Paweł Stalmach

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Paweł Stalmach
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

13 sierpnia 1824
Bażanowice

Data i miejsce śmierci

13 listopada 1891
Cieszyn

Miejsce spoczynku

Cmentarz Komunalny w Cieszynie

Narodowość

polska

Pomnik Pawła Stalmacha powstały w Istebnej dłuta Ludwika Konarzewskiego (1924)

Paweł Stalmach (ur. 13 sierpnia 1824 w Bażanowicach koło Cieszyna, zm. 13 listopada 1891 w Cieszynie) − polski dziennikarz, publicysta, redaktor i wydawca gazet, działacz społeczny i narodowy działający na Śląsku Cieszyńskim.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Ukończył ewangelicką szkołę powszechną (1837) i gimnazjum ewangelickie w Cieszynie (1843)[1]. W gimnazjum założył uczniowskie samokształceniowe Złączenie Polskie (1842). W l. 1843–1845 uczył się w ewangelickim liceum w Bratysławie. W tym czasie poznał polską literaturę romantyczną. Spotkał tam też wybitnego działacza słowackiego odrodzenia narodowego Ludowita Štúra, pod którego wpływem ugruntowało się u niego poczucie polskiej świadomości narodowej[1]. W 1845 pomagał Štúrowi w założeniu pierwszego słowackiego czasopisma „Slovenskje narodnje noviny”. Należał także Towarzystwa Słowiańskiego, na forum którego protestował przeciwko uznawaniu Ślązaków za Czechów, a Śląska za kraj czeski[1].

W latach 1845–1848 studiował i ukończył studia na Wydziale Teologii Protestanckiej uniwersytetu w Wiedniu[1]. W tym czasie poznał wielu studiujących tam Polaków z Galicji, m.in. słowianofila i późniejszego ordynata przeworskiego księcia Jerzego Lubomirskiego. Rozszerzył wówczas swą znajomość polskiej i słowiańskiej literatury. Wielki wpływ wywarły na niego Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza. Napisał także swoje pierwsze teksty literackie. Przez cały czas utrzymywał kontakt z działaczami polskimi na Śląsku Cieszyńskim, szczególnie ze swym przyjacielem Jerzym Cienciałą, dostarczając im polskie książki[1]. Podczas Wiosny Ludów wziął udział w powstaniu wiedeńskim w marcu 1848 jak członek Legii Akademickiej. Wspierał w maju 1848 powstanie polskiego czasopisma „Tygodnika Cieszyńskiego”. Wraz z Andrzejem Kotulą wziął udział w czerwcu 1848 w Zjeździe Słowiańskim w Pradze. Zaprotestował wówczas przeciw włączeniu Ślązaków do sekcji czesko-słowackiej zjazdu i uzyskał przydział do grupy polsko-ruskiej. W dyskusji nad manifestem do ludów Europy wystąpił na rzecz przyłączenia austriackiej części Śląska do Galicji, oraz wprowadzenia języka polskiego do szkół i urzędów. Była to zarazem pierwsza publiczna deklaracja Ślązaków cieszyńskich o przynależności do narodu polskiego[1][2].

Po skończeniu studiów powrócił w lipcu 1848 do Cieszyna, gdzie bezskutecznie starał się o posadę nauczyciela w gimnazjum ewangelickim. W tym okresie wygłaszał kazania w ewangelickich parafiach w pow. cieszyńskim. Redaktor naczelny „Tygodnika Cieszyńskiego” (1848–1851) a następnie „Gwiazdki Cieszyńskiej” (1851–1872) której wydawcą pozostawał do 1891. Na łamach tych pism przeciwstawiał się germanizacji, oraz walczył o równe prawa dla ludności polskiej i języka polskiego, dążył do podniesienia poziomu cywilizacyjnego i kulturalnego polskich Ślązaków, a także wielokrotnie domagał się połączenia Śląska Cieszyńskiego z pozostałymi ziemiami polskimi[1]. Jego teksty odrywały szczególnie ważną rolę w okresach wyborów do śląskiego Sejmu Krajowego i austriackiej Rady Państwa. Popierając zawsze polskich kandydatów Stalmach budował jednocześnie poczucie wspólnoty narodowej u polskich katolików i ewangelików mieszkających na Śląsku[1]. Od 1882 nawiązał ściślejszą współpracę z kierowanym przez ks. Ignacego Świeżego Związkiem Katolików Śląskich – co w związku z ewolucją „Gwiazdki” przekształcającej się w pismo katolickie budziło zastrzeżenia i sprzeciw u polskich ewangelików, m.in. u Franciszka Michejdy[1].

