-19)].
  68. ↑ E-RAPORT MSPO 1/2011 – Straż Graniczna [online], altair.com.pl, 5 września 2011 [dostęp 2013-09-04] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-27].
  69. ↑ Śmigłowiec dla gdańskiej straży granicznej. wiadomosci.wp.pl, 2007-09-27. [dostęp 2013-09-04].
  70. ↑ Wojciech Lorencowicz. Pierwszy śmigłowiec Sokół w Ameryce Południowej. „Lotnictwo”. 2-3/2011, s. 30-33, 2011. Warszawa: Magnum-X Sp. z o.o.. ISSN 1732-5323. 
  71. ↑ Policja Ugandy odebrała Sokoła. [dostęp 2015-12-18].
  72. ↑ Heliseco – Flota. www.heliseco.eu. [dostęp 2013-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-04)].
  73. ↑ PZL W-3 Sokół nr fabr.?? 0325 w Helicopter DataBase. www.helicopter-database.de. [dostęp 2013-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-11)]. (ang.).
  74. ↑ Wypadki śmigłowców w Hiszpanii. www.altair.com.pl, 2012-07-04. [dostęp 2013-09-04].
  75. ↑ Modernizacja wiekowych AB 212. www.altair.com.pl, 2012-01-14. [dostęp 2013-09-04].
  76. ↑ W-3 SOKOL („FALCON”). www.panh.ru. [dostęp 2013-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-08)].
  77. ↑ PZL W-3 Sokół nr fabr.?? 0324 w Helicopter DataBase. www.helicopter-database.de. [dostęp 2013-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-11)]. (ang.).
  78. ↑ Michał Petrykowski. Sokoły w Italii. „Lotnictwo”. 5/2014, s. 19-20, maj 2014. Magnum-X. 
  79. ↑ Sławomir Kasjaniuk, Srebrny Sokół policji [online], lotniczapolska.pl, 9 września 2010 [dostęp 2013-09-04] [zarchiwizowane z adresu 2010-09-10].
  80. ↑ Na pierwszej linii – z pasją o służbach mundurowych w Polsce: Kolejny Sokół (PZL W-3A) przeszedł remont główny, po 3 latach wraca do służby! [online], Na pierwszej linii – z pasją o służbach mundurowych w Polsce, 1 sierpnia 2020 [dostęp 2020-08-06].
  81. ↑ Tragischer Helikopter-Absturz: Retter verunglückten bei Suche nach suizidgefährdeter Frau. www.spiegel.de, 2005-01-17. [dostęp 2013-09-04]. (niem.).
  82. ↑ Grzegorz Hołdanowicz. BTR-80UP DO IRAKU. SOKOŁY CHYBA NIE.... „Raport WTO”. 12/2006, 2006. Warszawa: Agencja Lotnicza Altair Sp. z o.o.. ISSN 1232-8839. 
  83. ↑ Piotr Abraszek. Iracki Sokół. „Nowa Technika Wojskowa”. 12/2006, s. 56, 2006. Warszawa: Magnum-X Sp. z o.o.. ISSN 1230-1655. 
  84. ↑ Eksponaty lotnicze. [dostęp 2024-11-10].
  85. ↑ Muzeum polskich śmigłowców. [dostęp 2024-11-10].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Adam Gołąbek. Uzbrojone Sokoły. cz. I. „Lotnictwo”. 4–5, s. 34–45, 2020. Magnum X. ISSN 1732-5523. 
  • Adam Gołąbek. Uzbrojone Sokoły. cz. II. „Lotnictwo”. 6, s. 32–40, 2020. Magnum X. ISSN 1732-5523. 
  • Miłosz Rusiecki, Paweł Bondaryk: PZL W-3 Sokół. Warszawa: Edipresse, 2020, s. 4–62. ISBN 978-83-7989-937-1.
  • Piotr Kempski, Benedykt Kempski: Śmigłowiec wielozadaniowy PZL W-3 Sokół. Warszawa: Dom wydawniczy Bellona, 2004, s. 1–32.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Ciągi oznaczeń samolotów produkowanych przez zakłady PZL
PZL przed 1939 r.
PZL Warszawa-Okęcie
WSK-Mielec
PZL-Świdnik
Szybowce zakładów PZL
Samoloty i śmigłowce polskiego lotnictwa wojskowego po 1945 roku
Samoloty myśliwskie
Samoloty bombowe
Samoloty szturmowe
Samoloty transportowe
Samoloty szkolne
Samoloty wielozadaniowe
i łącznikowe
Śmigłowce


Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=PZL_W-3_Sokół&oldid=78019605”