Pałac Donnersmarcków w Nakle Śląskim

Pałac w Nakle Śląskim

Schloss Naklo

nr rej. A/646/66 z 2 maja 1966
Pałac Donnersmarcków w Nakle Śląskim
Państwo	Polska
Miejscowość	Nakło Śląskie
Adres	Parkowa 1
Typ budynku	Pałac
Styl architektoniczny	neogotyk
Rozpoczęcie budowy	1856
Ukończenie budowy	1858
Ważniejsze przebudowy	1891
Pierwszy właściciel	rodzina Henckel von Donnersmarck
Obecny właściciel	Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach Centrum Kultury Śląskiej w Nakle Śląskim
Położenie na mapie gminy Świerklaniec Pałac w Nakle Śląskim
Położenie na mapie Polski Pałac w Nakle Śląskim
Położenie na mapie województwa śląskiego Pałac w Nakle Śląskim
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Pałac w Nakle Śląskim
50°26′19,55″N 18°54′02,74″E
Strona internetowa

Pałac Donnersmarcków w Nakle Śląskim (niem. Schloss Naklo) – zabytkowy pałac w Nakle Śląskim w województwie śląskim, w powiecie tarnogórskim.

Pałac

Budowa i rozbudowa pałacu

Pałac w Nakle Śląskim powstał w drugiej połowie XIX wieku. Jego budowę rozpoczęto w 1856 roku z inicjatywy hrabiego Hugona I Henckel von Donnersmarcka – jednego z najbogatszych przemysłowych magnatów Górnego Śląska. Pałac ukończono w 1858 roku, prawdopodobnie na miejscu starszego dworu lub zamku, który wcześniej istniał w Nakle​. Początkowo rezydencja miała pełnić rolę letniej siedziby rodowej (główną posiadłością Hugona I był zamek w Wolfsbergu), jednak z czasem jego potomkowie zamieszkali tu na stałe, czyniąc Nakło główną siedzibą nakielskiej linii Donnersmarcków​. W latach 90. XIX wieku – już po śmierci Hugona I – jego najstarszy syn Łazarz IV przeprowadził rozbudowę pałacu. W 1891 roku podwyższono i przebudowano wieżę oraz wprowadzono inne modyfikacje nadające rezydencji obecny kształt. Budowla od początku zaprojektowana była w stylu neogotyckim. Pewne podobieństwa do przebudowanego zamku Wolfsberg sugerują, że autorami projektu mogli być wiedeńscy architekci Johann Romano von Ringe i August Schwendenwein von Lanauberg, a sam pałac nawiązuje do architektury angielskiego gotyku Tudorów​. Dzięki temu pałac w Nakle Śląskim wyróżniał się na tle innych śląskich rezydencji arystokratycznych ówczesnej doby – był unikalnym przykładem stylu neogotyckiego w regionie​.

Właściciele pałacu

Lista kolejnych właścicieli pałacu oraz ich rola w jego rozwoju:

• Hrabia Hugo I Henckel von Donnersmarck (1811–1890) – inicjator budowy pałacu. Zarządzał majątkiem nakielskim od 1845 roku aż do swojej śmierci w 1890 r.​ To on sfinansował wzniesienie nowej rezydencji; pałac początkowo służył jako letnia rezydencja, jednak za jego życia stał się ważnym ośrodkiem rodowym.
• Laura von Kaszonyi – druga żona Hugona I. Według lokalnej legendy to właśnie dla niej hrabia Hugo miał wybudować pałac, a na fasadzie umieszczono dwa herby: Donnersmarcków oraz von Kaszonyi (które zachowały się do dziś we fragmentarycznym stanie)​. W rzeczywistości pałac ukończono w 1858 roku, zaledwie rok po śmierci pierwszej żony Hugona (również noszącej imię Laura, z domu von Hardenberg), co czyni tę opowieść mało prawdopodobną. Po śmierci Hugona I w 1890 r. jako wdowa Laura zarządzała dobrami do 1905 roku (nie doczekała się potomstwa).
• Hrabia Łazarz IV Henckel von Donnersmarck (1835–1914) – najstarszy syn Hugona I. Uznawany za założyciela nakielskiej linii rodu, przejął pałac jako swoją siedzibę około 1905 roku, po śmierci macochy​. To on odpowiadał za rozbudowę rezydencji w stylu neogotyku angielskiego i dobudowę wysokiej wieży pod koniec XIX wieku​.
• Hrabia Edwin Henckel von Donnersmarck (1865–1929) – syn Łazarza IV. Po śmierci ojca w 1914 r. przejął majątek. Jego rządy przypadły na burzliwy okres I wojny światowej i powojenny, ale pałac pozostał w rękach rodziny. Edwin zmarł w 1929 r.​
• Hrabia Łazarz V Henckel von Donnersmarck (1902–1991) – syn Edwina, ostatni właściciel pałacu z rodu Donnersmarcków. W młodości przeżył w Nakle okres przejścia regionu pod administrację odrodzonej Polski – po podziale Górnego Śląska w 1921 roku rodzina pozostała w swoich włościach, przyjmując polskie obywatelstwo (Donnersmarckowie z Nakła byli z tego powodu nazywani nawet w rodzinie „linią polską”). Łazarz V zarządzał majątkiem do wybuchu II wojny światowej. Gdy w 1945 r. zbliżał się front wschodni, on i jego bliscy spakowali najcenniejszy dobytek i opuścili pałac, emigrując do Szwajcarii​. Tym samym zakończyło się 90 lat związku rodu Henckel von Donnersmarck z tą rezydencją.
• Skarb Państwa (1945–1999) – po II wojnie światowej majątek Donnersmarcków został przejęty przez państwo polskie. Sam pałac znacjonalizowano i przekazano na cele publiczne​. Przez dziesięciolecia pełnił on funkcję szkoły, zarządzany de facto przez kolejne instytucje oświatowe. Formalnie właścicielem była państwowa administracja, a obiekt nie miał prywatnego gospodarza, co odbiło się na jego stanie technicznym.
• Powiat tarnogórski (od 1999) – w ramach reformy administracyjnej i procesu komunalizacji zabytków, w 1999 roku pałac w Nakle Śląskim stał się własnością Starostwa Powiatowego w Tarnowskich Górach​. Początkowo część pomieszczeń nadal zajmowała szkoła, ale z czasem cały obiekt przejęły władze powiatu​. Nowy właściciel podjął działania na rzecz restauracji zabytku i znalezienia dla niego funkcji kulturalnej. W 2013 r. utworzono w pałacu Centrum Kultury Śląskiej, które działa do dziś.

