Piąta kolumna
Piąta kolumna – określenie stosowane w opracowaniach historycznych i publicystyce, a także w propagandzie politycznej w odniesieniu do grup obywateli będących bądź uznawanych za wrogów wewnętrznych, dywersantów, sabotażystów, szpiegów.
Pochodzenie terminu
[edytuj | edytuj kod]Określenie „piąta kolumna” narodziło się w czasie hiszpańskiej wojny domowej (1936–1939), ale jego dokładne pochodzenie jest niejasne.
Według najbardziej rozpowszechnionej teorii miał go użyć po raz pierwszy jeden z przywódców rebeliantów generał Mola. W przemówieniu radiowym miał stwierdzić, że gdy 4 kolumny wojsk nacjonalistów posuwają się na Madryt, to piąta kolumna czeka w mieście na sygnał do powstania. Wersję taką ogłosiła 3 października 1936 roku w komunistycznym dzienniku Mundo Obrero partyjna propagandzistka, Dolores Ibarruri. Wtedy też określenie „piąta kolumna” pojawiło się publicznie po raz pierwszy[1]. Natychmiast podjęła je cała prasa republikańska[2], a za nią również media zagraniczne[3]. Domniemane przemówienie Moli nigdy nie zostało zidentyfikowane przez historyków[4].
Konkurencyjna, jednak znacznie mniej popularna teoria sugeruje, że określenie „piąta kolumna” zostało ukute i kłamliwie przypisane nacjonalistom przez republikańską propagandę. Miałoby tak się stać albo w celu podniesienia własnego morale, albo w celu usprawiedliwienia fali terroru i represji skierowanej przeciw domniemanym wrogom Republiki. Jako argument przytacza się fakt, że 30 września 1936 niemiecki charge d’affaires w Alicante w tajnym telegramie do Berlina pisał, że w strefie republikańskiej „rozpowszechniane jest domniemane stwierdzenie generała Franco” o treści identycznej jak ta w 3 dni potem przypisana przez Ibarruri generałowi Mola[5].
Piąta kolumna w Czechosłowacji
[edytuj | edytuj kod]Terminu „V kolumna” używa się zwykle jako określenia grup dywersantów rekrutowanych spośród nacjonalistycznych środowisk w obrębie mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji i Polsce w okresie hitlerowskiej agresji na te dwa kraje, a także wobec różnego rodzaju zagranicznych agentur wywiadowczych III Rzeszy współdziałających z wojskami regularnymi.
Piąta kolumna w Polsce
[edytuj | edytuj kod]Mniejszość niemiecka w Polsce od początku utworzenia II Rzeczypospolitej wspierała wysiłki Niemiec w polityce wymierzonej przeciw państwu polskiemu oraz kwestionowaniu jego granic państwowych. Przedstawiciele mniejszości niemieckiej z polskiego Pomorza 20 grudnia 1930 roku uzyskali w Berlinie zapewnienie od ówczesnego kanclerza Niemiec Heinricha Brüninga[6], że „Rzesza podziwia szczerze ofiarność Niemców na Pomorzu, którzy znajdują się na pierwszej linii frontu polityki rewizji granic”[7]. Kanclerz zapewnił ich, że Niemcy nigdy nie zrezygnują z tej polityki.
W okresie przed II wojną światową na terenie Polski działało wiele organizacji niemieckich uznawanych za piątą kolumnę:
- Jungdeutsche Partei in Polen (JDP) – obejmowała swoją działalnością całą Polskę w granicach sprzed II wojny światowej
- Deutsche Vereinigung (DtV) – działała w województwie pomorskim i województwie poznańskim
- Deutscher Volksbund – obejmowała zasięgiem teren województwa śląskiego[8]
- Deutscher Volksverband in Polen – organizacja aktywna w województwie łódzkim[9].
Wraz z kilkoma pomniejszymi organizacjami stowarzyszenia te skupiały w swoich szeregach ok. 25% ludności niemieckiej zamieszkującej terytorium II Rzeczypospolitej i utrzymywały stały, tajny kontakt z organami partyjnymi i wywiadu Niemiec – NSDAP, Auslandsorganisation, Gestapo, Abwehrą oraz SD.
