Portal:Paleontologia/Artykuł miesiąca/archiwum
Beelzebufo – rodzaj dużego płaza bezogonowego żyjącego w późnej kredzie na terenach współczesnego Madagaskaru. Bywa określany jako „Devil Frog”, „Devil Toad” czy „The Frog from Hell”, czyli – odpowiednio – „Diabelska Żaba”, „Diabelska Ropucha” i „Żaba z Piekła”. Jego skamieniałości odnaleziono w warstwach madagaskarskiej formacji Maevarano, datowanych na mastrycht, 70–65,5 mln lat temu.
Pierwsze skamieniałości B. ampinga zostały odnalezione w 1993 roku przez Davida W. Krause’a ze Stony Brook University w Nowym Jorku. Jednak dopiero 15 lat później takson ten został formalnie opisany przez Susan E. Evans, Marca Jonesa i Krause’a. W sumie znaleziono ponad 60 skamieniałości w 26 lokalizacjach, dzięki którym badacze byli zdolni zrekonstruować części szkieletu płaza, w tym prawie całą czaszkę.
Beelzebufo jest największym znanym płazem bezogonowym – większość odnalezionych skamieniałości należy prawdopodobnie do osobników o czaszce szerokiej na 8–12 cm i długości od czubka pyska do kloaki wynoszącej 16–27 cm, jednak niektóre szczątki reprezentują osobniki, u których wymiary te wynosiły, odpowiednio, 15–20 cm i ponad 40 cm. Beelzebufo ampinga był więc większy od największego współczesnego płaza bezogonowego – żaby goliata, osiągającego 32 cm.
Podobnie jak dzisiejsze Ceratophryinae Beelzebufo żył na terenach o klimacie ciepłym, okresowo suchym. Przypuszczalnie, jak Ceratophrys, prowadził głównie lądowy tryb życia i mógł kopać nory. Ostre zęby i zdolność do mocnego zaciskania szczęk sugerują, że Beelzebufo był drapieżnikiem mogącym polować na niewielkie kręgowce.
Shokawa – rodzaj niewielkiego (długość ciała bez ogona ok. 250 mm, z ogonem ok. 370-400 mm), ziemnowodnego diapsyda z kladu Choristodera, żyjącego we wczesnej kredzie (walanżyn) na terenach dzisiejszej Azji. Gatunkiem typowym jest S. ikoi, którego holotypem jest szkielet pozaczaszkowy oznaczony IBEF VP 3, odkryty w osadach formacji Okurodani niedaleko wioski Shokawa w japońskiej prefekturze Gifu; autorzy opisu S. ikoi dodatkowo uznali szereg innych skamieniałości (m.in. dwie kości zębowe, kości przednich i tylnych kończyn oraz kręgi) odkryte w osadach tej samej formacji za należące do przedstawicieli tego gatunku. Charakteryzuje go współwystępowanie szeregu cech budowy szkieletu, w tym m.in.: występowania co najmniej 16 kręgów szyjnych (co dowodzi, że jego szyja była dłuższa od szyj przedstawicieli kladu Neochoristodera); oddzielenia trzonów wszystkich kręgów poza kręgami szyjnymi od łuków kręgów; występowania na przednich kręgach ogonowych wysokich i cienkich wyrostków kolczystych; występowania stosunkowo krótkich i szerokich kości dłoni, przedramienia i ramiennej oraz występowania zgrubienia (pachyostozy) kości kończyn, kręgów i gastraliów, co prawdopodobnie było przystosowaniem do wodnego trybu życia. Gao i Ksepka (2008) zwrócili uwagę, że budową szkieletu pozaczaszkowego Shokawa bardzo przypomina chiński rodzaj Hyphalosaurus; ponieważ jednak znane są tylko nieliczne kości czaszki S. ikoi, niemożliwe są porównania czaszek przedstawicieli rodzajów Shokawa i Hyphalosaurus – stąd autorzy do czasu odkrycia większej liczby skamieniałości S. ikoi woleli pozostawić ten gatunek w odrębnym rodzaju.
Titanis – rodzaj olbrzymiego, nielotnego wymarłego ptaka występującego od wczesnego do późnego pliocenu w Ameryce Północnej. Nazwa rodzajowa odnosi się do dużych rozmiarów tego ptaka, zaś nazwa gatunkowa gatunku typowego, Titanis walleri, honoruje Benjamina I. Wallera – osobę, która odkryła pierwsze szczątki tego ptaka. Skamieliny titanisa są datowane na 5 do 2 milionów lat. W Teksasie i na Florydzie odkryto szczątki przedstawicieli tego gatunku pochodzące z osadów, których wiek oszacowano na 15 000 lat, co sugeruje, że Titanis przetrwał dłużej niż wcześniej uważano, jednak późniejsze, dokładniejsze ich datowania, przeprowadzone przez McFaddena i innych, zanegowały poprzednie szacunki. Titanis był jednym z przedstawicieli Phorusrhacidae – rodziny wielkich nielotnych ptaków drapieżnych, które wyewoluowały w Ameryce Południowej, a później przedostały się do Ameryki Północnej. Był to jeden z ich ostatnich przedstawicieli.
Titanis mógł osiągać 2,5 m wzrostu i ok. 150 kg masy. Niektóre szczątki przypisane do tego zwierzęcia są znacznie mniejsze niż inne, co może świadczyć o występowaniu dymorfizmu płciowego.
Krater Bołtysz – krater uderzeniowy znajdujący się na Ukrainie w obwodzie kirowohradzkim, o średnicy około 24 km. W 2002 roku jego wiek został oszacowany na 65,17±0,64 mln lat przy pomocy datowania metodą argonowo-argonową, co oznacza, że krater Bołtysz powstał w przybliżeniu w tym samym okresie, co kratery Silverpit oraz Chicxulub. Analizy palinologiczne oraz δ13C osadów wypełniających krater sugerują, że jest starszy od Chicxulub o co najmniej 2–5 tys. lat. W historii geologicznej Ziemi uderzenie bolidu, które doprowadziło do powstania tej formacji odpowiada okresowi wymierania kredowego. Na Ziemi znajduje się szereg innych kraterów datowanych na ten sam okres. Ponieważ Bołtysz i Chicxulub nie powstały w tym samym czasie prawdopodobieństwo, że wywołały je fragmenty tego samego bolidu jest bardzo niewielkie.
Krater Bołtysz znajduje się w centralnej części Ukrainy w dorzeczu Tiasmin, prawego dopływu Dniepru. Średnica krateru to 24 km. Jest otoczony 6500 km² brekcji wyrzuconej podczas kolizji. Oszacowano, że zaraz po zderzeniu, wyrzucone skały pokrywały powierzchnię 25 000 km² o grubości 1 m lub większej. Na krawędzi krateru materiał skalny miał grubość 600 m.
Krater składa się z centralnego wzniesienia o średnicy 6 km wznoszącym się 550 m powyżej poziom niecki krateru. Centralne wzniesienie pokrywa 500 m osadów, które całkowicie przesłaniają krater, uniemożliwiając jego obserwację na powierzchni. Krater został odkryty w latach 60. XX wieku podczas poszukiwania ropy naftowej.
Łupki z Burgess (ang. Burgess Shale) – stanowisko paleontologiczne typu Konservat-Lagerstätte, odkryte 31 sierpnia 1909 roku przez Charlesa Walcotta w Górach Skalistych na przełęczy Burgessa (Kolumbia Brytyjska, Kanada), znajdujące się obecnie w obrębie Parku Narodowego Yoho. Zawiera środkowokambryjskie skamieniałości zachowane w czarnoszarym łupku mułowcowym, związane z biocenozą rozwiniętą u podnóża skłonu (na głębokości około 100 metrów) zachodniego szelfu kontynentu Laurencji w ówczesnej strefie równikowej. Jej wiek określa się na około 505 milionów lat.
Stanowisko to jest istotne ze względu na liczbę oraz stan zachowania skamieniałości. W większości rodzajów fosylizacji ciało martwego organizmu osiadało na dnie jeziora lub rzeki i powoli pokrywane było osadami. Na terenach formacji łupków z Burgess prądy wodne niekiedy sprawiały, że osady tworzyły lawiny błotne grzebiące znajdujące się na ich trasie zwierzęta. Organizmy ginęły natychmiast, wtedy też w beztlenowym środowisku rozpoczynał się proces fosylizacji. W skamieniałościach pochodzących z łupków z Burgess częste są szkielety zewnętrzne oraz kończyny, w niektórych zachowują się również mięśnie i zawartość żołądków. Wiele skamieniałości z łupków z Burgess wykazuje charakterystyczną ciemne plamy. Dowodzi to występowania w kambrze organizmów o miękkich ciałach – po śmierci takiego organizmu węgiel radioaktywny znajdujący się w tkankach miękkich przekształcał się w warstwę krzemianów, tworząc plamę na skale.
