Portoryko
|
|||||
|
|||||
| Dewiza: (łac.) Joannes Est Nomen Eius (pol. Jan to jego imię) |
|||||
| Hymn: La Borinqueña |
|||||
 |
|||||
| Konstytucja | 25 lipca 1952 | ||||
| Język urzędowy | hiszpański, angielski | ||||
| Stolica | San Juan | ||||
| Głowa państwa | prezydent Barack Obama | ||||
| Status terytorium | autonomiczne terytorium stowarzyszone | ||||
| Zależne od | Stanów Zjednoczonych | ||||
| Szef rządu | gubernator Alejandro García Padilla | ||||
| Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
9104 km² 1,6% |
||||
| Liczba ludności (2007) • całkowita • gęstość zaludnienia |
128. na świecie 3 944 259 433,2 osób/km² |
||||
| Jednostka monetarna | dolar amerykański (USD) | ||||
| Rok utworzenia | przejęcie od Hiszpanii 1898 |
||||
| Strefa czasowa | UTC -4 | ||||
| Kod ISO 3166 | PR/PRI/630 | ||||
| Domena internetowa | .pr | ||||
| Kod samochodowy | PRI | ||||
| Kod samolotowy | N | ||||
| Kod telefoniczny | +1 787, +1 939 | ||||
 |
|||||
.svg)
Portoryko (hiszp. Puerto Rico – „bogaty port”) – terytorium zorganizowane nieinkorporowane Stanów Zjednoczonych o statusie wspólnoty (US Commonwealth), leżące na wyspie o tej samej nazwie (i kilku mniejszych wyspach) w Ameryce Środkowej, nad Oceanem Atlantyckim i Morzem Karaibskim.
Spis treści
Geografia[edytuj]
Portoryko należy do geologicznej struktury Wielkich Antyli. Obszar wyspy zajmują sfałdowane w czasie orogenezy alpejskiej Cordillera Central z najwyższym szczytem kraju – Corro de Punta (1338 m n.p.m.), oprócz tego pasma na wyspie rozciągają się Sierra de Luqillo i Sierra de Cayey. Portoryko leży w strefie klimatu podrównikowego wilgotnego, który kształtuje północno-wschodni pasat. Średnia roczna temperatura wynosi 26 °C, a opady są zróżnicowane i wynoszą od około 1000 mm do nawet 4000 mm i są nierównomiernie rozłożone w ciągu roku. Roślinność wyspy jest w znacznym stopniu wyniszczona, lasy tropikalne zajmują niewielki obszar wyspy. Fauna należy do antylskiej krainy netropikalnej i jest bogata pod względem gatunkowym.
Historia[edytuj]
Wyspa Puerto Rico, w okresie prekolumbijskim zamieszkiwana była przez Arawaków. Dla Europy odkrył ją w 1493 roku Krzysztof Kolumb[1]. W 1508 roku rozpoczęło się osadnictwo hiszpańskie które wyparło rdzenną ludność. Od 1518 roku sprowadzana do pracy murzyńskich niewolników[1]. Pod koniec XVI wieku udaremniono kilka prób przejęcia wyspy przez Holandię i Wielką Brytanią[2]. Od XVII wieku rozwinęły się uprawy plantacyjne, szczególnie intensywne w drugiej połowie XIX wieku, aż do zniesienia niewolnictwa w 1873 roku[1]. W latach 1810-30 istotny napływ ludności hiszpańskiej (kreolskiej) z krajów Ameryki Południowej okresu walki o niepodległość[1]. Pod koniec XIX wieku uaktywnił się ruch niepodległościowy. W odpowiedzi na jego żądania w 1897 roku Hiszpanie nadali wyspie szeroką autonomię[2]. W 1898 roku, po wojnie amerykańsko-hiszpańskiej, kraj trafił w ręce Stanów Zjednoczonych[1]. W 1917 roku przyznano wyspie autonomię a jej mieszkańcy otrzymali obywatelstwo amerykańskie[2]. W 1946 roku na stanowisko gubernatora wybrany został pierwszy rodowity Portorykańczyk, Luis Muñoz Marín. Od 1948 roku kolejnych gubernatorów wybiera się w powszechnych wyborach[2]. W 1950 roku odbyło się nieudane powstanie niepodległościowców[3]. W 1952 roku uzyskało status państwo stowarzyszonego. Od końca lat 60. nasiliły się wewnętrzne spory o wybór niepodległości lub przekształcenie kraju w stan USA[1]. Od lat 70. działała Ludowa Armia Boricua i Siły Zbrojne Wyzwolenia Narodowego Portoryko. Te nacjonalistyczne (a zarazem lewicowe) ruchy przeprowadziły szereg antyamerykańskich działań zbrojnych których szczególne natężenie miejsce miało w latach 70. i 80[4][5]. W 1993 roku w referendum Portorykańczycy zadecydowali o utrzymaniu dotychczasowego statusu politycznego[1].
