Pisma gruzińskie

Alfabet gruziński – *mchedruli*
	; Pismo mchedruli – fragment średniowiecznego gruzińskiego eposu „Rycerz w tygrysiej skórze”
	Charakterystyka
Rodzaj	Pismo fonemiczne
Typ	Pismo głoskowe (alfabet)
Kierunek pisma	Od lewej do prawej, od góry do dołu
Języki pisma	Język gruziński
	Historia
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Pisma gruzińskie – trzy pisma alfabetyczne, służące do zapisywania języka gruzińskiego oraz kilku innych języków z rodziny kartwelskiej.

Alfabet gruziński powstał najprawdopodobniej w IV w. n.e. Za podstawę do jego tworzenia posłużył alfabet syryjski lub alfabet grecki, jednak szczegółowe pochodzenie znaków nie jest znane. Zgodnie z tradycją, za twórcę alfabetu gruzińskiego uważany jest pierwszy gruziński władca – Farnawaz I w 284 p.n.e.

Alfabet gruziński ma trzy kroje pisma, dość różniące się od siebie:

asomtawruli (gruz. „majuskuła”), zwany też mrgwlowani (gruz. „zaokrąglony”);
nuschuri (gruz. „minuskuła”) określany niekiedy jako chucuri (gruz. „kościelny”);
mchedruli (gruz. „rycerski”).

Najstarsze zabytki zapisane alfabetem gruzińskim pochodzą z V w. n.e. i zapisane są w asomtawruli. Obecnie jest używana forma mchedruli, stworzona w X w., która ostatecznie wyparła pozostałe kroje w XVIII w.

Współczesny alfabet gruziński składa się z 33 znaków. Nie są rozróżniane wielkie i małe litery.

Historia

Zabytki pisma gruzińskiego

Język gruziński należący do rodziny języków kartwelskich jako jedyny z tej rodziny ma własny unikalny alfabet^[1].

Według legend pismo gruzińskie zostało stworzone przez króla Kartlii Farnawaza I (326–234 p.n.e.) w IV–III w. p.n.e. lub przez ormiańskiego biskupa Mesropa Masztoca (359–440), który miał stworzyć alfabet gruziński ok. 400 roku, kiedy opracował alfabet ormiański i alfabet Albanii Kaukaskiej^[2].

Badacze skłaniają się ku teorii powstania alfabetu gruzińskiego w IV wieku n.e., na bazie pisma greckiego w celu propagowania chrześcijaństwa^[2]. Najstarsze znalezione inskrypcje zapisane w tym alfabecie, datowane na ok. 430 rok, znajdują się kościele ufundowanym przez Piotra Iberyjskiego (ok. 417–491) niedaleko Betlejem na Pustyni Judzkiej^[2]. Uznawane powszechnie za najstarsze inskrypcje na terenie Gruzji znajdują się w katedrze Sioni w Bolnisi^[2].

W 2015 roku, podczas prac archeologicznych na stanowisku Grakliani Gora naukowcy z Tbiliskiego Uniwersytetu Państwowego odkryli napisy wyrzeźbione na piedestale dwóch kamiennych ołtarzy świątynnych, dedykowanych bogini płodności z ok. VII w. p.n.e., których nie można przypisać żadnemu znanemu alfabetowi^[3]^[4]. Powstanie napisów zostało datowane na ok. X–XI w. p.n.e.^[5]^[4]

Na przestrzeni wieków język gruziński zapisywany był przy pomocy trzech rodzajów pisma – zapis biegł zawsze od strony lewej do prawej i nie odróżniano zapisów wielką i małą literą^[2]. W wiekach V–IX posługiwano się pismem zaokrąglonym, nazywanym asomtawruli^[2]. Z tego pisma rozwinęło się nuschuri – pierwszy zabytek zapisany tym pismem pochodzi z 864 roku, a pismo używane było w X–XI w. przy pisaniu manuskryptów^[2]. Obecne pismo – mchedruli wykształciło się w X wieku^[6]. Kościół używał jednak dawnych pism dla zapisu świętych tekstów, które określono mianem chucuri^[2]. Współczesny alfabet gruziński ma 33 litery i jest alfabetem fonemicznym (tzn. jednej głosce odpowiada jedna litera)^[2].

W 2016 roku żywa kultura trzech systemów pisma gruzińskiego alfabetu została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO^[7].

Pisma

Asomtawruli

Zabytki pisma gruzińskiego w alfabecie asomtawruli

Inskrypcja na fasadzie kościoła Barakoni, XVIII w.

Asomtawruli (gruz. ასომთავრული) – najstarsze pismo gruzińskie, używane powszechnie w V–IX wieku, którego nazwa asomtawruli (gruz. „majuskuła”), bazowało na zaokrąglonych literach, przez co nazywane było również mrgwlowani (gruz. მრგვლოვანი) czyli „zaokrąglone”^[8].