Australopithecus sediba – gatunek hominida żyjącego na przełomie pliocenu i plejstocenu w południowej Afryce. Mierząc około 130 cm wzrostu osiągał rozmiary typowe dla innych australopiteków, jednak wiele cech łączy ten gatunek z rodzajem Homo. Przez niektórych naukowców uznawany jest za ostatniego wspólnego przodka tego rodzaju lub jego bliskiego krewnego.
Ogólną budową Australopithecus sediba przypominał inne australopiteki – poruszał się na tylnych kończynach, osiągał niewielkie rozmiary, miał stosunkowo długie ręce z dużymi powierzchniami stawowymi, a jego kończyny były prymitywnie zbudowane. Stojąc, A. sediba osiągał około 130 cm wzrostu, co jest rozmiarem typowym dla innych australopiteków. Cechy czaszki upodabniają go w szczególności do A. africanus. Od tego gatunku A. sediba odróżnia jednak m.in. budowa szkieletu pozaczaszkowego. W jego kości miednicznej występowało wiele cech zaawansowanych obecnych u przedstawicieli rodzaju Homo, lecz niewystępujących u innych australopiteków. Objętość czaszki MH1 wynosi prawdopodobnie około 420 cm3, a jego mózg był w co najmniej 95% tak duży, jak mózg w pełni dorosłego osobnika.
Berger i współpracownicy spekulują, że A. sediba powstał z A. africanus w wyniku kladogenezy około 3–2,4 mln lat temu. Ze względu na liczne cechy zaawansowane łączące A. sediba z wczesnymi przedstawicielami rodzaju Homo, autorzy sugerują, że może on być przodkiem tego rodzaju lub jego bliskim krewnym.
Vancleavea – rodzaj archozauromorfa z kladu Archosauriformes żyjącego w późnym trasie na terenach dzisiejszej Ameryki Północnej. Holotypem jest niekompletny szkielet pozaczaszkowy oznaczony PEFO 2427, odkryty w osadach formacji Chinle na terenie Parku Narodowego Skamieniałego Lasu w Arizonie. Liczne skamieniałości (przeważnie kręgi i osteodermy) Vancleavea odkryto w stanach Arizona, Nowy Meksyk, Teksas i Utah; prawie kompletny szkielet z zachowaną czaszką, oznaczony GR 138, odkryto na terenie Ghost Ranch w Nowym Meksyku. Wiek znanych skamieniałości wskazuje, że rodzaj Vancleavea przetrwał prawie 20 milionów lat, od karniku do retyku; gatunki zwykle nie istnieją tak długo, co może sugerować, że rodzaj Vancleavea obejmował więcej niż jeden gatunek. Najbardziej kompletne szkielety przedstawicieli tego rodzaju różnią się między sobą proporcjami niektórych kości, jednak obecnie nie da się stwierdzić, czy różnice te dowodzą, że szkielety należały do zwierząt z różnych gatunków czy zwierząt z tego samego gatunku w różnym wieku. Nesbitt i współpracownicy (2009) zaliczyli do rodzaju Vancleavea tylko jeden gatunek – gatunek typowy tego rodzaju, V. campi.
Vancleavea był czworonożnym zwierzęciem o długości ok. 1,25 metra, z długim tułowiem i wysokim, bocznie spłaszczonym ogonem. Jego czaszka była krótka i wysoka; na region przedoczodołowy przypadało ok. 35% długości czaszki. Vancleavea nie miał typowego dla Archosauriformes okna przedoczodołowego ani górnego otworu skroniowego; nie jest pewne, czy miał niewielkie okno żuchwowe, czy też otwór ten u niego zanikł. Small i Downs (2002) opisali jego uzębienie jako tekodontyczne; Nesbitt i współpracownicy (2009) nie chcieli posługiwać się terminem „uzębienie tekodontyczne”, uznając go za nieścisły, stwierdzili jednak, że zęby Vancleavea były osadzone tak jak zęby archozaurów, euparkerii oraz przedstawicieli rodzin Proterochampsidae i Erythrosuchidae, a nie jak u przedstawicieli rodziny Proterosuchidae oraz u archozauromorfów nie należących do Archosauriformes. U Vancleavea występowało uzębienie heterodontyczne, w tym duże zęby z przodu czaszki przypominające kły (po jednym w każdej kości przedszczękowej, szczękowej i zębowej) oraz szereg mniejszych zębów, niektóre przypominające kształtem tylne zęby fitozaurów. Nesbitt i współpracownicy (2009) opisali pięć rodzajów osteodermów występujących u Vancleavea. Najbardziej charakterystyczne było ok. 30 wysokich, bocznie spłaszczonych osteoderm rosnących rzędem na wierzchniej części ogona zwierzęcia; Vancleavea jest jedynym znanym zwierzęciem, u którego wysoki, bocznie spłaszczony ogon powstał nie w rezultacie wydłużenia wyrostków kolczystych kręgów, lecz modyfikacji kształtu osteoderm.
Tropy środkowodewońskich czworonogów z Zachełmia – ichnoskamieniałości odnalezione w latach 2002–2008 na terenie nieczynnego kamieniołomu w Zachełmiu, w północnej części Gór Świętokrzyskich, około 10 km na północ od Kielc. Ich wiek ocenia się na około 395 mln lat, co sugeruje, że pozostawiły je prawdopodobnie najstarsze znane czworonogi (tetrapody). Pierwsze tropy odnalazł w 2002 roku Grzegorz Niedźwiedzki. Do 2008 roku Niedźwiedzki wraz z Piotrem Szrekiem odkryli znacznie więcej śladów – w ich naukowym opisie uczestniczyli również Katarzyna i Marek Narkiewiczowie oraz Per Ahlberg. Odkrycie śladów wczesnych tetrapodów w Zachełmiu wpłynęło na zmianę hipotezy dotyczącej zarówno ewolucji tej grupy, jak i czasu pierwszego wyjścia jej przedstawicieli na ląd.
W Zachełmiu odkryto bardzo liczne tropy poruszających się zwierząt, różniące się rozmiarem i cechami, a także dużą liczbę izolowanych odcisków oraz gęsto zadeptaną powierzchnię. Kształt odcisków różni się w zależności od wielkości zwierzęcia i sposobu, w jaki się poruszało, oraz od typu podłoża. Tropy oznaczone numerem katalogowym Muz.PGI 1728.II.16 pod wieloma względami przypominają inne ślady dewońskich tetrapodów, takie jak tropy z wyspy Valentia, Tarbat Ness lub Genoa River – we wszystkich ślady stóp ułożone są naprzemiennie i nie występują odciski ciała, co dowodzi, że wykonały je czworonogi stojące pewnie na nogach i nieszurające brzuchem po ziemi. Wnioskując na podstawie typowych rozmiarów wczesnych tetrapodów, długość zwierzęcia, które pozostawiło tropy Muz.PGI 1728.II.16, ocenia się na około 40–50 cm. Muz.PGI 1728.II.15 są odmiennym typem śladów – wykonało je mniejsze zwierzę, najprawdopodobniej poruszające kończynami równolegle, a nie naprzemiennie, jak Muz.PGI 1728.II.16. Możliwe, że pozostawił je tetrapod znajdujący się częściowo pod wodą i wykorzystujący tylko jedną parę kończyn do poruszania. Pojedyncze tropy odnalezione w Zachełmiu mierzą przeciętnie około 15 cm szerokości, co sugeruje, że wykonało je zwierzę mierzące około 2,5 m długości. Największy odkryty ślad – Muz.PGI 1728.II.5 – ma 26 cm szerokości. Niektóre spośród odnalezionych tropów bardzo przypominają ślady przypisywane ichtiostegom i akantostegom.
