Piszczałka organowa

Różne typy piszczałek organowych:
1. piszczałka labialna metalowa otwarta
2. piszczałka labialna drewniana kryta
3. piszczałka i roztrąb głosu językowego

Piszczałka organowa – element organów piszczałkowych wydający jeden dźwięk, występujący w tym instrumencie w liczbie od kilkudziesięciu do nawet kilkudziesięciu tysięcy sztuk. Ze względu na budowę i źródło dźwięku, piszczałki dzieli się na:

• wargowe (labialne) – należące do grupy aerofonów,
• języczkowe (stroikowe) – należące do grupy idiofonów.

Budowa

Piszczałka ma kształt długiego, wąskiego słupa o przekroju prostokątnym lub okrągłym. Zawsze posiada możliwość nieznacznej zmiany wysokości tonu w celu strojenia.
Wykonana jest z metalu (cyny, ołowiu, cynku, stopu miedzi i mosiądzu), drewna lub, bardzo rzadko z innego materiału, np. żelazobetonu, szkła, kartonu, plastiku.
Piszczałki mogą być otwarte lub przykryte od góry szpuntem (np. Flet kryty). Z dwóch piszczałek o tej samej długości piszczałka kryta wydaje dźwięk o oktawę niższy niż piszczałka otwarta. Zależy to od charakterystyki danego głosu. Czasami, z braku miejsca w szafie organowej, piszczałki najniższych dźwięków wykonuje się dwa razy krótsze, a zarazem przykrywa się je, co daje ten sam efekt. Spotykane są również tzw. głosy przedęte, których piszczałki wydają dźwięk o oktawę wyższy, niż wynikałoby to z faktycznej długości piszczałki (popularne w dyspozycjach romantycznych wszelkie Flety harmoniczne). Dla głosów krytych podaje się nie ich długość faktyczną, ale tę, którą słychać, np. głos kryty Bourdon, którego najdłuższa piszczałka ma długość faktyczną 8′, opisuje się: Bourdon 16′ . Analogicznie dla głosów przedętych.

Rozmiary

Wielkość piszczałek może wynosić od kilku milimetrów (bez nogi zwanej też stopą) – tony bliskie ultradźwiękom, aż po 10, a nawet wyjątkowo do 20 metrów wysokości – tony bliskie infradźwiękom (w zaledwie kilku instrumentach na świecie). Największe piszczałki organów należą do głosów sekcji pedału. Najpopularniejszym z nich jest 16-stopowy Subbas, w organach wielkich spotyka się również głosy 32-stopowe oraz niezwykle rzadko, zbudowane z potężnych rezonatorów, basy 64-stopowe. Oprócz długości piszczałek decydującym parametrem jest szerokość a w dalszej kolejności parametry wycięcia warg, oraz przebieg tych parametrów na przestrzeni całego głosu. Mówi się więc o menzurze piszczałki albo głosu.

Stopaż

Stopaż każdego głosu to długość najdłuższej piszczałki głosu, wyrażona w stopach (jedna stopa to ok. 30,5 cm). Głos 8′ (ośmiostopowy), to taki, którego najdłuższa piszczałka wydaje dźwięk C (ok. 64 Hz). 16′ – to głos o oktawę niższy od niego (czyli C1 (C kontra)), 4′ – wyższy o oktawę od 8′, a o dwie oktawy od 16′, itd. Długość piszczałek zmniejsza się wraz ze wzrostem wysokości wydawanych dźwięku. Określenie stopażu znajduje się na registrach obok nazwy głosu.

Głos

Rodzaje i kształt piszczałek:
Głosy labialne metalowe: 1. Pryncypał, 2. Flet otwarty, 3. Gamba, 4. Spitzflöte (szpicflet), 5. Trichterflöte, 6. Gedekt (Gedakt), 7. Flet kryty, 8. Kwinta, 9. Rohrflöte (flet rurkowy), 10. Spitzgedackt
Głosy labialne drewniane: 11. Pryncypał, 12. Flet otwarty, 13. Gedekt (Gedakt), 14. Flet kryty
Głosy językowe: 15. Trompete, 16. Krummhorn, 17. Dulzian (dulcjan), 18. Regal, 19. Trompetenregal, 20. Trichterregal, 21. Doppelkegelregal

Grupa piszczałek wydających dźwięk o jednakowej barwie tworzy głos organowy.

Głosy w organach dzieli się na:

• labialne (wargowe),
• stroikowe (językowe).

