Portoryko
| |||||
| Dewiza: (łac.) Joannes Est Nomen Eius (Jan to jego imię) | |||||
| Hymn: (Pieśń o Borinquen) | |||||
| |||||
| Konstytucja |
25 lipca 1952 | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Język urzędowy | |||||
| Stolica | |||||
| Głowa państwa | |||||
| Zależne od | |||||
| Zastępca głowy państwa | |||||
| Szef rządu | |||||
| Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
| ||||
| Liczba ludności (2021) • całkowita • gęstość zaludnienia |
| ||||
| PKB (2023) • całkowite • na osobę |
|||||
| PKB (PSN) (2023) • całkowite • na osobę |
| ||||
| Waluta | |||||
| Rok utworzenia |
przejęcie od Hiszpanii | ||||
| Strefa czasowa |
UTC -4 | ||||
| Kod ISO 3166 |
PR/PRI/630 | ||||
| Domena internetowa | |||||
| Kod samochodowy |
PRI | ||||
| Kod samolotowy |
N | ||||
| Kod telefoniczny |
+1 787, +1 939 | ||||
| |||||
.svg)
Portoryko[3] (hiszp. i ang. Puerto Rico – w j. pol. „bogaty port”), oficjalnie Wspólnota Portoryka[3], Wolne Stowarzyszone Państwo Portoryko[3] (hiszp. Estado Libre Asociado de Puerto Rico, ang. Commonwealth of Puerto Rico) – terytorium zorganizowane nieinkorporowane Stanów Zjednoczonych o statusie „wspólnoty” (ang. commonwealth), leżące na wyspie o tej samej nazwie i kilku mniejszych w Ameryce Środkowej, na Morzu Karaibskim.
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Portoryko należy do geologicznej struktury Wielkich Antyli. Obszar wyspy zajmują sfałdowane w czasie orogenezy alpejskiej Cordillera Central z najwyższym szczytem kraju – Corro de Punta (1338 m n.p.m.), oprócz tego pasma na wyspie rozciągają się Sierra de Luqillo i Sierra de Cayey. Portoryko leży w strefie klimatu podrównikowego wilgotnego, który kształtuje północno-wschodni pasat. Średnia roczna temperatura wynosi 26 °C, a opady są zróżnicowane i wynoszą od około 1000 mm do nawet 4000 mm i są nierównomiernie rozłożone w ciągu roku. Roślinność wyspy jest w znacznym stopniu wyniszczona, lasy tropikalne zajmują niewielki obszar wyspy. Fauna należy do antylskiej krainy netropikalnej i jest bogata pod względem gatunkowym.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Wyspa Puerto Rico w okresie prekolumbijskim zamieszkiwana była przez Arawaków. Dla Europy odkrył ją w 1493 roku Krzysztof Kolumb[4]. W 1508 roku rozpoczęło się osadnictwo hiszpańskie, które wyparło rdzenną ludność. Od 1518 roku sprowadzano do pracy niewolników z Afryki[4]. Pod koniec XVI wieku udaremniono kilka prób przejęcia wyspy przez Holandię i Wielką Brytanię[5]. Od XVII wieku rozwinęły się uprawy plantacyjne, szczególnie intensywne w drugiej połowie XIX wieku, aż do zniesienia niewolnictwa w 1873 roku[4]. W latach 1810–1830 istotny napływ ludności hiszpańskiej (kreolskiej) z krajów Ameryki Południowej okresu walki o niepodległość[4]. Pod koniec XIX wieku uaktywnił się ruch niepodległościowy. W odpowiedzi na jego żądania w 1897 roku Hiszpanie nadali wyspie szeroką autonomię[5]. W 1898 roku, po wojnie amerykańsko-hiszpańskiej, kraj trafił w ręce Stanów Zjednoczonych[4]. W 1917 roku przyznano wyspie autonomię, a jej mieszkańcy otrzymali obywatelstwo amerykańskie[5]. W 1946 roku na stanowisko gubernatora wybrany został pierwszy rodowity Portorykańczyk, Luis Muñoz Marín. Od 1948 roku kolejnych gubernatorów wybiera się w powszechnych wyborach[5]. W 1950 roku odbyło się nieudane powstanie niepodległościowców[6]. W 1952 roku uzyskało status państwa stowarzyszonego. Od końca lat 60. XX wieku nasiliły się wewnętrzne spory o wybór niepodległości lub przekształcenie kraju w stan USA[4]. Od lat 70. XX wieku działała Ludowa Armia Boricua i Siły Zbrojne Wyzwolenia Narodowego. Te nacjonalistyczne (a zarazem lewicowe) ruchy przeprowadziły szereg antyamerykańskich działań zbrojnych, których szczególne natężenie miało miejsce w latach 70. i 80[7][8]. W 1993 roku w referendum Portorykańczycy zadecydowali o utrzymaniu dotychczasowego statusu politycznego[4]. W 2017 odbyło się piąte z kolei od 1952 referendum w sprawie statusu wyspy, w którym 97% obywateli przy frekwencji 23% opowiedziało się za pełnym przyłączeniem do Stanów Zjednoczonych. 3 listopada 2020 odbyło się kolejne (szóste) referendum z pytaniem „Czy Portoryko powinno być natychmiast włączone do Unii jako stan?”. 52 procent głosujących odpowiedziało „tak”[9]. Decydujący głos w sprawie zmiany statusu Portoryko ma jednak Kongres USA, który nie jest w żaden sposób związany wynikiem referendum[10].