Formacja Horseshoe Canyon – formacja geologiczna znajdująca się w kanadyjskiej prowincji Alberta, należąca do kredowej grupy Edmonton. Jej grubość wynosi około 290 m. Jest najniżej położoną formacją grupy Edmonton, nad nią znajdują się formacje Whitemud, Battle i Scollard. Osady należące do formacji Horseshoe Canyon powstawały od późnego kampanu – wieku późnej kredy trwającego od 73 do 70 mln lat temu – do wczesnego mastrychtu. Tuż pod formacją Horseshoe Canyon znajduje się Bearpaw Shale, morska formacja reprezentująca fragment Morza Środkowego Zachodu (Western Interior Seaway). Przesmyk zanikał w miarę ochładzania się klimatu i opadania poziomu mórz pod koniec kredy, odsłaniając tereny znajdujące się uprzednio pod wodą. Nie był to spokojny proces – kanał okresowo ponownie się pojawiał, zalewając region Horseshoe Canyon, zanim ostatecznie zanikł. Z powodu zmian poziomu mórz, w formacji Horseshoe Canyon reprezentowanych jest wiele różnych środowisk, wliczając środowiska morskie i nadbrzeżne, takie jak laguny i estuaria. Węgle kopalne licznie występują na prehistorycznych torfowiskach. Większość skamieniałości kręgowców jest znajdowana w osadach naniesionych do delt i równin zalewowych w późniejszym okresie istnienia Horseshoe Canyon. Fauna tej formacji jest dobrze poznana.
Drepanosauridae – rodzina zauropsydów z grupy diapsydów; żyły w okresie późnego triasu na terenach dzisiejszej Europy i Ameryki Północnej. Zdaniem większości naukowców zwierzęta z tej rodziny prowadziły nadrzewny tryb życia, prawdopodobnie zajmując nisze ekologiczne dzisiejszych kameleonów; rodzaj Hypuronector, zdaniem autorów jego opisu, mógł jednak prowadzić ziemnowodny tryb życia. Posiadały przeciwstawne palce obydwu par kończyn (nie wszystkie rodzaje, nie miał ich np. Vallesaurus), a niektóre miały "pazur" na końcu ogona przydatny przy wspinaczce. Wymarły pod koniec triasu.
Senter (2004) zaliczył do Drepanosauridae jedynie rodzaje Drepanosaurus, Megalancosaurus i Dolabrosaurus; dla kladu obejmującego tak rozumiane Drepanosauridae oraz rodzaj Hypuronector i wówczas formalnie nieopisane zwierzę (później opisane pod nazwą Vallesaurus) Senter zaproponował nazwę Simiosauria. Inni autorzy zaliczają jednak do Drepanosauridae także rodzaje Hypuronector i Vallesaurus.
Pozycja systematyczna Drepanosauridae pozostaje przedmiotem sporów. Berman i Reisz (1992) zaliczyli je do Lepidosauromorpha; jednak większość autorów zalicza je do Archosauromorpha, zazwyczaj uznając je za przedstawicieli protorozaurów lub przynajmniej bliskich krewnych tej grupy. Alan Feduccia uznał nawet megalankozaura za prawdopodobnego przedstawiciela linii ewolucyjnej prowadzącej do ptaków. Feduccia sformułował jednak tę teorię w oparciu o analizę jedynie nielicznych znanych wówczas skamieniałości megalankozaura, głównie czaszki i kończyn przednich; późniejsze odkrycia większej liczby skamieniałości dowiodły jednak, że jego szkielet pozaczaszkowy nie przypominał budową szkieletu ptaków, a jego bliskie pokrewieństwo z ptakami jest mało prawdopodobne.
Darwinius – rodzaj wczesnego ssaka naczelnego z rodziny Notharctidae. Żył w środkowym eocenie na terenie dzisiejszej Europy. Szczątki gatunku typowego, Darwinius masillae, zostały wydobyte z datowanych na około 47 milionów lat osadów w kopalni w Messel. Miejscowość ta leży niedaleko Darmstadt w południowej Hesji w Niemczech. Kompletność i jakość zachowania szkieletu pozwalają na dokładne zbadanie morfologii, paleobiologii i ontogenezy zwierzęcia.
Analiza uzębienia wskazuje, że osobnik, którego szczątki odkryto, był młodociany, jednak pożywiał się już samodzielnie. Franzen i współpracownicy, na podstawie porównania z Saimiri, doszli do wniosku, że holotyp zginął w wieku około 9–10 miesięcy. Dojrzałość płciową samice Darwinius osiągały po około trzech latach. Szacowana maksymalna długość życia naczelnych o wielkości Darwinius masillae wynosiła prawdopodobnie około dwudziestu lat. Masa ciała dorosłego Darwinius jest szacowana na 650–900 g. Masa 660 g jest dwukrotnie wyższa od szacunków opartych na podstawie długości czaszki, wynoszącej u D. masillae 52 mm, i dwukrotnie niższa od oszacowań na podstawie wielkości zębów trzonowych. Średnica oczodołów była relatywnie duża w porównaniu do długości czaszki, co wskazuje na nocny tryb życia Darwinius. Osobnik, którego szczątki odnaleziono, wciąż jeszcze rósł, więc stosunek średnicy oczodołów do wielkości czaszki mógł być u dorosłych nieznacznie niższy. Pod względem kształtu czaszki Darwinius jest bardzo zbliżony do innego przedstawiciela Cercamoniinae – późnoeoceńskiej, północnoamerykańskiej Mahgarita stevensi. Podobne są zwłaszcza krótki pysk, masywna żuchwa i stosunkowo duża puszka mózgowa. Analiza zawartości układu pokarmowego wykazała obecność owoców i liści oraz brak owadów, których skamieniałości są w Messel pospolite.
Sebecus – rodzaj wymarłego krokodylomorfa z kladu Mesoeucrocodylia, żyjącego w eocenie na obszarze dzisiejszej Argentyny. Obecnie do tego rodzaju zaliczany jest jedynie jego gatunek typowy, S. icaeorhinus, którego skamieniałości odkryto w argentyńskiej prowincji Chubut. W przeszłości do rodzaju Sebecus zaliczano też gatunek S. huilensis żyjący w miocenie na obszarze dzisiejszej Kolumbii oraz S. querejazus żyjący w paleocenie na obszarze Boliwii. Jednak Alfredo Paolillo i Omar J. Linares (2007) zaliczyli te gatunki do odrębnych rodzajów: S. huilensis do rodzaju Langstonia, pozostawionego w rodzinie Sebecidae, a S. querejazus do rodzaju Zulmasuchus, zaliczonego przez nich do rodziny Bretesuchidae.
Sebecus znany jest prawie wyłącznie z kości czaszki (choć Edwin Harris Colbert opisał kręg, złamaną prawą kość udową, niekompletny koniec dalszy kości udowej oraz koniec dalszy kości strzałkowej, znalezione niedaleko kości czaszki należących do zwierzęcia z gatunku S. icaeorhinus; kości te były rozproszone na niewielkim obszarze i nie można z pewnością stwierdzić, czy wszystkie należały do tego samego osobnika, czy nawet zwierząt tego samego gatunku – Colbert uznał to jednak za prawdopodobne). Czaszka S. icaeorhinus miała 476 milimetrów długości (mierząc od kości przysiecznej do kości kwadratowej) i w porównaniu z czaszkami współczesnych krokodyli była proporcjonalnie węższa i wyższa (dotyczy to zwłaszcza trzewioczaszki). S. icaeorhinus miał po cztery zęby w kościach przysiecznych, po 10 w kościach szczękowych i po 13 w kościach zębowych. Zęby wyrastające z kości przysiecznej oraz trzy przednie zęby wyrastające z kości zębowej były stożkowate, podobnie jak zęby współczesnych krokodyli, natomiast pozostałe zęby były zakrzywione, bocznie spłaszczone i miały ząbkowane krawędzie, co umożliwiało pocięcie pokarmu; Colbert podkreślił ich podobieństwo do zębów teropodów.
Ewolucja syren – ewolucja współcześnie żyjącego rzędu ssaków obejmującego diugoniowate, manatowate i ich wymarłych krewnych. Są to jedyne przetrwałe do dziś roślinożerne ssaki morskie, a także jedyne roślinożerne ssaki, które wybrały całkowicie wodny tryb życia. Ich zapis kopalny sięga ponad 50 milionów lat, rozpoczynając się we wczesnym eocenie. W kolejnych epokach, oligocenie i miocenie, osiągnęły niewielką różnorodność gatunkową, która zmniejszyła się jeszcze bardziej na skutek ochłodzenia klimatu, zmian oceanograficznych, a w końcu i działalności człowieka. Obecnie wyróżnia się dwa rodzaje obejmujące cztery gatunki: Trichechus liczący trzy gatunki zamieszkujące atlantyckie wybrzeża oraz wybrzeża i rzeki Ameryki Południowej, ostatni gatunek zaś, diugoń z monotypowego rodzaju Dugong, żyje w oceanach Spokojnym i Indyjskim.