Ustrój polityczny[edytuj]
Portoryko jest jednym z terytoriów nieinkorporowanych Stanów Zjednoczonych. Jego mieszkańcy są obywatelami USA i mogą się dowolnie osiedlać na terytorium stanów. Wówczas automatycznie nabywają prawa głosowania w wyborach prezydenckich, stanowych i lokalnych. W Izbie Reprezentantów wyspę reprezentuje jeden wybierany na czteroletnią kadencję delegat (zwany Resident Commissioner of Puerto Rico), który nie ma prawa głosu w izbie[a]. Portorykanie wybierają natomiast w prawyborach prezydenckich przedstawicieli na ogólnokrajowe konwencje Partii Demokratycznej i Republikańskiej.
Sytuacja polityczna wyspy jest do pewnego stopnia prowizoryczna. Pomimo nazwy „Wolne Państwo Stowarzyszone Portoryko” (Estado Libre Asociado de Puerto Rico) nie jest to państwo stowarzyszone z USA w tym znaczeniu co Mikronezja, Palau, czy Wyspy Marshalla, mające prawo swobodnego rozwoju stosunków międzynarodowych. Jest zorganizowanym terytorium nieinkorporowanym o statusie „wspólnoty” (ang. commonwealth) – zależne od USA, o dużej – odpowiadającej terytorium stowarzyszonemu – autonomii wewnętrznej. Mieszkańcy nie płacą federalnych podatków od dochodów wytworzonych na wyspie.
Część mieszkańców wyspy domaga się pełnej niepodległości, bądź choćby na prawach rzeczywistego państwa stowarzyszonego. Inni z kolei opowiadają się za pełną integracją ze Stanami Zjednoczonymi poprzez przekształcenie wyspy w kolejny amerykański stan. W wyniku ostatniego referendum przeprowadzonego w 2012 roku mieszkańcy terytorium większością 54% głosów opowiedzieli się za przekształceniem go w 51. stan[6], przy czym wynik głosowania był kontrowersyjny m.in. z powodu wielu nieważnych głosów. Ewentualna inkorporacja wymagałaby głosowania w Kongresie.
Ochrona środowiska[edytuj]
Zróżnicowany klimat i ukształtowanie terenu czynią z wyspy znakomite miejsce dla różnych ekosystemów. W kraju jest Park Narodowy El Yunque oraz Rezerwat Biosfery Guánica do którego należą namorzyny i rafy koralowe.
Gospodarka[edytuj]
PKB na jednego mieszkańca Portoryko w 2003 roku wynosiło 17 069 $, a struktura PKB kształtowała się następująco:
- Rolnictwo: 1%
- Przemysł: 45%
- Usługi: 54%
Gospodarka znajduje się pod całkowitą kontrolą Stanów Zjednoczonych[2]. W latach 70. rząd USA wprowadził zwolnienia podatkowe dla przedsiębiorstw, które zainwestują na wyspie. W efekcie do Portoryko przeniosło produkcję wiele przedsiębiorstw (m.in. farmaceutycznych). Po wygaśnięciu ulg wiele firm zlikwidowało swoje zakłady, spowodowało to spadek ilości miejsc pracy w przemyśle o połowę[7]. Obecnie ponad 40% Portorykańczyków żyje poniżej poziomu ubóstwa[7].
Demografia[edytuj]
99% procent mieszkańców wyspy to Latynosi. Pod względem rasowym 75,8% mieszkańców to biali, 12,4% czarni, pozostali 8,5% a ludzie o mieszanym pochodzeniu etnicznym 3,3%[8]. Rodowici mieszkańcy określani są jako Boricua.
Religia[edytuj]
85% mieszkańców to katolicy, pozostałe 15% stanowią protestanci i pozostali[8].
Uwagi
- ↑ Posiadający prawo głosu reprezentanci są wybierani jedynie ze stanów, podobnie jak senatorowie i prezydent. Terytoria tradycyjnie wysyłały do stolicy delegatów, którym pozwalano nieoficjalnie uczestniczyć w pracach parlamentu. Z czasem nadano temu status formalny.
Przypisy
- ↑ a b c d e f g Portoryko. Historia (pol.). encyklopedia.pwn.pl.
- ↑ a b c d e Portoryko - WIEM, darmowa encyklopedia (pol.). portalwiedzy.onet.pl.
- ↑ Puerto Rico Marks 60th Anniversary of Jayuya Uprising (ang.). http://www.democracynow.org.
- ↑ 20 Años de Terrorismo en Puerto Rico (hiszp.). latinamericanstudies.org.
- ↑ Smith, Brent L. (1994). Terrorism in America: Pipebombs and Pipedreams. SUNY Press. s. 114. ISBN 978-079141-759-1.
- ↑ Resultados Elecciones Generales 2012.
- ↑ a b MariuszM. Zawadzki MariuszM., Amerykański sennik. Kto jest odpowiedzialny za bankructwo Portoryko?, wyborcza.pl, 2 maja 2016 [dostęp 2016-05-03].
- ↑ a b The World Factbook, cia.gov.
|
|||||||||||||||||
