Pierwsze masowe egzekucje w ramach operacji Tannenberg (Wielkopolska)

W Wielkopolsce w dniach 20–23 października 1939 odbyły się pierwsze masowe, publiczne egzekucje dokonane w ramach Operacji Tannenberg (niem. Unternehmen Tannenberg). Miejscem eksterminacji były: Śrem, Książ Wielkopolski, Kórnik, Mosina, Środa Wielkopolska, Kostrzyn, Gostyń, Poniec, Krobia, Kościan, Śmigiel, Leszno, Osieczna, oraz Włoszakowice i łącznie pochłonęły dwieście siedemdziesiąt pięć ofiar^[1].

Charakterystyka

Osobne artykuły: Sonderfahndungsbuch Polen, Einsatzgruppen w Polsce, Volksdeutscher Selbstschutz i Intelligenzaktion.

Mord miał charakter ludobójstwa i dotyczył uznanych przez Niemców za „szczególnie niebezpiecznych dla III Rzeszy Polaków” (niem. Sonderfahndungsbuch Polen). Ofiary znalazły się na spisach proskrypcyjnych ze względu na działalność publiczną i patriotyczną, sporządzonych przez specjalną komórkę wywiadu SS współpracującą z lokalnymi mniejszościami niemieckimi. W spisach znajdowali się: duchowni, politycy, pedagodzy, ludzie kultury, nauki i sztuki, przedsiębiorcy, powstańcy wielkopolscy i śląscy, działacze plebiscytowi na Warmii i Mazurach i na Górnym Śląsku, członkowie Związku Polaków w Niemczech, Partii Narodowo-Demokratycznej, Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół i Polskiego Związku Zachodniego uznani za „warstwę kierowniczą”^[2]. Egzekucje poprzedzały posiedzenia sądu doraźnego, a kończyło dobijanie rannych po oględzinach lekarskich i pochówek w zbiorowych nieoznaczonych mogiłach^[3].

Bezpośrednimi sprawcami zbrodni byli członkowie sądu doraźnego policji bezpieczeństwa przy (niem.) 14 Einsatzkommando der Sicherheitspolizei w Poznaniu:

Gerhard Flesch – dowódca 14 komanda, przewodniczący sądu doraźnego
Wilhelm Holz – ławnik
Hans Stapfner – policjant z posterunku w Rawiczu

oraz przedstawiciele ludności cywilnej:

dr Wolfgang Karl Werner Bickerich, pastor kościoła ewangelickiego św. Jana w Lesznie – twórca przedwojennych kartotek, zawierających informacje o miejscowych Polakach dotyczące ich działalności politycznej i społecznej
Artur Krämer – przywódca Jungdeutsche Partei (niem.), Selbstschutzu (niem.) i kolejno Oddziału Allg. SS (niem.) w Lesznie
Heinz Hoffman – przywódca mniejszości niemieckiej (JdP) (niem.), komisarz obwodowy we Włoszakowicach
Johann Uterschütz – burmistrz Osiecznej
Gustaw Pietsch – rzeźnik z Osiecznej
Horst von Leesen – właściciel majątku Drzeczkowo k. Osiecznej

Do grona pomocników w zbrodni należą także:

komisaryczny burmistrz Leszna dr Martin Schneider oraz

landrat powiatu leszczyńskiego dr von Baumbach.

Z zakresu pełnionej przez nich władzy wynika, że są oni odpowiedzialni za organizacyjne przygotowanie posiedzenia sądu oraz egzekucji.

Dane na podstawie śledztwa dotyczącego masowych publicznych egzekucji osób cywilnych w dniach 20 do 23 października 1939 mających na celu (...) „likwidację” to jest fizyczne wyniszczenie kierowniczych warstw społeczeństwa polskiego na terenach podbitych, wcielonych do Rzeszy (...)^[4].

