Paweł Stalmach

Paweł Stalmach
Data i miejsce urodzenia	13 sierpnia 1824 Bażanowice
Data i miejsce śmierci	13 listopada 1891 Cieszyn
Miejsce spoczynku	Cmentarz Komunalny w Cieszynie
Narodowość	polska

Pomnik Pawła Stalmacha powstały w Istebnej dłuta Ludwika Konarzewskiego (1924)

Paweł Stalmach (ur. 13 sierpnia 1824 w Bażanowicach koło Cieszyna, zm. 13 listopada 1891 w Cieszynie) − polski dziennikarz, publicysta, redaktor i wydawca gazet, działacz społeczny i narodowy działający na Śląsku Cieszyńskim.

Życiorys

Ukończył ewangelicką szkołę powszechną (1837) i gimnazjum ewangelickie w Cieszynie (1843). W gimnazjum założył uczniowskie samokształceniowe Złączenie Polskie (1842). W l. 1843–1845 uczył się w ewangelickim liceum w Bratysławie. W tym czasie poznał polską literaturę romantyczną. Spotkał tam też wybitnego działacza słowackiego odrodzenia narodowego Ludowita Štúra, pod którego wpływem ugruntowało się u niego poczucie polskiej świadomości narodowej. W 1845 pomagał Štúrowi w założeniu pierwszego słowackiego czasopisma „Slovenskje narodnje noviny”. Należał także Towarzystwa Słowiańskiego, na forum którego protestował przeciwko uznawaniu Ślązaków za Czechów, a Śląska za kraj czeski.

W latach 1845–1848 studiował i ukończył studia na Wydziale Teologii Protestanckiej uniwersytetu w Wiedniu. W tym okresie czasu poznał wielu studiujących tam Polaków z Galicji, m.in. słowianofila i późniejszego ordynata przeworskiego księcia Jerzego Lubomirskiego. Rozszerzył wówczas swą znajomość polskiej i słowiańskiej literatury. Wielki wpływ wywarły na niego Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza. Napisał także swoje pierwsze teksty literackie. Przez cały czas utrzymywał kontakt z działaczami polskimi na Śląsku Cieszyńskim, szczególnie ze swym przyjacielem Jerzym Cienciałą, dostarczając im polskie książki. Podczas Wiosny Ludów wziął udział w powstaniu wiedeńskim w marcu 1848 jak członek Legii Akademickiej. Wspierał w maju 1848 powstanie polskiego czasopisma „Tygodnika Cieszyńskiego”. Wraz z Andrzejem Kotulą wziął udział w czerwcu 1848 w Zjeździe Słowiańskim w Pradze.Zaprotestował wówczas przeciw włączeniu Ślązaków do sekcji czesko-słowackiej zjazdu i uzyskał przydział do grupy polsko-ruskiej. W dyskusji nad manifestem do ludów Europy wystąpił na rzecz przyłączenia austriackiej części Śląska do Galicji, oraz wprowadzenia języka polskiego do szkół i urzędów. Była to zarazem pierwsza publiczna deklaracja Ślązaków cieszyńskich o przynależności do narodu polskiego.

Po skończeniu studiów powrócił w lipcu 1848 do Cieszyna, gdzie bezskutecznie starał się o posadę nauczyciela w gimnazjum ewangelickim. W tym okresie wygłaszał kazania w ewangelickich parafiach w pow. cieszyńskim. Redaktor naczelny „Tygodnika Cieszyńskiego” (1848–1851) a następnie „Gwiazdki Cieszyńskiej” (1851–1872) której wydawcą pozostawał do 1891. Na łamach tych pism przeciwstawiał się germanizacji, oraz walczył o równe prawa dla ludności polskiej i języka polskiego, dążył do podniesienia poziomu cywilizacyjnego i kulturalnego polskich Ślązaków, a także wielokrotnie domagał się połączenia Śląska Cieszyńskiego z pozostałymi ziemiami polskimi. Jego teksty odrywały szczególnie ważną rolę w okresach wyborów do śląskiego Sejmu Krajowego i austriackiej Rady Państwa. Popierając zawsze polskich kandydatów Stalmach budował jednocześnie poczucie wspólnoty narodowej u polskich katolików i ewangelików mieszkających na Śląsku. Od 1882 nawiązał ściślejszą współpracę z kierowanym przez ks. Ignacego Świeżego Związkiem Katolików Śląskich – co w związku z ewolucją „Gwiazdki” przekształcającej się w pismo katolickie budziło zastrzeżenia i sprzeciw u polskich ewangelików, m.in. u Franciszka Michejdy.