Poza redagowaniem swoich pism pisywał poematy oraz prace słowianoznawcze. Wydawał broszury polemiczne, w których poruszał tematy związane z problemami narodowościowymi Górnego Śląska. Przyczynił się do powstania na Śląsku Cieszyńskim szeregu organizacji i instytucji narodowych: m.in. Towarzystwa uczących się języka polskiego w gimnazjum ewangelickim w Cieszynie), Czytelni polskiej (1848), Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Księstwa Cieszyńskiego (1872) oraz Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego (1885). Członek korespondent Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego (1873–1891)[3]. Za swoją działalność społeczną oraz antyrządowe artykuły był kilkukrotnie więziony oraz karany grzywnami[4].

Paweł Stalmach był przez większość życia ewangelikiem, czynnie uczestniczącym w życiu zboru cieszyńskiego, ale tuż przed śmiercią przeszedł na katolicyzm[5]. Pochowany został na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.

Prace Pawła Stalmacha[edytuj | edytuj kod]

  • Bój na Dobropolu, czyli opisanie wojny książąt śląskich z Tatarami w r. 1241 (poemat – opublikował go w „Tygodniku Cieszyńskim” 1850 nr 13–15, wyd. osobne, Cieszyn 1890).
  • Światło prawdy w narodowych stosunkach Śląska, Cieszyn 1884[6],
  • W obronie własnej, 1887[7],
  • Księgi rodu słowiańskiego, 1889[8],
  • Zbiór pieśni polskich
  • Cieszymir, 1890
  • Bój na Dobropolu, 1890
  • Pamiętniki Pawła Stalmacha, 1910

Rodzina[edytuj | edytuj kod]