Ofiary egzekucji według miejsca rozstrzelania

Śrem, 20 października (około godz. 10)

– 19 rozstrzelanych^[5]^[6]

Józef Adamski (lat 52) – stolarz
Jan Berełkowski (lat 56) – kupiec
Stanisław Czorek (lat 40) – nauczyciel
Hieronim Dąbrowski (lat 47) – adwokat
Marian Ernst (lat 31) – kupiec
Zygmunt Grąbczewski (lat 44) – ziemianin z Gaju
Karol Sylwester Janusz (lat 54) – notariusz
Edward Kaczmarek (lat 31) – technik budowlany
Ignacy Król (lat 43) – rolnik
Leon Laudowicz (lat 58) – dyrektor majątku Nochowo
Franciszek Malinowski (lat 54) – fabrykant
Seweryn Matuszewski (lat 60) – lekarz
Leon Meller (lat 33) – inspektor
Antoni Muślewski (lat 53) – młynarz
Władysław Nowak (lat 46) – wójt gminy Śrem
Wojciech Pawłowski (lat 70) – rolnik
ks. Antoni Rzadki (lat 42) – prefekt gimnazjum w Rogoźnie i Śremie
Walenty Szeller (lat 42) – urzędnik
Witold Staniewski (lat 38) – sędzia

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Środa Wielkopolska, 20 października (około godz. 9)

– 29 rozstrzelanych – zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 15

Bartłomiejczak Franciszek, Środa
Balcerowicz Florian, Zaniemyśl – naczelnik Urzędu Pocztowego
Bilski Stanisław, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
Błaszak Anzelm, Środa – kierownik wodociągów miejskich
Boening Kazimierz, Połażejewo – ur. 07-01-1882 we Wrześni, wicewojewoda poznański; ostatni przedwojenny właściciel Połażejewa
Groblewski Stanisław, Sanniki
Gruszczyński Marian, Środa
Jankowski Stanisław, Środa
Kandziora Józef, Zaniemyśl – nauczyciel Szkoły Podstawowej
Kaniewski Konrad, Murzynowo Kościelne
Kasperski Mieczysław, Zaniemyśl – policjant
Kostrzyński Ignacy, Środa
Kuśnierkiewicz Stanisław, Zimin
Lis Antoni, Annopole – ur. 19.05.1886, Koszuty; gospodarz, myśliwy
Madaliński Stanisław, Dębicz – ur. 25.01.1913, Dębicz; syn właściciela Dębicza i folwarku Brzeziak
Majewski Wacław, Zaniemyśl – fryzjer
Mika Józef, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
Nawrocki Norbert, Zaniemyśl – nauczyciel Szkoły Podstawowej
Pawlak Józef, Zaniemyśl – emeryt; wachmistrz żandarmerii wojskowej
Sobieszczyk Adolf, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
Stachowiak Władysław, Środa
Szymański Michał, Środa – inżynier; pracownik cukrowni
Tłok Piotr, Krerowo - nauczyciel
Tomaszewski Stanisław, Ługowiny
Trauczyński Edward, Środa
Więckowski Tadeusz, Środa
Włazliński Kazimierz, Zaniemyśl – kierownik Szkoły Podstawowej^[7]
Woźny Adam, Środa – ur. 09.12.1879, Środa; kupiec
Jedna ofiara o nieustalonym nazwisku

Książ Wielkopolski, 20 października (około godz. 16)

Alojzy Burdajewicz (lat 44) z Dolska
Antoni Borowicz (lat 32) z Książa
Ignacy Bielerzewski (lat 75) z Dolska
Tadeusz Dielerzewski (lat 36) z Dolska
Jan Cyplik (lat 53) z Książa
Stefan Ludwik Doerffer (lat 62) z Brzóstowni
Antoni Jędrzejczak (lat 62) z Ostrowieczna
Ludwik Kossowicz (lat 58) z Dolska
Czesław Lis (lat 21) z Konarzyc
Henryk Łagocki (lat 43) z Książa
Andrzej Mazurkiewicz (lat 34) z Dolska
Ignacy Milicki (lat 41) z Pokrzywnicy
Stanisław Nowak (lat 35) z Małachowa
Tomasz Paul (lat 58) z Dolska, major piechoty stanu spoczynku, kawaler Virtuti Militari
Andrzej Święcicki (lat 36) z Trąbinka
Józef Szczepański (lat 57) z Książa
Franciszek Zwierzchlewski (lat 42) z Książa

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Kórnik, 20 października (około godz. 8)

– 15 rozstrzelanych^[8]

Franciszek Dłubała
Teofil Wolniewicz – burmistrz Kórnika (1925–1937)
Jan Gmytrasiewicz
Alfons Ellmann
Kazimierz Finke
Ksawery Lehmann
Jan Lempke
Franciszek Narożny
Andrzej Nędza
Jan Niemczal
Wojciech Niemier
Ignacy Nowak
Antoni Pacyński
Seweryn Rozmiarek
Józef Stern

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 11 (dowódca Heinz Graefe)

Mosina, 20 października (około godz. 14:30)

– 15 rozstrzelanych^[9]