Syreny, wspólnie z trąbowcami, wymarłymi desmostylami i prawdopodobnie także z embritopodami, tworzą grupę Tethytheria. Sądzi się, że przedstawiciele tego kladu wyewoluowali z prymitywnych kopytnych żyjących na wybrzeżach Oceanu Tetydy.
Tethytheria z kolei razem z góralkami tworzą grupę Paenungulata. Jest to jeden z najmniej kontrowersyjnych kladów ssaków, potwierdzony morfologią i badaniami molekularnymi. Ostatni wspólny przodek wszystkich syren jest odleglejszy niż w przypadku waleni czy płetwonogich, sądzi się jednak, że przystosowały się one do wodnego trybu życia w podobnym czasie.
Ślady stóp z Laetoli – odciski stóp pozostawione w tufie najprawdopodobniej przez Australopithecus afarensis, na stanowisku archeologicznym w Laetoli w Tanzanii, około 40 km na południe od Wąwozu Olduvai. Wiek odcisków ocenia się na 3,8–3,5 mln lat.
Ślady w popiele wulkanicznym zostały odkryte w 1979 roku podczas ekspedycji prowadzonej przez Mary Leakey. W 1979 roku kierowany przez nią zespół od dwóch sezonów prowadził prace w Laetoli w celu odnalezienia szczątków przodków człowieka. Podczas tych prac zgromadzono pokaźną kolekcję zębów i innych fragmentów kości. Ślady, które odnaleziono w tym miejscu, zostały odkryte przypadkowo podczas powrotu do obozu. Ślady zostały odciśnięte w tufie wulkanicznym (osadzie utworzonym przez popiół wyrzucany w trakcie erupcji wulkanu). Po odkryciu odcisków zespół Mary Leakey zaniechał prowadzenia dalszych poszukiwań i przez następne dwa lata kontynuował wykopaliska w Laetoli, dokumentując odciski wymarłych dwuparców, Struthio, kurowatych, zajęcy, drapieżnych, słoni, świń, krętorogich, nosorożców, żyraf, hipparionów i zwierząt z grupy Chalicotheriidae, a także ślady naczelnych, w tym prawdopodobnie Australopithecus afarensis.
Osady, w których odcisnęły się tropy zwierząt, zostały zbadane przez Garnissa Curtisa i Roberta Drake’a z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley oraz współpracowników. Dzięki wykorzystaniu technik potasowo-argonowych wiek osadów górnej warstwy oceniono na 3,77 mln lat, podczas gdy wiek warstwy znajdującej się powyżej tropów określono na 3,59 mln lat. W publikacji z 1987 roku Drake i Curtis ocenili wiek osadów Laetoli na około 3,5 mln lat.
Jedną z kluczowych kwestii w ewolucji człowieka jest to, czy wczesne dwunożne hominidy poruszały się na nogach ugiętych w biodrach i kolanach, czy też na bardziej wyprostowanych kończynach. Zdolność do chodzenia na dwóch kończynach to kluczowa adaptacja człowiekowatych, dlatego ślady hominidów z Laetoli są uznawane za bardzo istotne.
Megaterium – rodzaj leniwca naziemnego osiągającego rozmiary słonia. Zamieszkiwał Amerykę Południową i Środkową od późnego pliocenu do późnego plejstocenu, dokładniej od 5,3 miliona do 11 tysięcy lat temu. Jego przodkiem prawdopodobnie było Promegatherium osiągające rozmiary dzisiejszego nosorożca.
W przeciwieństwie do swych dzisiejszych krewnych, leniwców nadrzewnych, megaterium należało do jednych z największych ssaków, jakie kiedykolwiek chodziły po Ziemi, ważyło 5 ton dorównując w tym względzie słoniowi afrykańskiemu. Choć zazwyczaj poruszało się na czterech kończynach, ślady pokazują, że przyjmowało też postawę dwunożną. Gdy stawał na tylnych łapach, osiągał wysokość około 6 metrów, czyli dwukrotnie większą, niż dzisiejszy największy ssak lądowy. Podobnie, jak współczesny mrówkojad, megaterium stawiało na ziemi tylko boczne części stóp, gdyż 30 cm pazury uniemożliwiały mu położenie całej stopy płasko na podłożu. Gatunki należące do tego rodzaju zalicza się do licznej megafauny plejstoceńskiej obejmującej wielkie zwierzęta żyjące w rzeczonej epoce.
Megatherium miało solidnie zbudowany szkielet o dużej obręczy miednicznej. Jego ciało kończyło się szerokim muskularnym ogonem. Tak wielkie rozmiary umożliwiały zwierzęciu żywienie się na wysokości, do której nie dosięgali współcześni mu roślinożercy. Wspinając się na swe silne tylne łapy i podpierając się ogonem, co porównuje się do trójnogu, szczerbak dzięki zakrzywionym pazurom swych przednich łap zagarniał gałęzie z wybranymi przez siebie liśćmi. Sądzi się, że jego szczęki kryły długi język, którym zrywało liście, kierując je do pyska. Podobnie czynią dzisiejsze leniwce.
Niektóre analizy morfologiczno-funkcjonalne sugerują, że M. americanum cechowała duża składowa wertykalna siły zgryzu. Jego zęby określa się jako hipsodontyczne i bilofodontyczne, z częściami strzałkowymi o kształcie trójkątnym i ostrym brzegu. Wskazuje to, że zwierzę używało ich raczej do cięcia, niż do miażdżenia, a twarde włókna roślinne nie stanowiły głównego składnika jego diety.
Wiwaxia – rodzaj wymarłego wodnego zwierzęcia o miękkim, pokrytym łuskami ciele. Skamieniałości jego przedstawicieli znane są z formacji typu Lagerstätte zwanej łupkami z Burgess, datowanej na wczesny i środkowy kambr. Ich długość wynosi od 3,4 mm do około 50 mm. Precyzyjne ustalenie pozycji systematycznej Wiwaxia jest przedmiotem długotrwałych sporów wśród paleontologów. Liczne i dobrze zachowane skamieniałości pozwoliły jednak na dokładne zbadanie morfologii zwierzęcia.
Wiwaxia była pierwotnie opisana przez Williama Dillera Matthew w 1899 na podstawie pojedynczego kolca znalezionego wcześniej w Ogygopsis Shale i zaklasyfikowana do typu Hyolitha. Kolejne okazy zostały znalezione w 1911 przez paleontologa Charlesa Walcotta w trakcie jednej z wypraw do przełęczy Burgessa w kanadyjskich Górach Skalistych. Walcott zaliczył Wiwaxia do gromady wieloszczetów.
W 1966 i 1967 zespół prowadzony przez Harry'ego Whittingtona ponownie odwiedził przełęcz Burgessa i znalazł tak dużą liczbę skamieniałości, że ich dokładna analiza zajęła mu kilka lat. Skamieniałości Wiwaxia były jednymi z najtrudniejszych do przebadania.
.jpg)
Rauizuchy (Rauisuchia – „krokodyle Raua”, nazwane na cześć dr. Wilhelma Rau) – nazwa grupy drapieżnych archozaurów z kladu Crurotarsi (obejmującego krokodyle i archozaury bliżej spokrewnione z nimi niż z ptakami). Skamieniałości najstarszego znanego możliwego rauizucha, żyjącego we wczesnym triasie, odkryto w Rosji; grupa rozwijała się w środkowym i późnym triasie. Znane ze wszystkich kontynentów z wyjątkiem Australii i Antarktydy.
