Pierwsze wystąpienie UWO

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Pierwsze wystąpienie UWO (zwane także pierwszym częściowym wystąpieniem) – akcje terrorystyczne i dywersyjne przeprowadzone w Małopolsce Wschodniej oraz w mniejszym stopniu na Wołyniu przez Ukraińską Organizację Wojskową (UWO) w latach 1921-1923, których największe nasilenie nastąpiło latem i jesienią 1922 roku.

Geneza[edytuj | edytuj kod]

Po zgodzie Rady Najwyższej na zajęcie byłej Galicji Wschodniej przez Polskę i przegranej w wojnie polsko-ukraińskiej, większość ukraińskich sił politycznych w II RP w dalszym ciągu kwestionowała prawo Polski do administrowania tym spornym terenem. 31 sierpnia 1920 roku w Pradze emigracyjni ukraińscy politycy, głównie weterani wojny polsko-ukraińskiej, powołali terrorystyczną Ukraińską Organizację Wojskową, która postawiła sobie za cel utworzenie niezależnego państwa ukraińskiego poprzez oderwanie od Polski województw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego[1].

Lucyna Kulińska uważa, że preludium do rozpoczęcia zamachów były obchody prawosławnych i greckokatolickich Zielonych Świąt w czerwcu 1921 roku, podczas których odprawiono panachidy za poległych w walkach z Polakami. Brak zdecydowanej reakcji rządu na antypolskie akcenty podczas tych obchodów ośmielił nacjonalistów do organizowania zbrojnego powstania[2].

Niezależnie od nacjonalistów do wystąpień przyłączyli się także komuniści[3].

Przebieg wystąpień[edytuj | edytuj kod]

W połowie 1921 roku do Polski wrócił z zagranicy Jewhen Konowalec i objął kontrolę nad kolegium UWO. Konowalec zmienił nieprzystający do warunków konspiracyjnych kolegialny system podejmowania decyzji wprowadzając stanowiska komendantów. Tak zreorganizowana UWO przystąpiła do przeprowadzania akcji[4].

Jednym z pierwszych aktów terroru był nieudany zamach na Józefa Piłsudskiego 25 września 1921 roku we Lwowie dokonany przez członka UWO, studenta Stepana Fedaka ps. "Smok".

 Osobny artykuł: Zamach na Józefa Piłsudskiego we Lwowie (1921).

Atak na Naczelnika Państwa spowodował liczne aresztowania (27 osób), które nadwyrężyły siły UWO i spowodowały czasowe zahamowanie ataków. Przystąpiono do nich na nowo w 1922 roku[5].

Wśród wystąpień dominowały podpalenia - podpalano budynki mieszkalne i gospodarskie, sterty zboża, siana i słomy należące najczęściej do właścicieli ziemskich i osadników. Drugą pod względem liczebności kategorią ataków były akty dywersji - zrywano łączność, tory kolejowe, wysadzano mosty, niszczono budynki państwowe. Dokonywano także zamachów na przedstawicieli państwa polskiego - żołnierzy, policjantów, urzędników, atakowano Ukraińców lojalnych względem państwa polskiego. Szczególnie dużo zamachów dokonano na kandydatów do Sejmu przez wyborami wyznaczonymi na dzień 5 listopada 1922. Wywołało to masowe wycofywanie się Ukraińców z komisji wyborczych oraz wzmocnienie ogłoszonego przez Jewhena Petruszewycza i UWO bojkotu wyborów. Bojówki UWO praktycznie nie przeprowadzały akcji przeciwko polskiemu wojsku, za to przed akcjami chętnie przebierano się w polskie mundury. Przemycane z zagranicy materiały wybuchowe ukrywano pomiędzy książkami, w koszach z żywnością. Kolportaż propagandowych druków odbywał się często za pomocą przesyłek opatrywanych pieczęciami greckokatolickich urzędów parafialnych[6].

W październiku 1922 roku UWO stworzyła i rzuciła do walki w Małopolsce Wschodniej oddział partyzancki złożony z ok. 50 ludzi pod dowództwem Stepana Melnyczuka i Pawła Szeremety[7]. Oddział atakował folwarki i kolonistów, zabił w Myszkowie w powiecie kamioneckim kandydata na posła Berezowskiego, jednak jeszcze w tym samym miesiącu został rozbity. Melnyczuk i Szeremeta zostali rozstrzelani wyrokiem sądu doraźnego w Czortkowie 11 listopada 1922 roku[8].