Urodził się w rodzinie urzędniczej. Syn ekonoma Komory Cieszyńskiej Jana i Zuzanny z Cichych. Ożenił się z Anną z domu Harach, 1.v. Skribową. Miał z nią ośmioro dzieci, ochrzczonych w kościele ewangelickim. Sześcioro z nich zmarło w dzieciństwie, dwie córki Paulina i Olga zmarły po osiągnięciu pełnoletności[1].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Pomniki Pawła Stalmacha powstały w Istebnej dłuta Ludwika Konarzewskiego (1924), oraz w Cieszynie, dłuta Jana Hermy (1985). Płaskorzeźba jego postaci znajduje się w sali posiedzeń Sejmiku Wojewódzkiego w Katowicach, zaś jego popiersie wykonane przez Jana Hermę jest w holu głównym Liceum Pedagogicznego i Studium Nauczycielskiego w Cieszynie. Jest również tablica pamiątkowa w Cieszynie na ścianie domu w którym mieszkał i gdzie mieściła się redakcja "Tygodnika Cieszyńskiego" przy ul. Głębokiej 13. Jest patronem Liceum Ogólnokształcącego w Wiśle[9] i Szkoły Podstawowej w Bażanowicach[10]. Jego imieniem i nazwiskiem nazwano ulice w Bażanowicach[11], Bojszowach[12], Bytomiu[13], Cieszynie[14], Chorzowie[15], Czechowicach-Dziedzicach[16], Gliwicach[17], Gorzowie Śląskim[18],Bielsku-Białej[19], Kaczycach[20], Katowicach, Kędzierzynie-Koźlu[21], Knurowie[22], Lisowie[23], Lublińcu[24], Mysłowicach[25], Opolu[26], Orzeszu[27],Piekarach Śląskich[28], Pogwizdowie[29], Pszczynie[30], Raciborzu[31], Radlinie[32], Rudzie Śląskiej[33], Rybniku[34], Siemianowicach Śląskich[35], Skoczowie[36], Szczecinie[37], Tarnowskich Górach[38], Ustroniu[39], Wiśle[40], Wołczynie[41], Zabrzu[42], Żorach[43].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d e f g h i j Irena Homola-Skąpska, Stalmach Paweł (1824-1891), Polski Słownik Biograficzny, t. 41, Warszawa-Kraków 2002, s. 492-497
  2. Jan Drabina, Górny Śląsk, Wrocław 2002, s. 115–116
  3. Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok 1873, s. 519; 1874, s. 563; 1875, s. 567; 1876, s. 576; 1877, s. 552; 1878, s. 540; 1879, s. 536; 1880, s. 543; 1881, s. 559; 1882, s. 561; 1883, s. 561; 1884, s. 545; 1885, s. 545; 1886, s. 545; 1887, s. 546; 1888, s. 546; 1889, s. 637; 1890, s. 637; 1891, s. 637;
  4. Jerzy Oleksiński, I nie ustali w walce, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1980, s. 138, ISBN 83-10-07610-X, OCLC 830955231.
  5. Sprawa ta już współcześnie budziła liczne kontrowersje. Według ewangelików (m.in. Jana Kubisza) nieprzytomny na łożu śmierci został «przepisany» do kościoła katolickiego. Natomiast katolicy (m.in. ks. Ignacy Świeży) dowodzili, że była to decyzja świadoma, już wcześniej podjęta. Pochowany został według obrządku rzymskokatolickiego na cmentarzu Komunalnym przy kościele św. Jerzego w Cieszynie, gdzie na grobie wystawiono mu pomnik. Konwersja Stalmacha na katolicyzm rozpętała walkę o prawo do jego spuścizny ideowej między katolikami a ewangelikami. Wiązało się to z podważaniem przez katolików prymatu ewangelików w procesie budzenia się polskiej świadomości narodowej na Śląsku Cieszyńskim. Spory te szczególnie ostry przebieg miały w okresie międzywojennym, szczególnie po przeniesieniu jego prochów oraz Karola Miarki i ks. Ignacego Świeżego do wspólnego grobu w Alei Zasłużonych na Centralnym Cmentarzu w Cieszynie. Uroczystości te miały jednoznacznie katolicki wymiar, co wywołało oburzenie ewangelickiej społeczności.
  6. Światło prawdy w narodowych stosunkach Śląska dostępne w wersji cyfrowej na PBI
  7. W obronie własnej dostępne w wersji cyfrowej na PBI
  8. Księgi rodu słowiańskiego dostępne w wersji cyfrowej na platformie Śląskiej Biblioteki Cyfrowej
  9. Liceum Ogólnokształcące im. Pawła Stalmacha online
  10. Szkoła Podstawowa im Pawła Stalmacha w Bażanowicach - online
  11. Bażanowice, ulica Stalmacha Pawła, online
  12. Bojszowy, Ulica Stalmacha, online
  13. Bytom, ulica Stalmacha Pawła, online
  14. Cieszyn, ulica Stalmacha Pawła, online
  15. Chorzów, ulica Pawła Stalmacha, online
  16. Czechowice-Dziedzice, ulica Stalmacha Pawła, online
  17. Gliwice, ulica Stalmacha Pawła, online
  18. Gorzów Śląski, ulica Stalmacha Pawła, online
  19. Bielsko-Biała, ulica Pawła Stalmacha, online
  20. Kaczyce, ulica Stalmacha Pawła, online
  21. Kędzierzyn-Koźle, Ulica Stalmacha Pawła, online
  22. Knurów, ulica Stalmacha Pawła, online
  23. Lisów, Ulica Stalmacha Pawła, online
  24. Lubliniec, Ulica Stalmacha, online
  25. Mysłowice, ulica Pawła Stalmacha, online
  26. Opole, ulica Pawła Stalmacha, online
  27. Orzesze, ulica Pawła Stalmacha, online
  28. Piekary Śląskie, ulica Stalmacha Pawła, online
  29. Pogwizdów, ulica Stalmacha Pawła, online
  30. Pszczyna, ulica Pawła Stalmacha, online
  31. Racibórz, ulica Pawła Stalmacha, online
  32. Radlin, ulica Stalmacha Pawła, online
  33. Ruda Śląska, Ulica Stalmacha Pawła, online
  34. Rybnik, ulica Pawła Stalmacha, online
  35. Siemianowice Śląskie, ulica Stalmacha Pawła, online
  36. Skoczów, Ulica Stalmacha, online
  37. Szczecin, ulica Stalmacha Pawła, online
  38. Tarnowskie Góry, ulica Stalmacha Pawła, online
  39. Ustroń, ulica Stalmacha Pawła, online
  40. Wisła, ulica Stalmacha Pawła, online
  41. Wołczyn, ulica Stalmacha, online
  42. Zabrze, ulica Stalmacha Pawła, online
  43. Żory, ulica Stalmacha Pawła, online

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]