Partenium ambrozjowate

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Parthenium hysterophorus)
Partenium ambrozjowate
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Asteroideae

Rodzaj

partenium

Gatunek

partenium ambrozjowate

Nazwa systematyczna
Parthenium hysterophorus L.
Sp. Pl. 988 1753[3]
Synonimy
  • Argyrochaeta bipinnatifida Cav.
  • Argyrochaeta parviflora Cav.
  • Echetrosis pentasperma Phil.
  • Parthenium glomeratum Rollins
  • Parthenium lobatum Buckley
  • Parthenium pinnatifidum Stokes[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Partenium ambrozjowate[4][5][6] (Parthenium hysterophorus L.) – gatunek roślin należący do rodziny astrowatych. Pochodzi z Ameryki Północnej i Południowej, ale rozprzestrzeniony został w wielu obszarach, zwłaszcza w strefie międzyzwrotnikowej. Na terenie dzisiejszej Polski odnotowany jako przejściowo zawleczony w Szczecinie[6] w 1938[7] (w polskiej florze ma status niezadomowionego efemerofita)[7].

Rośliny tego gatunku zawierają toksyczny lakton – parteninę powodujący silne dermatozy[8], katar sienny i astmę[9]. Ich pyłek utrudnia zapylenie i zawiązywanie owoców innych gatunków[8] (w tym użytkowych), a ich nektar służy jako pożywienie roznoszącym malarię samicom widliszka[9]. Rośliny te bardzo silnie zachwaszczają uprawy i są bardzo trudne do zwalczania[10].

Rośliny te są też wykorzystywane jako lecznicze oraz do fitoremediacji gleb w związku z wiązaniem przez nie niklu i kadmu. Mogą być także stosowane jako bioherbicyd[11].

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Gatunek występuje na rozległych obszarach Ameryki Północnej i Południowej, od środkowej i wschodniej części USA po Argentynę[12]. Pospolity jest zwłaszcza w Meksyku, na Antylach, w Ameryce Centralnej i w północnej części Ameryki Południowej (po Brazylię)[10]. Do Europy roślina ta zawlekana była tylko przejściowo. Odnotowana została w 1938 roku w Szczecinie[6][7] oraz w latach 90. XX wieku w belgijskich portach w Roeselare i Gandawie[12]. Partenium to rozprzestrzenione zostało we wschodniej i południowej Afryce, w południowej i wschodniej Azji oraz w Australii, gdzie było zawlekane głównie w latach 50., 60. i 70. XX wieku wraz z zanieczyszczonymi ziarnami zbóż z Ameryki Północnej[12]. W wielu miejscach zajmuje ogromne obszary, np. tylko w Indiach zachwaszczone tym gatunkiem w pierwszej dekadzie XXI wieku były ponad 2 miliony ha upraw[11].

Gatunek ujęty jest na liście inwazyjnych gatunków obcych uznanych za stwarzające zagrożenie dla Unii Europejskiej[13][14].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Rośliny zielne (z wiekiem u nasady nieco drewniejące) o pędach szaro- lub sinawozielonych[12], osiągające zwykle od 30 do ponad 120 cm wysokości[15]. W zależności od warunków siedliskowych czasem wyrastają jednak tylko na 10 cm[15] lub ponad 200 cm[10]. Mają głęboki korzeń palowy[12].
Liście
Skrętoległe. Blaszki osiągające 3–18 cm długości i 1–9 cm szerokości w ogólnym zarysie jajowate do eliptycznych, dwukrotnie pierzasto klapowane z odcinkami lancetowatymi do równowąskich o długości do 5 cm i szerokości do 1,5 cm. Szorstkie[15].
Kwiaty
Zebrane w główkowate kwiatostany osiągające 4 mm średnicy[12] osadzone na szypułkach zwykle do 1 cm długości[15], tworzące kwiatostany złożone mające postać baldachogrona[15]. Średnio na każdej roślinie powstaje 810 koszyczków[10]. Listki tworzące okrywy koszyczków długości 2 do 4 mm, zewnętrzne lancetowate, wewnętrzne jajowate do kolistych. Kwiaty żeńskie (brzeżne) w liczbie 5–6, z rurkowatymi koronami zakończonymi łatkami nerkowatymi do kolistych o długości do 1 mm. Kwiaty męskie w liczbie od kilkunastu do 30[15]. Korony mają barwę kremowobiałą[12].
Owoce
Niełupki gładkie, czarne[10], jajowate osiągające ok. 2 mm długości, z jajowatymi lub trójkątnymi przydatkami o długości do 1 mm powstającymi z kielicha[15]. Średnio jedna roślina produkuje ok. 15 tys. nasion, a silniej rosnące nawet ponad 100 tys.[12]

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Partenium ambrozjowate na przydrożach i w zbiorowiskach trawiastych na Hawajach
Partenium ambrozjowate w indyjskim lesie

Roślina jednoroczna kwitnąca od marca do listopada[15]. W obszarze pierwotnego zasięgu jest gatunkiem pionierskim[12], zasiedlającym miejsca zaburzone[15][12], brzegi rzek[12]. Jako chwast rośnie w różnorodnych uprawach, w sadach, w winnicach oraz w zbiorowiskach trawiastych[10][12]. Jest popularnym chwastem w ogrodach warzywnych i przydomowych oraz na plantacjach[11] m.in. cytrusów, kawy, bananów[10]. W obszarach, na których jest gatunkiem inwazyjnym wnika także do widnych lasów, zbiorowisk na terenach zalewowych i nadbrzeżnych[11]. Rozprzestrzenia się wzdłuż przydroży i terenów kolejowych[12].