Niektóre z rauizuchów (m.in. teratozaur czy szuwozaur) przed odkryciem większej liczby skamieniałości były uważane za prymitywne dinozaury, lecz nowsze badania potwierdziły ich bliższe pokrewieństwo z krokodylami. Ustawienie ich kończyn było jednak podobne do tego spotykanego u dinozaurów; ich nogi nie były rozstawione na boki, jak u bardziej prymitywnych gadów, lecz ustawione pionowo pod tułowiem. Rauizuchy miały jednak inną niż dinozaury budowę stawu biodrowego. Większość znanych przedstawicieli tej grupy poruszała się na czterech nogach, ale znane są też rodzaje dwunożne (np. Effigia; zdaniem niektórych naukowców do poruszania się na dwóch nogach zdolny był też Postosuchus). Długość większości rodzajów mieściła się w granicach 2–5 metrów, ale niektóre (np. żyjący na obszarach dzisiejszej Ameryki Południowej zaurozuch) osiągały nawet 7 m długości i były największymi znanymi drapieżnikami lądowymi okresu triasu. Rauizuchy wymarły podczas wymierania późnotriasowego (przy założeniu, że do tej grupy nie należy klad Crocodylomorpha – patrz niżej); część naukowców twierdzi, że to m.in. ich wyginięcie umożliwiło dinozaurom, czy ściślej teropodom, zwiększenie rozmiarów i różnorodności, i tym samym uzyskanie pozycji dominujących kręgowców lądowych.
Kecalkoatl (Quetzalcoatlus) – rodzaj olbrzymiego pterozaura z rodziny azdarchidów (Azhdarchidae) żyjącego w późnej kredzie na obecnych terenach Ameryki Północnej. Został opisany w 1975 roku przez Douglasa Lawsona w oparciu o skamieniałości pochodzące z datowanych na najpóźniejszą kredę lądowych osadów na zachodzie stany Teksas. Na ich podstawie Lawson ocenił rozpiętość skrzydeł kecalkoatla na 15,5 m. W publikacji Humphriesa i współpracowników z 2007 roku jest ona szacowana na 10,39 m, zaś powierzchnia skrzydeł na 5,12 m2. Quetzalcoatlus prawdopodobnie osiągał od 45,8 do 200 kg masy. Długość żuchwy wynosi około 200 cm. W 2002 roku opisano pterozaura Hatzegopteryx thambema, prawdopodobnie osiągającego większe rozmiary niż Quetzalcoatlus – rozpiętość jego skrzydeł oszacowano na ponad 12 m, a długość czaszki na około 3 m. W 1996 Alexander Wilhelm Armin Kellner i Wann Langston Jr opisali pochodzące z datowanych na mastrycht osadów formacji Javelina skamieniałości reprezentujące drugi, nienazwany dotąd gatunek rodzaju Quetzalcoatlus. Przedstawiciele tego gatunku byli o około połowę mniejsi niż Q. northropi.
Nazwa Quetzalcoatlus pochodzi od imienia Quetzalcoatla, jednego z najważniejszych bogów plemion Mezoameryki, oznaczającego „pierzasty wąż”.
Kronosaurus (z gr. "jaszczur Kronosa") – rodzaj dużego mięsożernego pliozaura żyjącego we wczesnej kredzie (alb, 112 milionów lat temu).
Był to jeden z największych w historii Ziemi gadów morskich. Długość jego opływowego ciała wynosiła około 9 metrów, przy masie ciała około 10 ton. Jak wszystkie pliozaury, kronozaur miał krótka szyję. Spłaszczona na szczycie czaszka mierzyła 2,5 metra i stanowiła 1/4 całkowitej długości zwierzęcia. Mocne szczęki zaopatrzone były w 80 zębów, które dochodziły nawet do 25 centymetrów długości. Oczy zwierzęcia były duże. Podobnie jak inne plezjozaury, posiadał parę nozdrzy, pozwalających mu wyczuwać zapach pod wodą. Poruszał się za pomocą dwóch par dużych płetw. Krótki, spiczasty ogon służył być może do sterowania.
Kronozaur znajdował się zapewne na szczycie łańcucha pokarmowego mórz wczesnej kredy. Uważa się, że polował na amonity oraz inne głowonogi, na co wskazuje wygląd zaokrąglonych zębów, dostosowanych do miażdżenia skorup tych bezkręgowców, w tylnej części szczęk zwierzęcia. We wnętrzu skamieniałości kronozaura odkryto szczątki żółwi i plezjozaurów. Istnieje też szkielet ośmiometrowego plezjozaura z rodzaju Woolungasaurus ze śladami ugryzień pozostawionych zapewne przez kronozaura. Jego łupem mogły też padać ichtiozaury, a nawet prehistoryczne rekiny.
Fauna ediakarańska (wcześniej fauna wendu) – zespół wymarłych organizmów okresu ediakaru, reprezentujących najstarsze znane organizmy wielokomórkowe. Pojawiły się one wkrótce po "odwilży" epoki lodowcowej okresu kriogeńskiego, i w większości zniknęły tuż przed gwałtownym wzrostem bioróżnorodności znanym jako eksplozja kambryjska, z którego to okresu pochodzą najstarsze skamieniałości organizmów o planach budowy podobnych do tych, które cechują współcześnie żyjące organizmy zwierzęce. Różnorodność fauny ediakarańskiej w niewielkim stopniu przypomina nowe schematy budowy późniejszych organizmów: były to nowe, całkiem odrębne formy organizmów kambryjskich które zdominowały zapis kopalny ediakaru.
Organizmy ediakarańskie po raz pierwszy pojawiły się około 610 milionów lat temu i pozostawały w rozkwicie do początku kambru 542 milionów lat temu, kiedy z zapisu kopalnego zniknęły ich charakterystyczne (zespoły) skamieniałości. Najmłodsze skamieniałości nie są spotykane później niż u schyłku ediakaru, pozostawiając zaledwie fragmenty wcześniej kwitnących ekosystemów, o ile cokolwiek, i tylko rzadkie skamieniałości mogące przynależeć do form które przeżyły znajdywano w warstwach tak młodych jak środkowy kambr (510-500 milionów lat temu)[1]. Sformułowano liczne hipotezy tłumaczące to zniknięcie, w tym hipotezę braku zapisu kopalnego (preservation bias), zmianę środowiska, pojawienie się drapieżnictwa i konkurencji z innymi organizmami.
Niektóre ediakarańskie organizmy mogły być blisko spokrewnione z grupami, które później osiągnęły znaczącą pozycję; przykładowo Kimberella wykazuje pewne podobieństwa do mięczaków, a u innych organizmów występuje symetria dwuboczna, cecha charakterystyczna dla podkrólestwa zwierząt dwubocznie symetrycznych – olbrzymiego taksonu obejmującego większość królestwa zwierząt. Skamieniałe ślady ryjących, przypominających robaki organizmów prawdopodobnie również zostawiły zwierzęta dwubocznie symetryczne. Jednak większość niemikroskopowych skamieniałości różni się morfologicznie od późniejszych form życia, i przypomina dyski, torby wypełnione mułem oraz pikowane materace. Klasyfikacja jest trudna, a przypisanie niektórych gatunków nawet na poziomie królestwa – zwierząt, grzybów, protistów lub innego – niepewne. Ich dziwne kształty oraz pozorny brak podobieństwa do późniejszych organizmów spowodowały, że niektórzy uznali je za "nieudany eksperyment" wielokomórkowego życia i uważali, że późniejsze wielokomórkowe formy życia niezależnie wyewoluowały ponownie z innych organizmów jednokomórkowych[2].
Postozuch (Postosuchus) - rodzaj drapieżnego archozaura żyjącego od środkowego karniku do noryku (późny trias) na terenie obecnej Ameryki Północnej.
Rozmiary – 6 metrów długości oraz 2 m wysokości. Charakterystyczna jest budowa jego kończyn, które ustawione były pionowo pod jego ciałem, podobnie jak u dinozaurów, choć spokrewniony był bliżej z krokodylami, mającymi łapy ustawione na boki, jak wszystkie żyjące obecnie gady. Miał sporą czaszkę, podobną w wyglądzie do krokodylej. Wyposażona była w zestaw dużych, sztyletowatych i głęboko osadzonych zębów. Elastyczne podniebienie i żuchwa pozwalały na połykanie dużych kawałków pożywienia. Grzbiet zwierzęcia uzbrojony był w obronne płytki kostne.