Architektura

Pałac Donnersmarcków w Nakle Śląskim to rezydencja utrzymana w stylu neogotyckim, wyróżniająca się bogatą formą architektoniczną​. Budynek jest dwukondygnacyjny (posiada dwie pełne kondygnacje) i zbudowany na planie prostokąta, z dobudowaną od strony wschodniej charakterystyczną, wieloboczną wieżą​. Fasada południowa (frontowa) ozdobiona jest dekoracyjnymi schodkowymi szczytami oraz lukarnami nakrytymi daszkami namiotowymi, co dodatkowo podkreśla neogotycki charakter obiektu​. Całość projektu zdradza inspiracje trendami historycyzmu drugiej połowy XIX w. – w bryle i zdobieniach widać wpływy angielskiego neogotyku (styl Tudorów) oraz form neoromańskich, zgodnie z ówczesną modą wśród arystokracji​. Do pałacu prowadzi reprezentacyjne wejście z ozdobnym portalem, nad którym zachowały się fragmenty kartuszy herbowych – rodowego herbu Henckel von Donnersmarck oraz herbu Laury von Kaszonyi​. Układ pomieszczeń wewnętrznych podporządkowany był zarówno funkcjom reprezentacyjnym, jak i mieszkalnym. Wnętrza pierwotnie cechowały wysokie sufity, duże okna i bogate detale sztukatorskie, a część sal posiada sklepienia kolebkowe z gzymsami (fasetami) i sztukateriami zachowanymi do dziś​. Materiałem budowlanym jest murowana cegła, obecnie otynkowana na jasny kolor (co uwidoczniło się po renowacji wieży w 2021 r., kiedy to odtworzono oryginalną jasną barwę jej elewacji)​. Pałac nakryty jest wielospadowym dachem z dachówki ceramicznej o ceglastoczerwonej barwie, spod której wyłaniają się kominy i wieżyczki wentylacyjne. Całości dopełnia rozległy park krajobrazowy otaczający rezydencję – zaprojektowany w połowie XIX wieku przez słynnego architekta ogrodów Petera Josepha Lenné, z zachowanym starodrzewem, trzema ozdobnymi bramami wjazdowymi i dawnymi budynkami gospodarczymi​.