Rozwija się na bardzo różnych glebach – neutralnych, kwaśnych[10] i alkalicznych[12]. Najlepiej rośnie na obszarach, gdzie roczna suma opadów przekracza 500 mm[12].

Zdolność do kiełkowania ma ok. 85% nasion i przynajmniej część zachowuje ją przez co najmniej 10 lat. Rośliny kwitną po 4–8 tygodniach od skiełkowania i sukcesywnie rozwijają kolejne koszyczki aż do zabicia rośliny przez mrozy lub suszę. W odpowiednich warunkach klimatycznych roślina może w ciągu roku wydać dwa lub trzy pokolenia[12].

Roślina jest niewrażliwa na szereg popularnych herbicydów i w efekcie bardzo silnie zachwaszcza pola, gdzie są one stosowane (nie ma konkurencji innych gatunków)[10].

Wpływ na inne gatunki roślin[edytuj | edytuj kod]

Partenium ambrozjowate oddziałuje silnie allelopatycznie (ogranicza kiełkowanie i rozwój) na okoliczne rośliny zarówno przez substancje uwalniane z korzeni do gleby, jak i poprzez rozkładające się na powierzchni gleby szczątki oraz spalone suche pędy[11]. Pyłek tego gatunku utrudnia zapylenie i zawiązywanie owoców innych roślin, w tym użytkowych[8] (np. pomidorów, fasoli i bakłażanów)[9].

Wkroczenie tego gatunku do niektórych formacji roślinnych powoduje drastyczne zmiany i spadek zróżnicowania gatunkowego udokumentowany np. w zbiorowiskach trawiastych w Nepalu czy Australii, gdzie w efekcie obniżył o 90% produktywność pastwisk[11].

Wpływ na zdrowie ludzi i zwierząt[edytuj | edytuj kod]

Rośliny tego gatunku zawierają toksyczny lakton – parteninę – powodujący silne dermatozy (rumień, pęcherze[11]) w przypadku kontaktu bezpośredniego[8][11] oraz katar sienny, astmę[9][11] i stany zapalne oczu w wyniku kontaktu z pyłkiem[11]. Rośliny te powodować też mogą biegunkę, bezdech i zadławienia[11]. W przypadku osób silnie uczulonych reakcja alergiczna kończy się śmiercią[8][16].

Ziele w przypadku spożycia powoduje zatrucie u bydła i owiec. Mięso i mleko takich zwierząt traci na jakości i w zasadzie nie nadaje się do spożycia[11].

W przypadku roznoszących malarię widliszków Anopheles okazało się, że nektar tego gatunku nie tylko nie szkodzi, ale wykorzystywany jest jako pożywienie przez samice w okresie, gdy nie mają dostępu do krwi. Komary żywiące się nektarem tego gatunku gromadzą większe rezerwy tłuszczów niż w przypadku wykorzystania innych roślin, co wpływać może korzystnie m.in. na ich zdolności reprodukcyjne[9].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-11-12] (ang.).
  3. ↑ a b Parthenium hysterophorus L.. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2020-11-13].
  4. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 137. ISBN 978-83-925110-5-2.
  5. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  6. ↑ a b c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 475. ISBN 83-01-12218-8.
  7. ↑ a b c Barbara Tokarska-Guzik i in.: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 147. ISBN 978-83-62940-33-2.
  8. ↑ a b c d e David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 684, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  9. ↑ a b c d e Malaryczne komary mają nowego sojusznika zza oceanu. [w:] national-geographic.pl [on-line]. 29.09.2015. [dostęp 2020-11-12].
  10. ↑ a b c d e f g h i NSP - Parthenium hysterophorus. FAO. [dostęp 2020-11-13].
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l Seema Patel. Harmful and beneficial aspects of Parthenium hysterophorus: an update. „3 Biotech.”. 1, 1, s. 1–9, 2011. DOI: 10.1007/s13205-011-0007-7. 
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Parthenium hysterophorus L. Asteraceae – Parthenium weed. „Bulletin OEPP”. 44, 3, s. 474-478, 2014. DOI: 10.1111/epp.12168. 
  13. ↑ List of Invasive Alien Species of Union concern. European Commission. [dostęp 2020-11-13].
  14. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów, [w:] Dz.U.2022.2649 [online], sip.lex.pl [dostęp 2023-01-24].
  15. ↑ a b c d e f g h i Parthenium hysterophorus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-11-13].
  16. ↑ Partenium ambrozjowate. [w:] Inwazyjne gatunki obce [on-line]. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2020-11-13].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Partenium_ambrozjowate&oldid=72987825”