Postozuch żył w okresie, kiedy jednymi z dominujących kręgowców lądowych były archozaury z kladu Crurotarsi, do którego sam należał (obejmującego także m.in. fitozaury, aetozaury i krokodylomorfy). W triasie dość powszechnie występowały też terapsydy. Jest to także czas, gdy powstały pierwsze dinozaury, jak współczesny postozuchowi celofyz, które zdominowały Ziemię w następnych okresach mezozoiku. Jego rozmiary zdają się świadczyć, że górował nad wszystkimi współczesnymi mu lądowymi drapieżnikami (jak celofyz), znajdując się na szczycie ówczesnego łańcucha pokarmowego. Informacji o diecie postozucha dostarcza zachowana razem z holotypem gatunku P. alisonae skamieniała zawartość jego przewodu pokarmowego; w jej skład wchodziły szczątki zwierząt z co najmniej czterech różnych gatunków, w tym małego aetozaura, cynodonta z gatunku Plinthogomphodon herpetairus, dużego dicynodonta i czwartego, trudniejszego do identyfikacji zwierzęcia, być może temnospondyla. Dodatkowo pod szkieletem P. alisonae odkryto niekompletny szkielet krokodylomorfa z gatunku Dromicosuchus grallator, noszący ślady zębów na czaszce i szyi.
Pterozaury, gady latające (Pterosauria, z gr. pteron – skrzydło + sauros – jaszczur) – rząd latających gadów z grupy archozaurów (gadów naczelnych) żyjących od późnego triasu do końca kredy (230 do 65,5 mln lat temu), blisko spokrewnionych z dinozaurami.
Były pierwszymi aktywnie latającymi kręgowcami i największymi latającymi zwierzętami wszech czasów. Przez 150 milionów lat zanim wymarły dominowały w powietrzu, skolonizowały wszystkie kontynenty i wykształciły wielką rozmaitość form i rozmiarów. Opanowały nie tylko wybrzeża ale na pewno żyły w innych środowiskach lądowych jak lasy, góry lub nawet pustynie. Prawdopodobnie jak współczesne ptaki morskie zbierające się w duże stada na czas lęgów tak i pterozaury mogły tworzyć większe kolonie. Pogląd taki nie jest tylko teoretycznym przypuszczeniem ale opiera się na odkrytym stanowisku na pustyni Atacama w Chile, gdzie na bardzo niewielkiej przestrzeni znaleziono szczątki wielu małych pterozaurów.
Do dzisiaj odkryto ok. 60 rodzajów i 120 gatunków pterozaurów począwszy od wielkości wróbla do rozpiętości skrzydeł powyżej 12 metrów (więcej niż myśliwiec F-16).
Pterozaury tradycyjnie były dzielone na 2 podrzędy: wcześniejszy (od późnego triasu do późnej jury) Rhamphorhynchoidea o długich ogonach jak Dimorphodon i Rhamphorhynchus i późniejsze (od późnej jury do późnej kredy), o krótkich ogonach pterodaktyle (Pterodactyloidea) takie jak Pterodactylus, Pteranodon i ogromny Quetzalcoatlus.
Liopleurodon – rodzaj pliozaurów, wielkich morskich gadów drapieżnych żyjących na przełomie środkowej i późnej jury (od ok. 165 milionów do 155 milionów lat temu). Pliozaury zajęły wtedy miejsce wielkich ichtiozaurów jak Temnodontosaurus i pozostawały największymi drapieżcami mórz do połowy kredy, kiedy z kolei zostały zastąpione przez morskie jaszczurki mozazaury. W przeciwieństwie do lepiej poznanych długoszyjnych plezjozaurów z rodzaju Elasmosaurus, miały wielkie głowy, krótkie szyje i raczej dłuższe ciała oraz rozszerzony tył czaszki, gdzie znajdowały się potężne mięśnie szczęk pełnych wielkich zębów. Cztery silne płetwiaste kończyny i smukłe ciało sugerują, że były dobrymi pływakami. Prawdopodobnie polowały z zasadzki jak dzisiejszy rekin żarłacz biały. Ich zdobyczą mogły być wielkie głowonogi, ichtiozaury, plezjozaury, rekiny i inne duże zwierzęta, które udało im się upolować.
Liopleurodon całe życie musiał spędzać w wodzie i z tego powodu był najprawdopodobniej żyworodny, ponieważ nie mógł wychodzić na ląd, aby złożyć jaja jak dzisiejsze żółwie morskie. Jego płetwiaste kończyny miały zbyt słabe połączenie z kręgosłupem, aby mogły utrzymać tak potężne ciało na lądzie. Prawdopodobnie gdyby został wyrzucony przez sztorm na brzeg, udusiłby się pod własnym ciężarem, tak jak dzisiejsze walenie, kiedy osiądą na mieliźnie.
Największym i najbardziej znanym gatunkiem rodzaju Liopleurodon jest niewątpliwie Liopleurodon ferox, po raz pierwszy opisany w 1873 roku. Jego skamieniałe szczątki sprzed około 160 milionów lat znaleziono we wschodniej Anglii i północnej Francji. Największa czaszka mierzy 1,5 m, co wskazuje, że długość całego zwierzęcia można szacować na 10 m (choć przeciętne rozmiary wynosiły raczej 5-7 m) i 5 ton masy.
Temnospondyle (Temnospondyli – gr. „pocięte kręgi”) – rząd ważnych i bardzo zróżnicowanych płazów żyjących przede wszystkim w karbonie, permie i triasie, choć nieliczne przetrwały aż do kredy. Takson obejmował zarówno małe jak i duże rodzaje. W trakcie swej ewolucji zaadaptowały się do szerokiej gamy różnych środowisk, od wodnych przez ziemnowodne do lądowych, niektóre zamieszkiwały też morza niedaleko wybrzeży. Szczątki znaleziono na wszystkich kontynentach. Specjaliści nie zgadzają się w kwestii, czy niektóre z temnospondyli były przodkami dzisiaj żyjących płazów, czy też cała grupa wymarła, nie pozostawiając żadnych potomków. Kończyny przednie miały 4 palce, tylne – 5 palców.
Ponieważ płazy te żyły i różnicowały się w jeziorach i rzekach późnego permu, duża liczba ich grup wtórnie przystosowała się do takiego środowiska. Kręgi stały się słabsze, kończyny zmalały, zmieniając się w kierunku narządów szczątkowych, ciężka czaszka zaś stała się duża i płaska, oczy zaś skierowały się do góry (grupa Stereospondyli i pokrewne). W okresie triasowym zwierzęta te dominowały w ekosystemach z bieżącą wodą, ewoluując w kierunku małych i dużych form. Podczas wczesnego triasu jedna z grup, żywiące się rybami trematozaury o długim pysku, zaadaptowały się nawet do życia w morzu, jako jedyne płazy (z wyjątkiem jednej dzisiejszej żaby Fejervarya cancrivora).
W późnym permie spadek wilgotności i rozwój gadów skutkowały końcem lądowych temnosondyli, ale częściowo lub całkowicie wodne formy przetrwały (jak duży archegozauryd Melosaurus ze wschodniej Europy). Na przełomie triasu i jury (wymieranie triasowe) wielkie temnospondyle wyginęły. Przetrwały jedynie 2 rodziny z Gondwany: Brachyopidae i Chigutisauridae. Interesujące jest, że w okresie jurajskim znów osiągnęły one duże rozmiary. Najpóźniejszym znanym temnospondylem jest wielki Koolasuchus z rodziny Chigutisauridae, zamieszkujący Australię w środkowej kredzie.
Pradrapieżne, kreodonty, pramięsożerne (†Creodonta) - rząd kopalnych ssaków drapieżnych różnej wielkości. Pierwsze kreodonty przypominały ssaki owadożerne. U późniejszych rozwinęły się łamacze, ale w odmiennej formie niż u ssaków drapieżnych (Carnivora).
Pojawiły się w paleocenie, zaczęły wymierać w oligocenie, nieliczne dotrwały do miocenu. Była to ważna grupa drapieżników żyjących 33-55 milionów lat temu (MLT) w Afryce, Europie, Azji i Ameryce Północnej. W oligoceńskiej Afryce była to dominująca grupa drapieżników. Rywalizowały z grupą Mesonychia, a także entelodontami, które przeżyły na przełomie oligocenu i miocenu, by w końcu ustąpić właściwym drapieżnym.