W maju 2022 r. członkowie Kongresu sponsorujący konkurencyjne projekty ustaw dotyczące rozwiązania problemu statusu terytorialnego Portoryko i jego relacji ze Stanami Zjednoczonymi zebrali się, aby wprowadzić nowe przepisy łączące oba te aspekty. Projekt ustawy mówi, że plebiscyt w celu rozstrzygnięcia statusu politycznego Portoryko odbędzie się 5 listopada 2023 r.[11]
Ustrój polityczny[edytuj | edytuj kod]
Portoryko jest jednym z terytoriów nieinkorporowanych Stanów Zjednoczonych[3]. Jego mieszkańcy są obywatelami USA i mogą się dowolnie osiedlać na terytorium Stanów. Wówczas automatycznie nabywają prawa głosowania w wyborach prezydenckich, stanowych i lokalnych. W Izbie Reprezentantów wyspę reprezentuje jeden wybierany na czteroletnią kadencję delegat (zwany Resident Commissioner of Puerto Rico), który nie ma prawa głosu w izbie[a]. Portorykanie wybierają natomiast w prawyborach prezydenckich przedstawicieli na ogólnokrajowe konwencje Partii Demokratycznej i Republikańskiej.
Sytuacja polityczna wyspy jest do pewnego stopnia prowizoryczna. Pomimo nazwy „Wolne Państwo Stowarzyszone Portoryko” (Estado Libre Asociado de Puerto Rico) nie jest to państwo stowarzyszone z USA w tym znaczeniu co Mikronezja, Palau czy Wyspy Marshalla, mające prawo swobodnego rozwoju stosunków międzynarodowych. Jest zorganizowanym terytorium nieinkorporowanym o statusie „wspólnoty” (ang. commonwealth) – zależne od USA, o dużej – odpowiadającej terytorium stowarzyszonemu – autonomii wewnętrznej. Mieszkańcy nie płacą federalnych podatków od dochodów wytworzonych na wyspie.
Część mieszkańców wyspy domaga się pełnej niepodległości, bądź choćby na prawach rzeczywistego państwa stowarzyszonego. Inni z kolei opowiadają się za pełną integracją ze Stanami Zjednoczonymi poprzez przekształcenie wyspy w kolejny amerykański stan. W wyniku referendum przeprowadzonego w 2012 roku mieszkańcy terytorium większością 54% głosów opowiedzieli się za przekształceniem go w 51. stan[12], przy czym wynik głosowania był kontrowersyjny m.in. z powodu wielu nieważnych głosów. Kolejne referendum w 2017 przyniosło zwycięstwo głosujących za przekształceniem w stan, jednak przy frekwencji poniżej 25%. Referendum z 2020 potwierdziło niewielką przewagę zwolenników 51 stanu. Ewentualna inkorporacja wymagałaby zgody amerykańskiego Kongresu zgodnie z artykułem IV Konstytucji Stanów Zjednoczonych.
Ochrona środowiska[edytuj | edytuj kod]
Zróżnicowany klimat i ukształtowanie terenu czynią z wyspy znakomite miejsce dla różnych ekosystemów. W kraju znajduje się Park Narodowy El Yunque oraz Rezerwat Biosfery Guánica, do którego należą namorzyny i rafy koralowe.