Franciszek Kołtoniak
Stanisław Kozak
Stanisław Jaworski
Wincenty Frankowski
Stefan Królak
Antoni Roszczak
Ludwik Baraniak
Jan Frąckowiak
Alojzy Szymański
Piotr Bartkowiak
Józef Cierżniak
Alojzy Kujath
Józef Lewandowski
Wiktor Matuszak
Roman Stefan Gawron

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 11

Kostrzyn, 20 października (około godz. 15:30)

– 27 rozstrzelanych

Czesław Borchardt
Antoni Domański
Edmund Drahaim
Marian Gierula
Ignacy Glabisz
Konrad Goćwiński
Kazimierz Haupa
Franciszek Kasprzyk
Władysław Kryślak
Wawrzyniec Kubacki
Gerard Linke
Dionizy Mikietyński
Franciszek Namysł
Jan Nowak
Jan Nowotarski
Jan Okarma
Antoni Pacholski
Florian Piątek
Franciszek Pielucha
Władysław Sikorski
Ludwik Świerkowski
Feliks Walkowiak
Tadeusz Widelicki
Marian Winowicz
Kazimierz Wojtkowiak
Ignacy Wróblewski
Maksymilian Żuromski

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 15

Leszno, 21 października (godziny poranne)

– 20 rozstrzelanych

Marcin Adamski (lat 18) – harcerz
Ludwik Antoniak (lat 36) – robotnik rolny z Długich Starych
Bruno Antoni Bartoszkiewicz (lat 37) – mistrz stolarski, działacz Stronnictwa Narodowego
Marcin Günter (lat 52) – działacz zarządu Polskiego Związku Zachodniego w Lesznie
Zygfryd Hańca (lat 20) – harcerz
Bolesław Karpiński (lat 60) – legionista, emerytowany profesor gimnazjalny, działacz kultury
Wacław Kęsicki (lat 44) – emerytowany podoficer zawodowy WP, prezes Stowarzyszenia Byłych Żołnierzy i Pułku Strzelców Wielkopolskich
Bronisław Kotlarski (lat 46) – radny miejski, prezes Okręgowy Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na południowo-zachodnią Wielkopolskę
Józef Łukowski (lat 43) – rachmistrz miejski, powstaniec wielkopolski
Józef Marcinkowski (lat 18) – robotnik z Mórkowa
Leon Marcinkowski (lat 20) – robotnik z Mórkowa
Feliks Michalak (lat 38) – fabrykant, działacz społeczny, członek Stronnictwa Narodowego
Władysław Nowak (lat 45) – kupiec, działacz wielu organizacji, prezes Koła Miejskiego Powstańców Wielkopolskich
Jan Nowicki (lat 47) – starszy sekretarz miejski, sekretarz Polskiego Związku Zachodniego w Lesznie
Mieczysław Jerzy Opatrny (lat 46) – adwokat, doktor prawa, katolik, radny miejski
Stefan Samolewski (lat 46) – powstaniec wielkopolski, skarbnik Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół", członek zarządu Bractwa Kurkowego i długoletni prezes Związku Powstańców Wielkopolskich w Lesznie
Józef Stotko (lat 40) – restaurator, skarbnik leszczyńskiego Koła Związku Powstańców Wielkopolskich
Stanisław Szal (lat 35) – drukarz, działacz harcerski w stopniu harcmistrza, sekretarz i kronikarz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Lesznie
Maksymilian Trendowicz (lat 58) – kupiec, działacz Stronnictwa Narodowego
Tomasz Wachowski (lat 40) – prezes Związku Powstańców Wielkopolskich, członek zarządu oddziału leszczyńskiego Związku Inwalidów Wojennych

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Osieczna, 21 października (po południu)

– 3 rozstrzelanych

Stanisław Głowacz – działacz harcerski
Henryk Juchniewicz – działacz Stronnictwa Narodowego
Jan Stelmaszyk – murarz

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Włoszakowice, 21 października (pod wieczór)

– 7 rozstrzelanych^[10]

Józef Kaczmarek
Andrzej Kociucki
Wojciech Mikołajczak
Józef Przeradzki
Stanisław Urbaniak
Karol Zapłata
Ignacy Żmuda

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Gostyń, 21 października (około godz. 10)

