Portoryko
| |||||
| |||||
| Dewiza: (łac.) Joannes Est Nomen Eius (pol. Jan to jego imię) | |||||
| Hymn: (Pieśń o Borinquen) | |||||
| |||||
| Konstytucja | 25 lipca 1952 | ||||
| Język urzędowy | hiszpański, angielski | ||||
| Stolica | San Juan | ||||
| Głowa państwa | prezydent Joe Biden | ||||
| Status terytorium | terytorium zorganizowane nieinkorporowane | ||||
| Zależne od | Stanów Zjednoczonych | ||||
| Szef rządu | gubernator Pedro Pierluisi Urrutia | ||||
| Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
9104 km² 1,6% | ||||
| Liczba ludności (2017) • całkowita • gęstość zaludnienia |
134. na świecie 3 351 827[1] 368 osób/km² | ||||
| waluta | Dolar amerykański (USD) | ||||
| Rok utworzenia | przejęcie od Hiszpanii 1898 | ||||
| Strefa czasowa | UTC -4 | ||||
| Kod ISO 3166 | PR/PRI/630 | ||||
| Domena internetowa | .pr | ||||
| Kod samochodowy | PRI | ||||
| Kod samolotowy | N | ||||
| Kod telefoniczny | +1 787, +1 939 | ||||
 | |||||
.svg)
Portoryko[2] (hiszp. Puerto Rico – w j. pol. „bogaty port”), oficjalnie Wspólnota Portoryka[2], Wolne Stowarzyszone Państwo Portoryko[2] (hiszp. Estado Libre Asociado de Puerto Rico, ang. Commonwealth of Puerto Rico) – terytorium zorganizowane nieinkorporowane Stanów Zjednoczonych o statusie „wspólnoty” (ang. commonwealth), leżące na wyspie o tej samej nazwie i kilku mniejszych w Ameryce Środkowej, na Morzu Karaibskim.
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Portoryko należy do geologicznej struktury Wielkich Antyli. Obszar wyspy zajmują sfałdowane w czasie orogenezy alpejskiej Cordillera Central z najwyższym szczytem kraju – Corro de Punta (1338 m n.p.m.), oprócz tego pasma na wyspie rozciągają się Sierra de Luqillo i Sierra de Cayey. Portoryko leży w strefie klimatu podrównikowego wilgotnego, który kształtuje północno-wschodni pasat. Średnia roczna temperatura wynosi 26°C, a opady są zróżnicowane i wynoszą od około 1000 mm do nawet 4000 mm i są nierównomiernie rozłożone w ciągu roku. Roślinność wyspy jest w znacznym stopniu wyniszczona, lasy tropikalne zajmują niewielki obszar wyspy. Fauna należy do antylskiej krainy netropikalnej i jest bogata pod względem gatunkowym.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Wyspa Puerto Rico w okresie prekolumbijskim zamieszkiwana była przez Arawaków. Dla Europy odkrył ją w 1493 roku Krzysztof Kolumb[3]. W 1508 roku rozpoczęło się osadnictwo hiszpańskie, które wyparło rdzenną ludność. Od 1518 roku sprowadzano do pracy niewolników z Afryki[3]. Pod koniec XVI wieku udaremniono kilka prób przejęcia wyspy przez Holandię i Wielką Brytanię[4]. Od XVII wieku rozwinęły się uprawy plantacyjne, szczególnie intensywne w drugiej połowie XIX wieku, aż do zniesienia niewolnictwa w 1873 roku[3]. W latach 1810-30 istotny napływ ludności hiszpańskiej (kreolskiej) z krajów Ameryki Południowej okresu walki o niepodległość[3]. Pod koniec XIX wieku uaktywnił się ruch niepodległościowy. W odpowiedzi na jego żądania w 1897 roku Hiszpanie nadali wyspie szeroką autonomię[4]. W 1898 roku, po wojnie amerykańsko-hiszpańskiej, kraj trafił w ręce Stanów Zjednoczonych[3]. W 1917 roku przyznano wyspie autonomię, a jej mieszkańcy otrzymali obywatelstwo amerykańskie[4]. W 1946 roku na stanowisko gubernatora wybrany został pierwszy rodowity Portorykańczyk, Luis Muñoz Marín. Od 1948 roku kolejnych gubernatorów wybiera się w powszechnych wyborach[4]. W 1950 roku odbyło się nieudane powstanie niepodległościowców[5]. W 1952 roku uzyskało status państwa stowarzyszonego. Od końca lat 60. XX wieku nasiliły się wewnętrzne spory o wybór niepodległości lub przekształcenie kraju w stan USA[3]. Od lat 70. XX wieku działała Ludowa Armia Boricua i Siły Zbrojne Wyzwolenia Narodowego. Te nacjonalistyczne (a zarazem lewicowe) ruchy przeprowadziły szereg antyamerykańskich działań zbrojnych, których szczególne natężenie miało miejsce w latach 70. i 80[6][7]. W 1993 roku w referendum Portorykańczycy zadecydowali o utrzymaniu dotychczasowego statusu politycznego[3]. W 2017 odbyło się piąte z kolei od 1952 referendum w sprawie statusu wyspy, w którym 97% obywateli przy frekwencji 23% opowiedziało się za pełnym przyłączeniem do Stanów Zjednoczonych. 3 listopada 2020 odbyło się kolejne (szóste) referendum z pytaniem "Czy Portoryko powinno być natychmiast włączone do Unii jako stan?". 52 procent głosujących odpowiedziało "tak"[8]. Decydujący głos w sprawie zmiany statusu Portoryko ma jednak Kongres USA, który nie jest w żaden sposób związany wynikiem referendum[9].