Pradrapieżne były domniemanymi przodkami właściwych drapieżnych, jednak według nowszych badań wspólny przodek obu rzędów występował wcześniej. W obu kladach występowały tnące jak nożyce zęby przystosowane do rozdrabniania mięsa, dzięki czemu opanowały one swe nisze ekologiczne. Część badań popiera tezę, że mamy tu do czynienia ze zwierzętami posiadającymi różnych przodków, podobnych do siebie jedynie dzięki konwergencji, a nie z potomkami jednego przodka. Ten zaś, jeśli istniał, pojawił się już w kredzie, radiacja miała miejsce jednak dopiero w kenozoiku. Jak już wspomniano, od 55 do 35 MLT były to dominujące drapieżniki, w eocenie zwiększające różnorodność i liczebność. Dopiero w środkowym oligocenie nieznacznie poczęły usuwać się mezonychom i olbrzymim drapieżnym ptakom w Ameryce Północnej, Eurazji i Afryce, a w końcu ich miejsce zajęły właściwe drapieżne. Ostatni rodzaj, Dissopsalis, zakończył istnienie 8 MLT.
Największym przedstawicielem rzędu jest Megistotherium, będący jednocześnie jednym z ostatnich przedstawicieli całej grupy. Osiągał prawdopodobnie ciężar ok. 1500 kg, co czyni go największym mięsożernym ssakiem lądowym w dziejach Ziemi.
Archaeopteryx – górnojurajski rodzaj bardzo prymitywnych ptaków z rzędu Archaeopterygiformes. Był średniej wielkości zwierzęciem wielkości kruka. Miał czteropalczastą stopę, z których pierwszy palec był przeciwstawny pozostałym. Przednia kończyna była trójpalczasta, ogon kostny zbudowany z wielu kręgów, długi i prosty. Archaeopteryx miał zęby, a na palcach skrzydeł pazury.
Żył przed 150 mln lat i obecnie znany jest z nielicznych skamieniałości, zwłaszcza z okolic miejscowości Solnhofen w Bawarii. Miał ok. 45 cm długości. Jego odkrycie było paleontologiczną sensacją, bowiem w swej budowie łączy zarówno cechy gadów (np. uzębienie), jak i ptaków (np. pióra, a przez to jest ewidentnym dowodem ewolucji jako tak zwana forma przejściowa. Przypuszcza się, że praptaki w pełni nie miały zdolności aktywnego lotu - poruszały się lotem ślizgowym od drzewa do drzewa. Dokładne przebadanie szkieletów wykazało, że pomagały im w tym lotki obecne na tylnych nogach, podobnie jak u Microraptor gui. Jedna z koncepcji dotyczących odżywiania się archeopteryksa mówi, że prowadził on nadmorski tryb życia i żywił się wyrzuconymi na brzeg rybami oraz chwytał owady niesione przez wiatr ku morzu. Przypuszczalnie wiatr niekiedy zwiewał archeopteryksy na głębsze wody, gdzie tonęły, co tłumaczyłoby znakomite zachowanie większości szczątków.
Sprawa taksonomii rodzaju wciąż jest kwestią sporną. Mayr et al. 2007 za ważne i faktycznie odrębne uznał przynajmniej dwa gatunki: A. lithographica oraz A. siemensii. Do tej listy jako przedstawiciela osobnego rodzaju można dołączyć Wellnhoferia grandis (1987) przez innych uznawanego jedynie za odrębny gatunek Archaeopteryx bavarica. Nic nie wskazuje aby spór szybko się zakończył.
Szkielet archeopteryksa tak bardzo przypomina szkielet nie-ptasiego teropoda, że jeden z nich znaleziony bez śladów piór był uważany za należący do kompsognata.
Gorgonopsy (Gorgonopsia) – podrząd wymarłych gadów ssakokształtnych, obejmujący jedną rodzinę – Gorgonopsidae. Żyły w środkowym i późnym permie na terenach dzisiejszej południowej Afryki, Rosji i Chin. Były to zwierzęta drapieżne, średnich i dużych rozmiarów (do 4 m) o zróżnicowanym na siekacze, kły i trzonowce uzębieniu. Cechą charakterystyczną były duże kły wystające z pyska.
Jak i inne terapsydy, gorgonopsy zaliczano do gadów ssakokształtnych. W świetle dzisiejszej klasyfikacji nie są one właściwymi gadami, za to znacznie bliższe pokrewieństwo łączy je ze ssakami właściwymi. Występują u nich cechy typowe dla ssaków, jak zróżnicowane (heterodontyczne) uzębienie, w pełni wykształcone otwory skroniowe w czaszce, słupowato ustawione kończyny oraz kości ucha. Gorgonopsy należą bowiem do specyficznej grupy terapsydów zwanej teriodontami, obejmującej także cynodonty, z których wywodzą się ssaki. Ewolucja opisywanej grupy miała miejsce w środkowym permie. Gorgonopsy powstały z przypominających "zwykłe" gady terapsydów żyjących właśnie w tej epoce. Wcześni przedstawiciele byli mali, nie przerastali rozmiarami psa. Dopiero wyginięcie dinocefali (Dinocephalia) dominujących w środkowopermskim świecie pozwoliło na dalszy rozwój i zajęcie ich miejsca jako dominujących drapieżników w późnym permie. Wtedy też wiele z nich osiągnęło rozmiary psów i krów.
Gorgonopsy były największymi mięsożercami późnego permu. Największa z nich Inostrancevia osiągała rozmiary dużego niedźwiedzia. Jej czaszka mierzyła 45 cm długości, a szablaste zęby po 12 cm. Jest to czytelna adaptacja do drapieżnictwa. Nie wiadomo natomiast, czy ciało jej pokrywały łuski, sierść czy też może naga skóra.
Grupa wyginęła wraz z końcem okresu permskiego.
Fruitafossor – rodzaj owadożernego ssaka żyjącego około 150 mln lat temu, w późnej jurze. Opisany został w oparciu o niemal kompletny szkielet zwierzęcia rozmiarów pręgowca, odkryty w pobliżu Fruita w stanie Kolorado (formacja Morrison). Przypominał nieco mrówkojady lub pancerniki i prawdopodobnie także żywił się żyjącymi w koloniach owadami. Budowa szkieletu wskazuje, że nie jest spokrewniony z żadną grupą żyjących obecnie ssaków. Dowodzi to, że owadożerność wielokrotnie niezależnie ewoluowała u ssaków takich jak Fruitafossor, mrówkożerowate, mrówkojady, mrówniki i kolczatki.
Zęby fruitafossora przypominały zęby współczesnych pancerników i mrówników – nie miały szkliwa i rosły przez całe życie zwierzęcia. Ponieważ mrówki w okresie późnej jury jeszcze nie występowały, przypuszcza się, że Fruitafossor żywił się pospolitymi wówczas termitami.
Potężne przednie kończyny dowodzą, że zwierzę to było dobrze przystosowane do kopania nor. Powiększone zakończenia kości przednich kończyn zapewniały miejsca przyczepu silnych mięśni. Jest to kolejnym dowodem na owadożerność fruitafossora, gdyż podobne przystosowania występują u współczesnych zwierząt owadożernych, którym silne kończyny przednie służą do rozkopywania kopców i termitier. Budową kręgosłupa również przypominał współczesnych przedstawicieli rzędu Xenarthra – między kręgami znajdowały się dodatkowe stawy, nie występujące u żadnej oprócz szczerbaków grupy współczesnych ssaków. Przystosowania te usztywniały kręgosłup, co także ułatwiało kopanie w ziemi.
Obecnie nie żyją żadni krewni fruitafossora. Jest on wczesnym przedstawicielem ssaków spokrewnionych ze ssakami żyworodnymi (grupą obejmującą torbacze i łożyskowce). Łączył w sobie cechy zarówno ssaków żyworodnych, jak i jajorodnych. Kości obręczy barkowej przypominały gadzie lub występujące u dziobaków, lecz wieloma innymi cechami budowy anatomicznej Fruitafossor przypominał bardziej zaawansowane ewolucyjnie ssaki. Możliwe, że jest on najstarszym znanym przedstawicielem linii ewolucyjnej prowadzącej do ssaków żyworodnych.
Amonity, amonitowate (Ammonoidea) – podgromada wymarłych głowonogów, przeważnie o symetrycznej, płaskospiralnej skorupie. Stanowią ważne skamieniałości przewodnie, pozwalające określić wiek skał osadowych, w których są spotykane. Występują w skałach pochodzenia morskiego z okresu od dewonu do kredy. Przodkami amonitowatych były łodzikowate (baktryty).