– 30 rozstrzelanych

hr. Henryk Grocholski
Stanisław Karłowski – ziemianin, działacz gospodarczy, senator
Szczepan Kaczmarek – dyrektor szkoły
Kazimierz Stryczyński
Mieczysław Hejnowicz – przywódca gostyńskiej endecji
Stefan Skiba
Stefan Pawlak
Leon Kwaśny – urzędnik policji
Szczepan Paluszczak
Wawrzyniec Szwarc – powstaniec wielkopolski
Edward Potworowski
Kazimiesz Peisser – prezes „Sokoła”
Leon Kapcia – dyrektor gimnazjum
Roman Weism – prezes Akcji Katolickiej
Józef Hejnowicz
Antoni Gościniak
Maksymilian Piątkowski
Jan Jasiak
Józef Łagodziński
Antoni Grave
Hipolit Niestrawski – burmistrz
Stanisław Zydorczyk
Franciszek Hejduk
Kazimierz Wierachowski
Wojciech Pawlak
Franciszek Wawszczak
Józef Rosik
Tomasz Skowroń
Franciszek Staszak
Jan Rosiński

– zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando 11

Krobia, 21 października (po południu)

– 15 rozstrzelanych^[11]

Jan Borowski (lat 34) – kolejarz z Krobi
Antoni Böhm (lat 48) – krawiec z Krobi
Wojciech Cholewiński (lat 64) – ziemianin z Ziemlina
Marceli Chudy (lat 23) – budowlaniec z Krobi
Stanisław Gil (lat 53) – zarządca majątku z Niepartu
Józef Korytowski (lat 46) – właściciel ziemski z Chwałkowa
Julian Łoniewski (lat 39) – policjant z Krobi
Henryk Pawlicki (lat 31) – rzeźnik z Krobi
Feliks Poprawa (lat 18) – robotnik rolny z Pępowa
Kazimierz Sonnenberg (lat 20) – urzędnik miejski z Krobi
Mariusz Sumiński (lat 31) z Kuczyny
Jan Szczurny (lat 25) – robotnik rolny z Pępowa
Jan Trawiński (lat 41) z Krobi
Walenty Walczak (lat 24) – robotnik rolny z Pępowa
Franciszek Wolny (lat 46) – rolnik z Karca

– zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando nr 15 SS (dowódca sturmbannfuhrer Franz Sommer)

Poniec, 21 października (wieczorem)

– 3 rozstrzelanych

Władysław Grześkowiak (lat 44) – woźny miejski
Antoni Jokś (lat 31) – rolnik z Drzewiec
Franciszek Skrzypczak (lat 44)

– zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando 11

Kościan, 23 października

– 26 rozstrzelanych

Zygmunt Hełczyński
Ludwik Dubski z Kobylnik
Eryk Sworowski z Kościana
Zygmunt Hełczyński z Konikowa
Franciszek Leśniak z Bieżynia
Edward Brzeski z Oborzysk
Jan Ido z Kościana
Zygmunt Irżabek z Kościana
Jan Hoffner z Kościana
Józef Tomaszewski z Kościana
Jan Hejnowicz z Kościana
Mieczysław Chłapowski z Kopaszewa
Jan Szołdrski ze Starego Gołębina
Stanisław Szukalski z Czempinia
Bronisław Farulewski z Czempinia
Franciszek Michalak z Wielichowa
Edmund Sowiński z Kościana
Jan Sroczyński z Ziemska
Józef Wojciechowski z Borowa

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Śmigiel, 23 października

– 15 rozstrzelanych^[12]

Zygmunt Ciesielski (lat 58) – aptekarz ze Śmigla
Jakub Firlej (lat 60) – rolnik i sołtys z Kotusza
Albin Kasperski (lat 27) – robotnik z Robaczyna
Wilhelm Kreuschner (lat 59) – ogrodnik ze Śmigla
Józef Ławniczak (lat 51) – naczelnik poczty ze Śmigla
Zbigniew Łukomski (lat 37) – technik budowlany ze Śmigla, działacz harcerski
Brunon Modliński (lat 27) – robotnik z Wydorowa
Władysław Pioch (lat 50) – burmistrz Śmigla
Roman Przybysz (lat 40) – rzeźnik ze Śmigla
Wiktor Sobczak (lat 37) – listonosz ze Starego Bojanowa
Maksymilian Stachowiak (lat 61) – drogerzysta ze Śmigla, powstaniec wielkopolski
Leon Szymański (lat 27) – kowal ze Śmigla
Józef Tolksdorf (lat 34) – kupiec ze Starego Bojanowa
Brunon Wojciechowski (lat 53) – kolejarz z Olszewa
Stanisław Wojciechowski (lat 40) – rolnik z Wydorowa, wójt gminy Stare Bojanowo

– zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Zobacz też

Akcja AB – (niem.) Außerordentliche Befriedungsaktion
Generalny Plan Wschodni – (niem.) Generalplan Ost
Zbrodnie niemieckie w Polsce (1939-1945)

Przypisy

↑ Akta Einsatzgruppe 15/VI w Archiwum Głównej Komisji BZH w Polsce sygn. 489 z./
↑ Magdalena Sierocińska. Trzy dni terroru. Pierwsze planowe masowe egzekucje w Wielkopolsce. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 12–1, s. 43–48, 2003–2004. [dostęp 2017-08-04].
↑ Damian Szymczak. Zabić patriotów. „Gazeta Polska”. 35 (891), s. 20, 1 września 2010.
↑ IPN-Okręgowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Poznaniu. Sprawozdanie ze śledztw w sprawie masowych egzekucji w Lesznie, Osiecznie i Włoszczakowicach, Poznań, 12.06.1975 (10-1433)
↑ Adam Lewandowski: Wspomnienie 20 października 1939. Miejski portal informacyjny, Śrem. [dostęp 2010-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-15)].
↑ Ofiary zamordowane na rynku w Śremie w dniu 20 października 1939 roku (fotografie). [dostęp 2010-08-23].
↑ Kazimierz Właźliński [online], netpol.interaccess.com [dostęp 2015-11-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-11-26] .
↑ 70-ta rocznica rozstrzelania. [dostęp 2009-10-28].
↑ Jacek Szeszuła: W rocznicę zbrodni. Żołnierze Wolności. [dostęp 2012-10-18].
↑ Urząd Gminy Włoszakowice: 70- rocznica rozstrzelanych podczas II wojny światowej. [dostęp 2010-08-22].
↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2015-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-22)].
↑ Centrum Kultury - Ziemia Śmigielska w 1939 roku [online], ck-smigiel.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).

Bibliografia

Ryszard Majewski: Waffen-SS, mity i rzeczywistość. Wrocław: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983. ISBN 83-03-00102-7.
Jerzy Zielonka: Egzekucja 21 października 1939 r[oku]. Kościan: Leszno: „Aga” : na zlec. ZML, 1994. ISBN 83-82570-91-4.
Kalendarium miasta Leszna. Leszno: Urząd Miasta, 1996. ISBN 83-906806-3-7.
K. Radziwończyk, Akcja Tannenberg grup operacyjnych Sipo i SD w Polsce. Jesień 1939, „Przegląd Zachodni” 1966, nr 5, s. 103

[Akta_Einsatzgruppe_15_VI-1] Akta Einsatzgruppe 15/VI w Archiwum Głównej Komisji BZH w Polsce sygn. 489 z./

[ceeol-2] Magdalena Sierocińska. Trzy dni terroru. Pierwsze planowe masowe egzekucje w Wielkopolsce. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 12–1, s. 43–48, 2003–2004. [dostęp 2017-08-04].

[art.-3] Damian Szymczak. Zabić patriotów. „Gazeta Polska”. 35 (891), s. 20, 1 września 2010.

[IPN_Okręgowa_Komisja_Ścigania-4] IPN-Okręgowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Poznaniu. Sprawozdanie ze śledztw w sprawie masowych egzekucji w Lesznie, Osiecznie i Włoszczakowicach, Poznań, 12.06.1975 (10-1433)

[Wspomnienie_20_października-5] Adam Lewandowski: Wspomnienie 20 października 1939. Miejski portal informacyjny, Śrem. [dostęp 2010-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-15)].

[Ofiary_zamordowane_na_rynku-6] Ofiary zamordowane na rynku w Śremie w dniu 20 października 1939 roku (fotografie). [dostęp 2010-08-23].

[7] Kazimierz Właźliński [online], netpol.interaccess.com [dostęp 2015-11-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-11-26] .

[70_ta_rocznica_rozstrzelania-8] 70-ta rocznica rozstrzelania. [dostęp 2009-10-28].

[zwm-9] Jacek Szeszuła: W rocznicę zbrodni. Żołnierze Wolności. [dostęp 2012-10-18].

[70_rocznica_rozstrzelanych-10] Urząd Gminy Włoszakowice: 70- rocznica rozstrzelanych podczas II wojny światowej. [dostęp 2010-08-22].

[11] Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2015-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-22)].

[12] Centrum Kultury - Ziemia Śmigielska w 1939 roku [online], ck-smigiel.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]