Poza redagowaniem swoich pism pisywał poematy oraz prace słowianoznawcze. Wydawał broszury polemiczne, w których poruszał tematy związane z problemami narodowościowymi Górnego Śląska. Przyczynił się do powstania na Śląsku Cieszyńskim szeregu organizacji i instytucji narodowych: m.in. Towarzystwa uczących się języka polskiego w gimnazjum ewangelickim w Cieszynie), Czytelni polskiej (1848), Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Księstwa Cieszyńskiego (1872) oraz Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego (1885). Członek – korespondent Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego (1873–1891). Za swoją działalność społeczną oraz antyrządowe artykuły był kilkukrotnie więziony oraz karany grzywnami.

Paweł Stalmach był przez całe życie ewangelikiem, czynnie uczestniczącym w życiu zboru cieszyńskiego, ale tuż przed śmiercią miał przejść na katolicyzm. Pochowany został na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.

Prace Pawła Stalmacha

• Bój na Dobropolu, czyli opisanie wojny książąt śląskich z Tatarami w r. 1241 (poemat – opublikował go w „Tygodniku Cieszyńskim” 1850 nr 13–15, wyd. osobne, Cieszyn 1890).
• Światło prawdy w narodowych stosunkach Śląska, Cieszyn 1884,
• W obronie własnej, 1887,
• Księgi rodu słowiańskiego, 1889,
• Zbiór pieśni polskich
• Cieszymir, 1890
• Bój na Dobropolu, 1890
• Pamiętniki Pawła Stalmacha, 1910

Rodzina

Urodził się w rodzinie urzędniczej. Syn ekonoma Komory Cieszyńskiej Jana i Zuzanny z Cichych. Ożenił się z Anną z domu Harach, 1.v. Skribową. Miał z nią ośmioro dzieci, ochrzczonych w kościele ewangelickim. Sześcioro z nich zmarło w dzieciństwie, dwie córki Paulina i Olga zmarły po osiągnięciu pełnoletności.

Upamiętnienie

Pomniki Pawła Stalmacha powstały w Istebnej dłuta Ludwika Konarzewskiego (1924), oraz w Cieszynie, dłuta Jana Hermy (1985). Płaskorzeźba jego postaci znajduje się w sali posiedzeń Sejmiku Wojewódzkiego w Katowicach, zaś jego popiersie wykonane przez Jana Hermę jest w holu głównym Liceum Pedagogicznego i Studium Nauczycielskiego w Cieszynie. Jest również tablica pamiątkowa w Cieszynie na ścianie domu w którym mieszkał i gdzie mieściła się redakcja "Tygodnika Cieszyńskiego" przy ul. Głębokiej 13. Jest patronem Liceum Ogólnokształcącego w Wiśle i Szkoły Podstawowej w Bażanowicach. Jego imieniem i nazwiskiem nazwano ulice w Bażanowicach, Bojszowach, Bytomiu, Cieszynie, Chorzowie, Czechowicach-Dziedzicach, Gliwicach, Gorzowie Śląskim,Bielsku-Białej, Kaczycach, Katowicach, Kędzierzynie-Koźlu, Knurowie, Lisowie, Lublińcu, Mysłowicach, Opolu, Orzeszu,Piekarach Śląskich, Pogwizdowie, Pszczynie, Raciborzu, Radlinie, Rudzie Śląskiej, Rybniku, Siemianowicach Śląskich, Skoczowie, Szczecinie, Tarnowskich Górach, Ustroniu, Wiśle, Wołczynie, Zabrzu, Żorach.

Bibliografia

• Irena Homola-Skąpska, Stalmach Paweł (1824-1891), Polski Słownik Biograficzny, t. 41, Warszawa-Kraków 2002, s. 492-497; iPSB - wersja elektroniczna
• Golec J., Bojda S., Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej, t. 2, Cieszyn 1995, s. 215–217.
• Kazimierz Józef Węgrzyn, Paweł Stalmach (1824-1891), Cieszyn 2005, Śląska Biblioteka Cyfrowa - wersja elektroniczna
• Emanuel Grim, Paweł Stalmach. Jego życie i działalność w świetle prawdy, Cieszyn 1910, Śląska Biblioteka Cyfrowa - wersja elektroniczna