W 1937 z ok. 800 tys. Niemców zamieszkałych w Polsce ok. 200 tys. było członkami organizacji hitlerowskich[10].
W 1939 powstał przy SS Hauptamt Volksdeutsche Mittelstelle (VoMi) tzw. „Komitet Sześciu”, tajna komórka koordynująca działania mniejszości niemieckiej w Polsce. Organizacji tej podlegały m.in. organizacje narodowo-socjalistyczne w przedwojennej Polsce jak Zjednoczenie Niemieckie (niem. Deutsche Vereinigung DtV) i Partia Młodoniemiecka w Polsce (niem. Jungdeutsche Partei in Polen skrót JDP)[11].
W okresie międzywojennym kontrwywiad RP wykrył kilka nielegalnych niemieckich organizacji np. Volksbundjugendgruppe w Katowicach w 1933, Narodowo-Socjalistyczny Niemiecki Ruch Robotniczy, w skrócie NSDAB, na polskiej części Górnego Śląska w 1934 (celem NSDAB było oderwanie tej części Górnego Śląska od Polski i przyłączenie jej do Niemiec), Schwarze Hand (pol. Czarna Ręka) w Chorzowie[12], Die Schwarze Schaar (pol. Czarna Drużyna). W latach 1936/37 szereg tych organizacji zostało zdelegalizowanych, a ich członkowie stanęli przed sądem. Aresztowani zostali m.in. Rudolf Wiesner, którego faszystowska Partia Młodoniemiecka kreowała na führera mniejszości niemieckiej w Polsce oraz pierwszy przywódca rywalizującej z nią Dtv Erik von Witzleben[11]. Polacy pozostawali w złudnym przeświadczeniu o dalszym rozbiciu organizacyjnym mniejszości niemieckiej[13].
Z członków nazistowskich organizacji mniejszości niemieckiej rekrutowały się bojówki Selbstschutzu prowadzące akcje sabotażowe na ziemiach polskich przed 1 września. Wraz z agresją III Rzeszy na Polskę 1 września 1939, jednostki Selbstschutzu rozpoczęły działania zbrojne przeciwko ludności polskiej i polskim siłom zbrojnym, jednocześnie podejmując działania sabotażowe, mające na celu wspomożenie niemieckiej inwazji[14]. W czasie kampanii wrześniowej, 3 września oddziały niemieckiej piątej kolumny, zorganizowane w formacje Selbstschutz, Hauptamt Volksdeutsche Mittelstelle i Hitlerjugend, dokonały akcji dywersyjnej w Bydgoszczy[15], w wyniku której zginęła polska ludność cywilna i 240 żołnierzy Wojska Polskiego z przegrupowującej się Armii „Pomorze”.
Wprawdzie działania V kolumny mają zwykle drugorzędne znaczenie, ale termin ten doskonale wpisuje się w stereotyp wroga wewnętrznego, co w warunkach wojennych może stać się przyczyną pogromów, represji wojska lub administracji rządowej przeciwko mniejszościom narodowym itp. zjawisk.
Inne kraje
[edytuj | edytuj kod]Pojęcie „piątej kolumny” przywołuje się m.in. w kontekście internowania obywateli USA pochodzenia japońskiego po ataku na Pearl Harbor (7 grudnia 1941) oraz w odniesieniu do radykalnych środowisk muzułmańskich w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych po zamachu na World Trade Center (11 września 2001).
W czasie przemówienia (19 czerwca 1967) Władysław Gomułka, nawiązując do wojny sześciodniowej – gdzie Izrael zwyciężył koalicję państw arabskich, wspieraną przez ZSRR – nazwał Żydów mieszkających w Polsce „piątą kolumną”.