Kalendarium zamachów, w których padły ofiary śmiertelne[9]:

Liczba wystąpień oraz poniesione straty[edytuj | edytuj kod]

Opracowanie Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego za okres styczeń 1922 - marzec 1923 wymieniało następujące kategorie wystąpień[10].:

Kategoria wystąpienia Ilość wystąpień
Spalonych folwarków i dworów 94
Nieudanych podpaleń folwarków i dworów 9
Spalonych zagród kolonistów 54
Nieudanych podpaleń zagród kolonistów 1
Zabitych żołnierzy, żandarmów i innych 22
Zabitych własnych ludzi 13
Nieudanych zamachów na życie 11
Aktów sabotażu 60
Nieudanych aktów sabotażu 8
Ograbionych dworów 11
Potyczek z oddziałami 18
Razem 301

Zdaniem Lucyny Kulińskiej powyższe dane są fragmentaryczne. Władysław Pobóg-Malinowski podawał, że tylko w ciągu pierwszych siedmiu tygodni 1922 roku było 470 podpaleń. Według Petra Mirczuka tylko w lecie i na jesieni 1922 roku było 2,3 tys. różnego rodzaju wystąpień. Tadeusz Olszański ocenia, że w czasie samego przebiegu wyborów do Sejmu w 1922 roku, UWO i ukraińscy komuniści dokonali około 2,3 tys. podpaleń i trzydzieści osiem aktów dywersji na kolei na szkodę państwa polskiego[11]. Analogiczną liczbę (2300) podaje Ryszard Torzecki[12]. Grzegorz Motyka uważa, że bliższa rzeczywistości jest liczba około 300 aktów sabotażu i dywersji. Wśród nich wymienia[13]:

  • 17 zamachów na funkcjonariuszy państwa (zabito 5 osób);
  • 15 zamachów na Ukraińców (zabito 9 osób);
  • 129 podpaleń i rabunków;
  • 27 aktów sabotażu w obiektach państwowych;
  • 35 przypadków przecięcia łączności.

Według obliczeń Oddziału II Sztabu Głównego WP, w wyniku wystąpień z lat 1922-1923 szkody (wliczając przewóz oddziałów) wyniosły co najmniej 15 mld marek polskich czyli około 800 tys. dolarów[10].

Reakcja państwa polskiego[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na status Małopolski Wschodniej polskie władze w odpowiedzi na wystąpienia UWO nie ogłosiły stanu wyjątkowego. Na to miejsce wprowadzono sądy doraźne i karę śmierci także za przestępstwa przeciwko mieniu[14].

Impulsem do bardziej intensywnych działań przeciw UWO były zamachy przed wyborami do Sejmu, szczególnie zabójstwo Sydira Twerdochliba. Dzięki zeznaniom jednego z zamachowców, Michała Dzikowskiego uzyskano wiele tajnych informacji o UWO. Ustalono skład Komendy Naczelnej UWO. W więzieniach osadzono około 1,5 tys. osób, choć władze oceniały, że w antypolskie wystąpienia było zaangażowanych bezpośrednio około 3 tys. osób[14]. Zagrożony aresztowaniem Konowalec wraz z kilkoma innymi wysoko postawionymi działaczami UWO zbiegł pod koniec listopada 1922 do Czechosłowacji. Reakcja władz doprowadziła zmniejszenia skali wystąpień, aczkolwiek UWO w dalszym ciągu kontynuowała działalność.

Lucyna Kulińska ocenia, że działania UWO zmierzały do wywołania narodowego powstania, które jednak nie wybuchło. Przyczynę tego upatruje w zbyt późnym objęciu agitacją chłopstwa ukraińskiego. Większość wystąpień dokonywano siłami ukraińskiej inteligencji. Ponadto wiele akcji UWO zakończyło się niepowodzeniem z powodu słabego wyszkolenia i doświadczenia wykonawców. Błędem było rozpoczęcie zamachów od nieudanego ataku na głowę państwa[15].

Pierwsze wystąpienie UWO przyczyniło się do wzrostu świadomości narodowej społeczeństwa ukraińskiego oraz zahamowało polskie osadnictwo[15].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji ukraińskich w Polsce w latach 1922-1939, Kraków 2009, ISBN 978-83-7188-147-3;
  • Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy 1933-1945, Warszawa 1972;
  • Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923-1929, Kraków: Wydaw. Literackie, 1989, ISBN 83-08-01977-3, OCLC 830081846.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Florentyna Rzemieniuk, Unici Polscy 1596-1946, Siedlce 1998, s. 202
  2. ↑ Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji ukraińskich w Polsce w latach 1922-1939, Kraków 2009, ISBN 978-83-7188-147-3, s. 146
  3. ↑ Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923-1929, Kraków: Wydaw. Literackie, 1989, s. 59, ISBN 83-08-01977-3, OCLC 830081846.
  4. ↑ Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy 1933-1945, Warszawa 1972, s.51
  5. ↑ Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce..., op. cit., s. 51
  6. ↑ Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna ukraińskich organizacji nacjonalistycznych w Polsce w okresie międzywojennym, [w:] Biuletyn IPN, nr. 7-8 lipiec - sierpień 2010, str.43-44
  7. ↑ Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w Polsce..., op. cit., s.62-63. Zdaniem Lucyny Kulińskiej oddział ten był proweniencji komunistycznej - zob. Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna..., op. cit., s.174, przypis 43
  8. ↑ Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna..., op. cit., s.309, przypis 16
  9. ↑ Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna..., op. cit., ss. 161-181
  10. ↑ a b Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna..., op. cit., s.178
  11. ↑ Tadeusz Olszański, Historia Ukrainy XX wieku, Warszawa 1994, s. 128
  12. ↑ Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w Polsce..., op. cit., s.62
  13. ↑ Grzegorz Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji "Wisła", s.16
  14. ↑ a b Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna..., op. cit., s.184
  15. ↑ a b Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna..., op. cit., s.183
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pierwsze_wystąpienie_UWO&oldid=67960968”