Największe znane amonitowate pochodzą z kredy i osiągały 2 m średnicy, jednak większość dorosłych amonitowatych miała kilka - kilkanaście centymetrów średnicy. Muszla amonitowatych zbudowana była z aragonitu i dzieli się na dwie części: dużą, przyujściową komorę mieszkalną oraz fragmokon złożony z szeregu niewielkich komór wypełnionych gazem. Komory te powstawały przez całe życie osobnika, dzięki temu że amonitowaty rosnąc powiększał i dobudowywał od strony ujścia komorę mieszkalną, przesuwając się w kierunku ujścia, a pustą przestrzeń z tyłu oddzielał aragonitową przegrodą od komory mieszkalnej. Komora mieszkalna była połączona z fragmokonem rurkowatą tkanką zwaną syfonem, która przechodziła przez wszystkie komory aż do embrionalnej. W skamieniałościach zachowuje się sfosylizowana osłonka syfonu i jego wypełnienie. W ujściu muszli znajdowały się kalcytowe płytki aptychy i anaptychy pełniące funkcję dolnej szczęki, a u niektórych rodzajów dodatkowo także wieczka zamykającego wejście do muszli. Przegrody międzykomorowe w trakcie ewolucji amonitowatych miały tendencję do coraz większego pofałdowania. Przeważnie wyjaśnia się to zwiększoną odpornością silnie pofałdowanych przegród na naprężenia. Linia kontaktu przegrody z wewnętrzną ścianą muszli jest zwana linią przegrodową lub lobową oraz jej kształt stanowi jeden z podstawowych elementów klasyfikacji amonitowatych, obok kształtu muszli i jej ornamentacji.
Amonitowate były mięsożercami, odżywiającymi się wszystkimi wolno poruszającymi się bezkręgowcami, w tym także innymi amonitowatymi. Żyły wyłącznie w morzach, w większości w wodach otwartych. Przeważnie przyjmuje się, że większość amonitowatych aktywnie, choć niezbyt szybko pływała, nieliczne rodzaje o bardzo wysmukłej muszli posądzane są o zdolność do szybkiego ruchu.
Amonitowate wymarły w czasie wielkiego wymierania na granicy kreda/paleogen w wyniku katastrofalnych zmian środowiska wywołanych przypuszczalnie upadkiem meteorytu. Kilka gatunków żyjących w Europie na początku paleogenu opisano w 2005 roku, były to jednak prawdopodobnie lokalne populacje, które tylko chwilowo zdołały przetrwać katastrofę kredową.
Tiktaalik (łac: Tiktaalik roseae) – prawdopodobnie długo poszukiwana forma przejściowa pomiędzy rybą a płazami.
Skamielinę tego kręgowca sprzed 375 milionów lat (późny dewon – czwarty okres ery paleozoicznej) znaleziono na początku roku 2006 w osadzie dna rzeki na Wyspie Ellesmere'a w arktycznej części Kanady. Wiele wskazuje na to, że może ona stanowić tzw. "brakujące ogniwo" ewolucji pomiędzy rybami i płazami, ponieważ posiada cechy charakterystyczne dla obu tych kręgowców. To drapieżne zwierzę żyło na płyciznach rzek tropikalnych (w tamtym okresie połączony kontynent euroamerykański był położony w strefie tropikalnej).
Tiktaalik miał płetwy piersiowe zbudowane w taki sposób, że mogły się one zginać w połowie. Chociaż bardziej przypominały płetwy niż łapy z palcami, umożliwiały jednak poruszanie się w płaszczyznach pionowej i poziomej, a także obrót zwierzęcia. Dużym zaskoczeniem jest fakt, że zwierzę miało szyję (a nie, tak jak w przypadku ryb nieruchomą głowę zrośniętą z tułowiem), głowę z trójkątną czaszką (charakterystyczną dla wczesnych płazów) i oczy umieszczone na szczycie głowy, a nie po bokach - co sugeruje, że zwierzę to sporo czasu spędzało w płytkiej wodzie. Układ kostny płazoryby miał nietypową budowę: w przekroju widać bark, łokieć oraz wczesną wersję kości nadgarstka. Dzięki tym wczesnym elementom układu kostnego, zwierzę mogło spędzać sporo czasu także na lądzie. W budowie ciała nie obserwuje się spłaszczenia bocznego (charakterystycznego dla ryb) jest za to spłaszczenie grzbietowo-brzuszne (typowe dla płazów). Chociaż tiktaalik miał skrzela, to nie posiadał już pokryw skrzelowych i całkiem prawdopodobne jest, że miał także płuca. Ciało zwierzęcia pokryte było łuskami.
Zwierzę prawdopodobnie część czasu spędzało w wodzie mogąc także chodzić na płetwo-łapach po dnie rzeki. Wychodziło także na dłuższe piesze "wycieczki" w pobliżu bagnistego brzegu rzeki.
Mozazaury (Mosasauridae) – rodzina olbrzymich, wężowatych mięsożernych morskich gadów, żyjących podczas późnej kredy.
Pierwsze szczątki pochodzą z kamieniołomu, w którym wydobywano wapień w Maastricht (nazwa pochodzi od tej miejscowości) nad doliną Mozy w 1778 roku. Te straszliwe morskie gady są obecnie uważane za bliskich krewnych węży i waranów z powodu analizy kladystycznej (podobieństwa anatomiczne czaszki i szczęk, a różniły się od nich np. osadzeniem zębów w zębodołach). Mozazaury nie były lepidozaurami, znanymi z zazębiających się łusek. Drapieżniki te wyewoluowały z półwodnych łuskonośnych (klad obejmujący dzisiejsze jaszczurki i węże), a dokładniej od rodziny Aigialosauridae blisko spokrewnionej z dzisiejszymi waranowatymi we wczesnej kredzie. W czasie ostatnich 20 milionów lat tego okresu (turon, mastrycht), dzięki wyginięciu ichtiozaurów i pliozaurów, stały się one dominującymi drapieżnikami morskimi.
Jaszczury te osiągały do 17,5 m długości. Wielka głowa mieściła ogromne naszpikowane ostrymi zębami szczęki, która u największych mierzyła niemal 2 metry, a zęby 10 cm długości. Szczęki mogły otworzyć się na ok. 1 m szerokości. Miały opływowe ciała, kończyny przekształcone w szerokie płetwy i długi, potężny ogon, którego faliste ruchy stanowiły siłę napędową. Żywiły się rybami, żółwiami, mięczakami i skorupiakami. Zamieszkiwały w północnym Atlantyku.
Mesonychia ("średnie szpony") - wymarły rząd średnich i dużych mięsożernych ssaków, których bliskimi krewnymi są parzystokopytne, a także walenie. Niektórzy naukowcy grupują te te ostatnie z Mesonychia w jedną grupę Cete. Zwierzęta te pojawiły się w Azji we wczesnym paleocenie, gdzie żył ich najbardziej prymitywny przedstawiciel, Yangtanglestes. Grupa skurczyła się w eocenie i wymarła całkowicie, gdy ostatni rodzaj, Mongolestes, zniknął we wczesnym oligocenie.
Grupe tą cechowało silne, aczkolwiek powierzchowne podobieństwo do wilków. Wcześni przedstawiciele posiadali po 5 palców na kończynie, która prawdopodobnie podczas marszu spoczywała płasko na podłożu. Późniejsze formy miały już 4 palce zakończone małymi kopytkami, a ich palce coraz lepiej przystosowane były do biegu. Jak biegające parzystokopytne, podczas chodzenia ci członkowie Mesonychia (np. Pachyaena) opierali się na palcach. Te "kopytne wilki" był prawdopodobnie najważniejszymi drapieżnymi w paleoceńskich i eoceńskich ekosystemach Europy (będącej w tym czasie archipelagiem), Azji (niepołączonej z innymi kontynentami) i Ameryki Północnej, aczkolwiek nie można też wykluczyć, że były one padlinożercami.
Grupa długo przypisywana była do kreodontów, teraz jednak poglądy zrewidowano i rodzaje umieszczano w 3 rodzinach (Mesonychidae, Hapalodectidae, Triisodontidae) w oddzielnym rzędzie Mesonychia zwanym we wcześniejszych publikacjach Acreodi.
- ↑ Conway Morris, S.. Ediacaran-like fossils in Cambrian Burgess Shale–type faunas of North America. „Palaeontology”. 36, s. 593–635, 1993.
- ↑ Guy Narbonne: The Origin and Early Evolution of Animals. czerwiec 2006. [dostęp 2007-03-10].