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
PKB na jednego mieszkańca Portoryko w 2021 roku wynosiło 32 640,71 USD[13], a struktura PKB kształtowała się następująco:
- Rolnictwo: 1%
- Przemysł: 45%
- Usługi: 54%
Gospodarka znajduje się pod całkowitą kontrolą Stanów Zjednoczonych[5]. W latach 70. rząd USA wprowadził zwolnienia podatkowe dla przedsiębiorstw, które zainwestują na wyspie. W efekcie do Portoryko przeniosło produkcję wiele przedsiębiorstw (m.in. farmaceutycznych). Po wygaśnięciu ulg wiele firm zlikwidowało swoje zakłady, spowodowało to spadek liczby miejsc pracy w przemyśle o połowę[14]. Obecnie ponad 40% Portorykańczyków żyje poniżej poziomu ubóstwa[14].
Emisja gazów cieplarnianych[edytuj | edytuj kod]
Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Portoryko wyniosła w 1990 roku 4,517 Mt, z czego 2,064 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla. Emisja metanu osiągała podobny poziom, a emisja podtlenku azotu była stosunkowo mała. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 0,587 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 26 kg. Od tego czasu emisje wahają się, choć raczej rosną. Głównym źródłem emisji przez cały czas była energetyka. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 3,176 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 0,868 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 28 kg[15].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
99% procent mieszkańców wyspy to Latynosi. Pod względem rasowym 75,8% mieszkańców to biali, 12,4% czarni, pozostali 8,5% a ludzie o mieszanym pochodzeniu etnicznym 3,3%[16]. Rodowici mieszkańcy określani są jako Boricua.
Religia[edytuj | edytuj kod]
Dane na 2010 rok według Operation World[17]:
- katolicyzm – 67,2%
- protestantyzm i niezależne kościoły – 25,4%:
- zielonoświątkowcy – 16,4%
- baptyści
- metodyści
- ruch uświęceniowy
- adwentyści dnia siódmego – 1,1%
- bez religii – 3,8%
- Świadkowie Jehowy – 0,6%
- mormoni – 0,5%
- inne religie – 2,5%.
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Posiadający prawo głosu reprezentanci są wybierani jedynie ze stanów, podobnie jak senatorowie i prezydent. Terytoria tradycyjnie wysyłały do stolicy delegatów, którym pozwalano nieoficjalnie uczestniczyć w pracach parlamentu. Z czasem nadano temu status formalny.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Population of Puerto Rico, U.S. Census Bureau (ang.).
- ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-22]. (ang.).
- ↑ a b c d Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Wykaz nazw państw. Urzędowy wykaz nazw państw i terytoriów niesamodzielnych (wyd. 5, 2019), ksng.gugik.gov.pl, 2019 [dostęp 2021-08-05] (pol.).
- ↑ a b c d e f g Portoryko. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2015-06-02].
- ↑ a b c d e Portoryko – WIEM, darmowa encyklopedia, portalwiedzy.onet.pl [dostęp 2016-09-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-18] (pol.).
- ↑ Puerto Rico Marks 60th Anniversary of Jayuya Uprising, democracynow.org (ang.).
- ↑ 20 Años de Terrorismo en Puerto Rico, latinamericanstudies.org (hiszp.).
- ↑ Brent L Smith, Terrorism in America: Pipebombs and Pipedreams, Albany: SUNY Press, 1994, s. 114, ISBN 978-079141-759-1, OCLC 42855404.
- ↑ 2020 Puerto Rican status referendum, 5 listopada 2020.
- ↑ Portoryko stanie się nowym stanem USA? Szóste referendum, 18 maja 2020 [dostęp 2020-05-18].
- ↑ https://apnews.com/article/2022-midterm-elections-united-states-puerto-rico-caribbean-darren-soto-da9e2464614ab69fcc3a01f0465833ca
- ↑ Resultados Elecciones Generales 2012.
- ↑ World Development Indicators | DataBank, databank.worldbank.org [dostęp 2023-01-28].
- ↑ a b Mariusz Zawadzki, Amerykański sennik. Kto jest odpowiedzialny za bankructwo Portoryko?, wyborcza.pl, 2 maja 2016 [dostęp 2016-05-03].
- ↑ Puerto Rico, [w:] F. Monforti-Ferrario i inni, Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries. 2019 report – Study [pdf], Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2019, s. 187, DOI: 10.2760/687800, ISBN 978-92-76-11100-9 (ang.).
- ↑ The World Factbook, cia.gov [zarchiwizowane z adresu 2007-06-12].
- ↑ Puerto Rico. Operation World, 2010.