Wnętrza pałacu

Niestety, niewiele oryginalnego wyposażenia i wystroju wnętrz przetrwało do naszych czasów. Do 1945 roku pałac słynął z eleganckich pomieszczeń reprezentacyjnych oraz prywatnych apartamentów rodziny hrabiów, jednak dokumentacja fotograficzna z tamtego okresu nie zachowała się​. Wiadomo jedynie z relacji członków rodu (m.in. hrabiego Winfrieda Henckel von Donnersmarck, urodzonego w 1938 r., który jako dziecko mieszkał w Nakle) jakie funkcje pełniły niektóre pokoje​. W rezydencji znajdowała się okazała sala balowa lub reprezentacyjna jadalnia, gdzie odbywały się uroczystości, a także biblioteka lub gabinet, w którym przechowywano rodzinne archiwalia – świadczyć może o tym obecność dużego, pancernego sejfu w jednym z pomieszczeń na I piętrze. Pałac posiadał również własną kaplicę domową – usytuowaną na parterze salę przeznaczoną do celów religijnych. Potwierdza to fakt, że podczas użytkowania budynku przez szkołę kaplicę tę przekształcono w przyziemne pomieszczenia sanitarne (łazienki i umywalnie), co zatarło jej pierwotny charakter. Mimo przekształceń, we wnętrzach przetrwało kilka oryginalnych elementów dekoracyjnych. Szczególnie imponuje główna klatka schodowa – reprezentacyjne schody wykonane z drewna, z bogato rzeźbioną balustradą, które zostały pieczołowicie odrestaurowane. W holu wejściowym zachowano fragmenty oryginalnej boazerii (okładzin drewnianych na ścianach). Podczas prac remontowych w latach 2010–2012 odkryto przypadkowo na stropie jednej z sal parterowych ozdobny plafon (dekoracyjne malowidło sufitowe), który następnie odnowiono. Wspomniany wcześniej zabytkowy sejf Donnersmarcków również pozostał na swoim miejscu – jest wbudowany w ścianę jednego z pokoi i przetrwał wojenne zawieruchy. Obecnie ten „skarbiec” stanowi ciekawostkę dla zwiedzających. Ponadto w kilku pomieszczeniach zachowano dawne kominki i ozdobne piece, a część stropów zdobi klasycystyczna sztukateria.

Przeznaczenie pałacu na przestrzeni lat

Funkcja obiektu zmieniała się wraz z kolejnymi etapami jego historii.

• Rezydencja prywatna – od momentu powstania (1858) aż do roku 1945 pałac pozostawał w rękach rodziny Henckel von Donnersmarck i służył przede wszystkim jako arystokratyczna rezydencja mieszkalna. Był świadkiem życia codziennego i uroczystości rodzinnych śląskiej arystokracji, a także centrum zarządzania okolicznym majątkiem ziemskim. Ten okres zakończył się gwałtownie wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej pod koniec II wojny światowej, gdy rodzina opuściła Nakło, ratując się ucieczką.
• Szkoła rolnicza – tuż po wojnie nastąpiła nacjonalizacja majątku i adaptacja pałacu na potrzeby edukacyjne nowo powstałych władz. Już w 1945 r. utworzono tu placówkę oświatową związaną z rolnictwem​. Początkowo funkcjonowało Państwowe Gimnazjum Gospodarstwa Wiejskiego (3-letnia szkoła rolnicza), a od 1949 r. przekształcono je w Liceum Rolnicze​. W kolejnych dekadach placówka ewoluowała – ostatecznie działał tu Zespół Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego, łączący technikum i szkoły zawodowe o profilu rolniczym. Szkoła zajmowała pałac przez niemal 60 lat, aż do roku 2005​. Ten długi okres użytkowania dydaktycznego odcisnął swoje piętno na zabytku: dla potrzeb internatu i sal lekcyjnych dokonano licznych przeróbek. Duże pomieszczenia dzielono ściankami działowymi na klasy, zaś wspomnianą kaplicę zaadaptowano na łazienki internatu (do 1970 r.)​
• Instytucja kultury – po likwidacji szkoły w 1999 r. pałac oficjalnie przekazano powiatowi tarnogórskiemu, który początkowo wykorzystywał go częściowo na swoje biura, równolegle ze szkołą​. W 2006 r. budynek zyskał nowe życie jako galeria sztuki – ulokowano tu Galerię „Barwy Śląska”, prezentującą kolekcję śląskiego malarstwa intuicyjnego (naiwnego) zgromadzoną przez Stanisława Gerarda Trefonia​. Galeria działała do 2010 roku i przyciągała miłośników sztuki, choć korzystała tylko z części przestrzeni pałacowych. W latach 2010–2012 przeprowadzono I etap rewitalizacji – gruntowny remont wnętrz (m.in. wymieniono stropy, instalacje, odnowiono zachowane dekoracje) o łącznej wartości ok. 7,7 mln zł​. Dzięki temu możliwe stało się ulokowanie tutaj nowej instytucji. 1 stycznia 2013 roku oficjalnie otwarto w odrestaurowanym pałacu Centrum Kultury Śląskiej (CKŚ) – samorządową instytucję kultury podległą powiatowi​. Od tego momentu pałac pełni funkcję muzealno-wystawienniczą, edukacyjną i eventową. W ramach CeKŚu organizowane są wystawy stałe i czasowe, koncerty, wykłady, spotkania oraz rozmaite wydarzenia artystyczne i społeczne, a zabytkowe wnętrza zyskały nowe, tętniące życiem przeznaczenie​.

Obecnie pałac z otaczającym parkiem jest wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego i od 1999 roku jest własnością starostwa powiatowego w Tarnowskich Górach.

• 
  Pałac od tyłu
• 
  Jedna z bram wjazdowych
• 
  Pałac w 2005 roku
• 
  Wieża pałacowa