Pierwsze znane ślady osadnictwa na terenach Połańca pochodzą z paleolitu. Kryterium, którym kierowała się ludność próbująca zasiedlić ziemie nadwiślańskie to przede wszystkim zasobność w zwierzynę i ryby, dogodne ukształtowanie terenu, sprzyjający klimat oraz łatwy dostęp do wody. Jednak pierwsi osadnicy prowadzący koczowniczy tryb życia, pozostawali na danym terenie aż do wyczerpania się naturalnych zasobów. Znaleziska archeologów, pochodzące z obecnych terenów Enea Połaniec S.A, na których odnaleziono ślady kultury łużyckiej mogą świadczyć o zakładaniu stałych osad przez ludność okresu mezolitu na ziemiach połanieckich.
Osadnicy posiadający już umiejętność hodowli bydła i uprawy ziemi pojawili się na terenach Połańca około 4000–3500 lat p.n.e. Odkryte w 1968 roku przez grupę archeologów monety z III w. p.n.e. (147 denarów z okresu republiki i pryncypatu)[7] są istotnym dowodem na kontakty handlowe z Imperium rzymskim.
Połaniec zaczyna tętnić życiem około wieku XI, kiedy to zostaje wzniesiony gród przy ujściu rzeki Czarnej do Wisły. Niedaleko nowo powstałego grodu została ulokowana osada o charakterze służebnym, której powstanie datuje się na XI–XII wiek. Wraz z pierwszym miastem powstaje kościółek św. Katarzyny na Winnej Górze.
Rok 1241 to najazd Tatarów na połanieckie ziemie. Gród został doszczętnie złupiony i spalony. Niedaleko wsi Tursko doszło do zażartej bitwy oddziałów rycerstwa polskiego z Tatarami. Według Jana Długosza Polacy zmusili najeźdźców do ucieczki. Lustracja przeprowadzona najprawdopodobniej 1340 r. wskazuje, że Połaniec liczył około 400 mieszkańców.
W 1350 roku miasto na mocy dokumentu wydanego przez Kazimierza Wielkiego zostało przeniesione z Winnej Góry na obecne miejsce. Ze względu na szlak handlowy wiodący z Krakowa do Sandomierza oraz dosyć ważną drogę wodną, spławną Wisłą, Połaniec uzyskał dość wcześnie (przed 1264 r.) prawa miejskie.
W 1442 roku miała miejsce dziwna sytuacja z ówczesnym królem, Władysławem Warneńczykiem, który gromadząc pieniądze na wyprawę przeciwko Turkom, zapożyczył się u właściciela majątku w Rytwianach, Dersława Jastrzębca, na kwotę ponad 4000 złotych. Niestety król zmarł nie spłacając zaciągniętego długu, zostawiając tym samym swojego następcę z nie lada problemem. Jednak spadkobierca po Deresławie zrzekł się niespłaconej sumy na sejmie w Piotrkowie. W ramach rekompensaty król Kazimierz Jagiellończyk podarował Annie, wdowie po Janie Rytwiańskim, Połaniec. Przez ponad 50 lat Połaniec znajdował się w rękach właścicieli latyfundiów rytwiańskich. Był to trudny okres w dziejach miasta, gdyż właściciele nastawiali się jedynie na zysk, nie dbając o rozwój estetyczny miasta i rozwój gospodarki. Miasto, na które nałożono nadmiar obowiązków nie mogło rozwijać się tak dynamicznie jak pod „skrzydłami” króla.
Na początku XVI wieku Połaniec ponownie został doszczętnie zniszczony i spalony podczas kolejnego najazdu Tatarów. W zaistniałej sytuacji król Zygmunt Stary postanowił umorzyć podatki dla pogorzelców i zmniejszyć ich wymiar dla mniej poszkodowanych mieszczan. Po zbójeckim napadzie ten sam król ustanowił targi w każdy poniedziałek i trzy jarmarki w roku (na Zielone Świątki, św. Małgorzatę oraz św. Katarzynę). W 1526 roku ogromny pożar objął Połaniec pochłaniając dużą część zabudowy, będąc przyczyną kolejnego uwolnienia mieszczan od podatków.
połaniecki rynek nocą
W połowie XVI wieku miastu został ufundowany ratusz, a mecenat nad tym przedsięwzięciem sprawował hetman Jan Amor Tarnowski. Dwanaście lat po tej inwestycji Połaniec został pochłonięty przez kolejny pożar. Również po tym pożarze, podobnie jak poprzednicy, król Zygmunt August zawiesił pobieranie podatków od pogorzelców.
Na początku XVII wieku w mieście powstał szpital dla ubogich, a przy nim kościółek św. Ducha, otwarty decyzją ówczesnego biskupa. W 1632 roku ustanowiono kolejny coroczny jarmark na św. Kazimierza. Przywilej ten został nadany Połańcowi przez Zygmunta III Wazę.