Litery asomtawruli
Ⴀ	Ⴁ	Ⴂ	Ⴃ	Ⴄ	Ⴅ	Ⴆ	Ⴡ	Ⴇ	Ⴈ	Ⴉ	Ⴊ	Ⴋ	Ⴌ
Ⴢ	Ⴍ	Ⴎ	Ⴏ	Ⴐ	Ⴑ	Ⴒ	Ⴣ	ႭჃ, Ⴓ	Ⴔ	Ⴕ	Ⴖ	Ⴗ	Ⴘ
Ⴙ	Ⴚ	Ⴛ	Ⴜ	Ⴝ	Ⴞ	Ⴤ	Ⴟ	Ⴠ	Ⴥ

Nuschuri

Zabytki pisma gruzińskiego w alfabecie nuschuri

Nuschuri (gruz. ნუსხური, „minuskuła”) określany niekiedy jako chucuri (gruz. ხუცური, „kościelny”) – pismo gruzińskie z X–XI w., stosowane dla celów religijnych do dnia dzisiejszego, np. w hagiografii^[6].

Litery nuschuri
ⴀ	ⴁ	ⴂ	ⴃ	ⴄ	ⴅ	ⴆ	ⴡ	ⴇ	ⴈ	ⴉ	ⴊ	ⴋ	ⴌ
ⴢ	ⴍ	ⴎ	ⴏ	ⴐ	ⴑ	ⴒ	ⴣ	ⴍⴣ, ⴓ	ⴔ	ⴕ	ⴖ	ⴗ	ⴘ
ⴙ	ⴚ	ⴛ	ⴜ	ⴝ	ⴞ	ⴤ	ⴟ	ⴠ	ⴥ

Mchedruli

Zabytki pisma gruzińskiego w alfabecie mchedruli

Mchedruli (gruz. მხედრული, „rycerski”) – współczesne pismo gruzińskie, wykształcone w X w., składające się z 33 liter^[2].

Litera	Unicode	Nazwa	ISO 9984	BGN^{[potrzebny przypis]}	Wymowa^[a]
ა	U+10D0	an	A a	A a	A a	[a]
ბ	U+10D1	ban	B b	B b	B b	[b]
გ	U+10D2	gan	G g	G g	G g	[ɡ]
დ	U+10D3	don	D d	D d	D d	[d]
ე	U+10D4	en	E e	E e	E e	[ɛ] (polskie e)
ვ	U+10D5	vin	V v	V v	V v	[v] (polskie w)
ზ	U+10D6	zen	Z z	Z z	Z z	[z]
თ	U+10D7	tan	T t	T t	T t	[t ʰ] (przydechowe^[b] t)
ი	U+10D8	in	I i	I i	I i	[ɪ] (osłabione polskie i lub y)
კ	U+10D9	kan	K k	K k	K̓ k̓	[k] (glottalizowane^[c] k)
ლ	U+10DA	las	L l	L l	L l	[l]
მ	U+10DB	man	M m	M m	M m	[m]
ნ	U+10DC	nar	N n	N n	N n	[n]
ო	U+10DD	on	O o	O o	O o	[ɔ] (polskie o)
პ	U+10DE	par	P p	P p	P̓ p̓	[p] (glottalizowane^[c] p)
ჟ	U+10DF	žan	Ž ž	Zh zh	Ž ž	[ʒ] (polskie ż)
რ	U+10E0	rae	R r	R r	R r	[r]
ს	U+10E1	san	S s	S s	S s	[s]
ტ	U+10E2	tar	T t	T t	T̓ t̓	[t] (glottalizowane^[c] t)
უ	U+10E3	un	U u	U u	U u	[ʊ] (osłabione u)
ფ	U+10E4	par	P p	P p	P p	[p ʰ] (przydechowe^[b] p)
ქ	U+10E5	kan	K k	K k	K k	[k ʰ] (przydechowe^[b] k)
ღ	U+10E6	ɣan	Ḡ ḡ	Gh gh	Ɣ ɣ	[ɣ] (dźwięczny odpowiednik ch – nie mylić z "gardłowym" dźwięcznym h czeskim i kresowym)
ყ	U+10E7	qar	Q q	Q q	Q q	[q] (języczkowe k glottalizowane^[c])
შ	U+10E8	šin	Š š	Sh sh	Š š	[ʃ] (polskie sz)
ჩ	U+10E9	čin	Č č	Ch ch	Č č	[ʧ ʰ] (przydechowe^[b] cz)
ც	U+10EA	can	C c	Ts ts	C c	[ʦ ʰ] (przydechowe^[b] c)
ძ	U+10EB	ʒil	J j	Dz dz	Ʒ ʒ	[ʣ] (polskie dz)
წ	U+10EC	cil	C c	Ts ts	C̓ c̓	[ʦ] (glottalizowane^[c] c)
ჭ	U+10ED	čar	Č č	Ch ch	Č̓ č̓	[ʧ] (glottalizowane^[c] cz)
ხ	U+10EE	xan	X x	Kh kh	X x	[x] (twarde polskie ch)
ჯ	U+10EF	ǯan	J̌ ǰ	J j	Ǯ ǯ	[ʤ] (polskie dż)
ჰ	U+10F0	hae	H h	H h	H h	[h] (miękkie polskie h)

Spotyka się też użycie połączeń dz, dž dla ძ, ჯ i kreskę przy przydechowych, a nie glottalizowanych^{[potrzebny przypis]}.