Głosy wargowe

Dźwięk powstaje w wyniku zaburzeń przepływu powietrza w szczelinie jaką tworzą wargi piszczałki. O wysokości dźwięku wydobywanego z piszczałki decyduje jej długość. O barwie dźwięku decydują: szerokość piszczałki, kształt korpusu i wysokość wycięcia wargi oraz rodzaj materiału. Głosy wargowe dzieli się na następujące rodziny:

• pryncypały – podstawowe głosy w organach. W ich brzmieniu zachowana jest równowaga między prymą a tonami harmonicznymi. Wydają dźwięk stanowczy i pełny, niepodobny do dźwięku żadnego innego instrumentu – głosy typowo kojarzące się z organami. Są to na przykład: Pryncypał we wszystkich wielkościach (32′, 16′, 8′, 4′, 2′, 1′ + alikwoty), Oktawa 4′ , Superoktawa 2′, Prestant, Montre
• flety – charakteryzują się ubogim w przydźwięki harmoniczne brzmieniem z bardzo mocna podstawą. Są to głosy o barwie miłej, głębokiej, czasami rzewnej, np. Bachflet, Flet major, Koncertflet, Flet kryty.
• głosy kryte – głosy zbudowane zawsze z piszczałek krytych lub półkrytych. Zazwyczaj mają brzmienie przypominające brzmienie fletu, ale nie należą do tej rodziny. Są to np.: Subbass, Bourdon, Gedackt.
• smyczkowe – bardzo wąsko menzurowane i ciche głosy, nierzadko przedęte, gdzie przydźwięki dominują nad prymą dając brzmienie zbliżone do instrumentów smyczkowych. Są to na przykład: Aeolina, Gamba, Viola, Cremona, Salicet, Vox coelestis, Cello (Wiolonczela).

Głosy językowe

Dźwięk w nich powstaje na skutek zaburzeń w przepływie powietrza wywołanych przez drgania, najczęściej mosiężnej, blaszki (języczka), podobnie jak w fisharmonii czy w harmonijce ustnej. O barwie głosu językowego decyduje kształt języczka, jego wygięcie, kształt i wielkość rynienki, na której języczek jest umieszczony, oraz wielkość, kształt i materiał rezonatora. Głosy językowe dzieli się na dwie rodziny:

• przelotowe – zwane też wolnowibrującymi,
• odbijające.

Głosy językowe wydają najbardziej charakterystyczny dźwięk, o barwie naśladującej popularne aerofony, np. donośną trąbkę, puzon i aerofony stroikowe np. obój, klarnet – same jednak należą do rodziny idiofonów, bowiem wysokość ich brzmienia nie jest uzależniona od wysokości słupa powietrza w rezonatorze, ale od częstotliwości drgań języczka.

Głosy mieszane (wielochórowe, mikstury)

Innym rodzajem głosów organowych są głosy mieszane, budowane z piszczałek głosów przedstawionych powyżej (głosy mieszane językowe zdarzają się niezwykle rzadko). Normalnie do każdego klawisza w danym głosie (registrze) przyporządkowana jest jedna piszczałka. Wyjątkiem są głosy wielorzędowe, głosy mieszane, w których każdemu klawiszowi przypisanych zostało więcej piszczałek (np. Mikstura, Zimbel, Scharf itp.). Składają się one z dźwięków harmonicznych, dodają blasku głosom zasadniczym, a także w przypadku dobrze nastrojonych mikstur wzmacniają i pogłębiają brzmienie całego instrumentu.
Przykładami mikstur są: Sesquialtera, Kornet – nadają solową barwę i moc głosom zasadniczym, Vox coelestis, Unda maris – głosy dwuchórowe, przy czym jeden chór jest nastrojony prawidłowo, natomiast drugi jest delikatnie odstrojony, co powoduje ich specyficzną barwę, głosy rezultowane – wykorzystujące dudnienia harmoniczne. Współbrzmienie chóru 16-stopowego z chórem 10 2/3′ powoduje złudne brzmienie głosu 32′.

Linki zewnętrzne

• Encyklopedia głosów organowych wraz z próbkami brzmień niektórych głosów
• Konrad Zacharski, Amatorski Leksykon Organowy, Wadowice 2009, str. 16
• Krzysztof Kmak, Wkład firmy Klimosz i Dyrszlag w śląskie budownictwo organowe, Katowice 2009, str. 415–417