Na Ukrainie „piątą kolumną” określany jest ruch prorosyjski[16][17][18], zwłaszcza partie polityczne Blok Rosyjski і Komunistyczna Partia Ukrainy, oraz Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego[16][17].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Piąty pułk
- krwawa niedziela (Bydgoszcz 1939)
- incydent jabłonkowski
- Sudetendeutsches Freikorps
- Volksdeutscher Selbstschutz
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Preston Paul (2011), La Guerra Civil Española: reacción, revolución y venganza, Madrid, ISBN 978-84-9989-150-7
- ↑ Zob. zdigitalizowane archiwa prasy hiszpańskiej, dostępne na serwisach Prensa Historica i Hemeroteca Digital
- ↑ w Polsce termin po raz pierwszy podał komunikat PAT z 17 października 1936. Już następnego dnia cytowały go gazety, zob. np. Oviedo ostatecznie uwolnione, [w:] Dziennik Wileński 18.10.1936
- ↑ De Jong Louis (2019), The German Fifth Column in the Second World War, London, ISBN 9781000008098, Preston Paul (2012), The Spanish Holocaust: Inquisition and Extermination in Twentieth-Century Spain, London, ISBN 978-0-393-23966-9
- ↑ Ruiz, Julius (2014), The 'Red Terror' and the Spanish Civil War, Cambridge, ISBN 978-1-107-05454-7, s. 187
- ↑ Edmund Męclewski, Spadkobiercy III Rzeszy, KAW, Katowice 1978.
- ↑ Martin Broszat, 200 Jahre deutsche Polenpolitik, München 1963.
- ↑ Historia. Encyklopedia Multimedialna PWN, Bartłomiej Kaczorowski (red.), Leszek Lewoc, Robert Podsiadły, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, ISBN 83-88756-29-X, OCLC 838944462 .
- ↑ Christian Raitz von Frentz (1999). „Deutscher Volksverband”. A Lesson Forgotten: Minority Protection Under the League of Nations: the Case of the German Minority in Poland, 1920-1934. LIT Verlag Münster. s. 250–251. ISBN 3-8258-4472-2.
- ↑ Słownik Wiedzy Obywatelskiej PWN, Warszawa 1970[niewiarygodne źródło?].
- ↑ a b Julitta Mikulska-Bernaś, Franciszek Bernaś, V kolumna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1977.
- ↑ Eugeniusz Guz, Winni szukają winnych, 1984, rozdz. A jednak Piąta kolumna, s. 284-285, ISBN 83-216-0351-3[niewiarygodne źródło?].
- ↑ Eugeniusz Guz, Winni szukają winnych, Katowice: „Śląsk”, 1984, s. 232-233, ISBN 83-216-0351-3, OCLC 69454866 .[niewiarygodne źródło?]
- ↑ Praca zbiorowa, Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Polski ruch oporu 1939-1945, MON, Warszawa 1988.
- ↑ Praca zbiorowa, „Polacy, Niemcy”, wyd Unia, Katowice 1995, ISBN 83-86250-02-X, Karol Marian Pospieszalski „Dzień 3 września w Bydgoszczy w świetle niemieckich źródeł”, s. 231.
- ↑ a b «П'ята колона в Україні: загроза державності». ukraine-poland.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-22)]..
- ↑ a b Богдан Червак: «П'ята колона» крокує Україною. Українське слово, № 5, 1, 7.02.2006. [dostęp 2024-08-14]. (ukr.).
- ↑ Олександр Крамар: Російська п’ята колона на пострадянському просторі: історія нічого не навчила. Тиждень.ua, 29.05.2011. [dostęp 2024-08-14]. (ukr.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Florence S. Hellman, Nazi Fifth Column Activities: A List of References, Library of Congress, Uniwersytet Michigan 1943.
- The German fifth column in Poland, Polish ministry of information by Hutchinson & co. ltd., London 1941.
- Luther, Tammo, Volkstumspolitik des Deutschen Reiches 1933-1938. Die Auslanddeutschen im Spannungsfeld zwischen Traditionalisten und Nationalsozialisten, Franz Steiner, Stuttgart 2004.
- Louis De Jong, C.M. Geyl, The German fifth column in the Second World War, University of Chicago Press 1956 [1] wersja cyfrowa książki.
- Mirosław Cygański, Hitlerowskie organizacje dywersyjne w województwie śląskim 1931–1936, Wyd. Śląsk, 1971.
- Grünberg Karol, Nazi-Front Schlesien. Niemieckie organizacje polityczne w województwie śląskim w latach 1933–1939, Wyd. Śląsk, Katowice 1963.
- Seweryn Osiński, V kolumna na Pomorzu Gdańskim, Książka i Wiedza, 1965.
- Praca zbiorowa: Wojna narodoworewolucyjna w Hiszpanii 1936-1939. MON. ISBN 83-11-06305-2.