W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Odciął on Połaniec od rynku zbytu, jakim była Galicja, zajęta teraz przez Austriaków. Wysokie cła na transportowane do Galicji towary bardzo spowolniły rozwój gospodarczy miasta. 5 maja 1794 roku Naczelnik Najwyższej Siły Zbrojnej, Tadeusz Kościuszko, zjawił się pod Połańcem zakładając obóz w widłach Wisły i Czarnej. W tym to właśnie miejscu oczekiwał na połączenie swych sił z gen. Janem Grochowskim, by razem z nim uderzyć na armie gen. Denisowa. Początkowo wszystko wskazywało na klęskę oddziałów polskich, lecz zdolności dowódcze Kościuszki sprawiły, że jego armia nie poszła w rozsypkę, ale zachowała ducha bojowego i rozpoczęła odwrót do Warszawy. Bardzo ważnym dokumentem, który został wydany przez Naczelnika był uniwersał połaniecki. Dokument ten został wydany 7 maja 1794 roku. Na mocy Uniwersału chłopi stali się pełnoprawnymi obywatelami Rzeczypospolitej, zostali uwolnieni od poddaństwa, otrzymali wolność osobistą, a tym z nich, którzy wstąpili do armii została całkowicie zniesiona pańszczyzna. Wydarzenie to upamiętnia kopiec Kościuszki w Połańcu.
W 1795 roku, po III rozbiorze Polski, Połaniec trafił do zaboru austriackiego, a od 1815 r. do rosyjskiego. Był to ciężki okres w dziejach historii Połańca. Nasilenie się procesów rusyfikacji na ziemiach nadwiślańskich, po upadku powstania listopadowego, było głównie spowodowane chęcią wytępienia polskości, a także scalenia Królestwa z resztą Imperium Rosyjskiego.
1 czerwca 1869 roku na mocy ukazu carskiego Połaniec utracił prawa miejskie. Okoliczna ludność w czynie tym widziała zemstę za udział w powstaniu styczniowym, lecz według władz carskich powody były zupełnie inne. Pierwszym było to, że Połaniec był miastem tylko z tytułu, a zdecydowaną większość mieszkańców stanowili tu rolnicy. Drugim powodem była liczba ludności. Według ustaleń rządu carskiego miasto musiało mieć, co najmniej 3 tysiące mieszkańców, a Połaniec liczył niespełna 2 tysiące. Wskutek polityki rosyjskiej rozwój miasta został poważnie zahamowany.
W 1934 roku tereny Połańca zostały nawiedzone przez powódź. Z brzegów wystąpiła zarówno Wisła jak i Czarna, zalewając Połaniec i okoliczne wsie. Poszkodowanym rolnikom umorzono podatki, a gmina dostała dofinansowanie z funduszu zapomogowego. W tym samym roku w mieście zatrzymano włóczęgę posiadającego ściśle tajne dokumenty z Centrum Wyszkolenia Wojsk Łączności. Szpiegiem zajęła się ekspozytura wojskowego kontrwywiadu z Kielc[8].
Po wybuchu II wojny światowej rozpoczął się dramat Żydów mieszkających na terenach Polski. Połaniec w tym okresie był uważany za „oazę spokoju”, gdyż położony był z dala od ruchliwych szlaków drogowych, pozbawiony komunikacji kolejowej, nie posiadał także stałych placówek gestapo. Ale także tutaj Holocaust pochłonął kilka tysięcy ofiar. Podczas okupacji hitlerowskiej, 1 czerwca 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 2200 Żydów. W 18 października 1942 zostali wywiezieni getta w Staszowie, a stamtąd do obozu zagłady Treblinka II i tam zamordowani[9].W Połańcu podczas okupacji niemieckiej prowadzono tajne nauczanie na etapie szkoły podstawowej i gimnazjum. Po wkroczeniu do miasta Armii Czerwonej na Połaniec spadły nowe represje. Do łagrów wywieziono 42 mieszkańców.
Żmudna praca przy odbudowie i usuwaniu zniszczeń po tym, co działo się w Połańcu w okresie II wojny światowej.
W latach 50. w miasteczku została „podarowana” energia elektryczna, a OSP otrzymała wóz bojowy.
W latach 60. wybudowano szkołę podstawową, uruchomiono komunikację PKS oraz odbyło się uroczyste otwarcie trasy nadwiślańskiej.
W latach 70. najważniejszym wydarzeniem było rozpoczęcie budowy Elektrowni Połaniec. Innym ważnym wydarzeniem było też uruchomienie ZSZ (Zasadniczej Szkoły Zawodowej), który miała kształcić głównie młodych, zdolnych elektryków i elektroników.
W 1980 roku Połaniec odzyskał prawa miejskie. Trzy lata później zakończono budowę elektrowni i nadano jej imię Tadeusza Kościuszki.
W 1997 roku Połaniec nawiedziła powódź tysiąclecia, która wyrządziła ogromne szkody.
↑Por. Leon Kaczmarek (red. nauk. zeszytu), Witold Taszycki (red. nauk. wyd.): Urzędowe Nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 33. Powiat staszowski województwo kieleckie. Komisja ustalania nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych (do użytku służbowego). Z: 33. Warszawa: Urząd Rady Ministrów. Biuro do Spraw Prezydiów Rad Nadzorczych, 1970, s. 35-36, 77-96.
Kaczmarek Leon (red. nauk. zeszytu), Taszycki Witold (red. nauk. wyd.): Urzędowe Nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 33. Powiat staszowski województwo kieleckie. Komisja ustalania nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych (do użytku służbowego). Z: 33. Warszawa: Urząd Rady Ministrów. Biuro do Spraw Prezydiów Rad Nadzorczych, 1970.brak strony w książce
Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia.Kielce 2004.
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
50°25′57″N 21°16′50″E/50,432500 21,280556
Lubowla (od 19 listopada 1999)
Soleczniki (od 30 września 2001)
Viggiano (od 19 sierpnia 2001)
Wonitsa (od 19 sierpnia 2001)
Étoile-sur-Rhône (od 2004)
Swalawa (od 2005)