Zobacz też

kaligrafia gruzińska

Uwagi

↑ Tam, gdzie nie zostały podane informacje dotyczące wymowy, pokrywa się ona z polskim odpowiednikiem.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Przydech oznacza krótkie h po spółgłosce.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Glottalizacja oznacza dodatkowe zwarcie krtani w momencie wymawiania danej spółgłoski.

Przypisy

↑ Alphabet. W: Alexander Mikaberidze: Historical Dictionary of Georgia. Rowman & Littlefield, 2015, s. 113–126. ISBN 978-1-4422-4146-6. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j B. G. Hewitt: Georgian: A Structural Reference Grammar. John Benjamins Publishing, 1995, s. 4, seria: London Oriental and African language library. ISBN 978-90-272-3802-3. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
↑ Tara Isabella Burton. Ancient Script Spurs Rethinking of Historic ‘Backwater’. „National Geographic”, 2015-09-16. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
↑ ^a ^b Grakliani Unique Inscription Proved as the Oldest. [w:] Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (TSU) [on-line]. 2016-07-25. [dostęp 2016-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-28)]. (ang.).
↑ Scientist Study Confirms Georgian Writing Dates Back 3,000 Years. „Georgia Today”, 2016-07-25. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
↑ ^a ^b UNESCO ICH: Nomination file no. 01205 for inscription in 2016 on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
↑ UNESCO ICH: Living culture of three writing systems of the Georgian alphabet. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).
↑ Peter T. Daniels, William Bright: The World's Writing Systems. Oxford University Press, 1996, s. 367. ISBN 978-0-19-507993-7. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).

[9] Tam, gdzie nie zostały podane informacje dotyczące wymowy, pokrywa się ona z polskim odpowiednikiem.

[uwaga2-10] Przydech oznacza krótkie h po spółgłosce.

[uwaga1-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Glottalizacja oznacza dodatkowe zwarcie krtani w momencie wymawiania danej spółgłoski.

[Mikaberidze113-16-1] Alphabet. W: Alexander Mikaberidze: Historical Dictionary of Georgia. Rowman & Littlefield, 2015, s. 113–126. ISBN 978-1-4422-4146-6. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).

[Hewitt4-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j B. G. Hewitt: Georgian: A Structural Reference Grammar. John Benjamins Publishing, 1995, s. 4, seria: London Oriental and African language library. ISBN 978-90-272-3802-3. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).

[Burton-3] Tara Isabella Burton. Ancient Script Spurs Rethinking of Historic ‘Backwater’. „National Geographic”, 2015-09-16. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).

[TSU-4] Grakliani Unique Inscription Proved as the Oldest. [w:] Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (TSU) [on-line]. 2016-07-25. [dostęp 2016-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-28)]. (ang.).

[GT-5] Scientist Study Confirms Georgian Writing Dates Back 3,000 Years. „Georgia Today”, 2016-07-25. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).

[unesco2-6] UNESCO ICH: Nomination file no. 01205 for inscription in 2016 on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).

[unesco-7] UNESCO ICH: Living culture of three writing systems of the Georgian alphabet. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).

[Daniels367-8] Peter T. Daniels, William Bright: The World's Writing Systems. Oxford University Press, 1996, s. 367. ISBN 978-0-19-507993-7. [dostęp 2016-12-27]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[a]

[b]

[c]

Podstawowe litery	ა‬ ბ‬ გ‬ დ‬ ე‬ ვ‬ ზ‬ თ‬ ი‬ კ‬ ლ‬ მ‬ ნ‬ ო‬ პ‬ ჟ‬ რ‬ ს‬ ტ‬ უ‬ ფ‬ ქ‬ ღ‬ ყ‬ შ‬ ჩ‬ ც‬ ძ‬ წ‬ ჭ‬ ხ‬ ჯ‬ ჰ‬
Inne litery	ა̄‬ ა̈‬ ა̄̈‬ ე̄‬ ი̄‬ ო̄‬ ო̈‬ ო̄̈‬ უ̄‬ უ̈‬ უ̄̈‬ უ̂‬ ჷ‬ ჷ̄‬ ჸ‬ ჶ‬ ჹ‬ ჺ‬ ჽ‬ ჾ‬ ჿ‬
Nieużywane współcześnie litery	ჱ‬ ჲ‬ ჳ‬ ჴ‬ ჵ‬
Dwuznaki	გჲ‬ დჿ‬ თჿ‬ კჲ‬ ჟჾ‬ ჟჿ‬ ტჿ‬ ქჲ‬ ღჲ‬ შჾ‬ შჿ‬ ჩჾ‬ ცჿ‬ ძჿ‬ წჿ‬ ჭჾ‬ ხჲ‬ ჯჾ‬ ჰჿ‬