Ustrój polityczny[edytuj | edytuj kod]
Portoryko jest jednym z terytoriów nieinkorporowanych Stanów Zjednoczonych[2]. Jego mieszkańcy są obywatelami USA i mogą się dowolnie osiedlać na terytorium Stanów. Wówczas automatycznie nabywają prawa głosowania w wyborach prezydenckich, stanowych i lokalnych. W Izbie Reprezentantów wyspę reprezentuje jeden wybierany na czteroletnią kadencję delegat (zwany Resident Commissioner of Puerto Rico), który nie ma prawa głosu w izbie[a]. Portorykanie wybierają natomiast w prawyborach prezydenckich przedstawicieli na ogólnokrajowe konwencje Partii Demokratycznej i Republikańskiej.
Sytuacja polityczna wyspy jest do pewnego stopnia prowizoryczna. Pomimo nazwy „Wolne Państwo Stowarzyszone Portoryko” (Estado Libre Asociado de Puerto Rico) nie jest to państwo stowarzyszone z USA w tym znaczeniu co Mikronezja, Palau czy Wyspy Marshalla, mające prawo swobodnego rozwoju stosunków międzynarodowych. Jest zorganizowanym terytorium nieinkorporowanym o statusie „wspólnoty” (ang. commonwealth) – zależne od USA, o dużej – odpowiadającej terytorium stowarzyszonemu – autonomii wewnętrznej. Mieszkańcy nie płacą federalnych podatków od dochodów wytworzonych na wyspie.
Część mieszkańców wyspy domaga się pełnej niepodległości, bądź choćby na prawach rzeczywistego państwa stowarzyszonego. Inni z kolei opowiadają się za pełną integracją ze Stanami Zjednoczonymi poprzez przekształcenie wyspy w kolejny amerykański stan. W wyniku referendum przeprowadzonego w 2012 roku mieszkańcy terytorium większością 54% głosów opowiedzieli się za przekształceniem go w 51. stan[10], przy czym wynik głosowania był kontrowersyjny m.in. z powodu wielu nieważnych głosów. Kolejne referendum w 2017 przyniosło zwycięstwo głosujących za przekształceniem w stan, jednak przy frekwencji poniżej 25%. Referendum z 2020 potwierdziło niewielką przewagę zwolenników 51 stanu. Ewentualna inkorporacja wymagałaby zgody amerykańskiego Kongresu zgodnie z artykułem IV Konstytucji Stanów Zjednoczonych.
Ochrona środowiska[edytuj | edytuj kod]
Zróżnicowany klimat i ukształtowanie terenu czynią z wyspy znakomite miejsce dla różnych ekosystemów. W kraju znajduje się Park Narodowy El Yunque oraz Rezerwat Biosfery Guánica, do którego należą namorzyny i rafy koralowe.
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
PKB na jednego mieszkańca Portoryko w 2003 roku wynosiło 17 069 $, a struktura PKB kształtowała się następująco:
- Rolnictwo: 1%
- Przemysł: 45%
- Usługi: 54%
Gospodarka znajduje się pod całkowitą kontrolą Stanów Zjednoczonych[4]. W latach 70. rząd USA wprowadził zwolnienia podatkowe dla przedsiębiorstw, które zainwestują na wyspie. W efekcie do Portoryko przeniosło produkcję wiele przedsiębiorstw (m.in. farmaceutycznych). Po wygaśnięciu ulg wiele firm zlikwidowało swoje zakłady, spowodowało to spadek liczby miejsc pracy w przemyśle o połowę[11]. Obecnie ponad 40% Portorykańczyków żyje poniżej poziomu ubóstwa[11].
Emisja gazów cieplarnianych[edytuj | edytuj kod]
Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Portoryko wyniosła w 1990 roku 4,517 Mt, z czego 2,064 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla. Emisja metanu osiągała podobny poziom, a emisja podtlenku azotu była stosunkowo mała. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 0,587 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 26 kg. Od tego czasu emisje wahają się, choć raczej rosną. Głównym źródłem emisji przez cały czas była energetyka. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 3,176 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 0,868 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 28 kg[12].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
99% procent mieszkańców wyspy to Latynosi. Pod względem rasowym 75,8% mieszkańców to biali, 12,4% czarni, pozostali 8,5% a ludzie o mieszanym pochodzeniu etnicznym 3,3%[13]. Rodowici mieszkańcy określani są jako Boricua.
Religia[edytuj | edytuj kod]
Dane na 2010 rok według Operation World[14]:
- katolicyzm – 67,2%
- protestantyzm i niezależne kościoły – 25,4%:
- zielonoświątkowcy – 16,4%
- baptyści
- metodyści
- ruch uświęceniowy
- adwentyści dnia siódmego – 1,1%
- bez religii – 3,8%
- Świadkowie Jehowy – 0,6%
- mormoni – 0,5%
- inne religie – 2,5%.
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Posiadający prawo głosu reprezentanci są wybierani jedynie ze stanów, podobnie jak senatorowie i prezydent. Terytoria tradycyjnie wysyłały do stolicy delegatów, którym pozwalano nieoficjalnie uczestniczyć w pracach parlamentu. Z czasem nadano temu status formalny.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ The World Factbook – Central Intelligence Agency, cia.gov [dostęp 2017-10-03] (ang.).
- ↑ a b c d Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Wykaz nazw państw. Urzędowy wykaz nazw państw i terytoriów niesamodzielnych (wyd. 5, 2019), ksng.gugik.gov.pl, 2019 [dostęp 2021-08-05] (pol.).
- ↑ a b c d e f g Portoryko. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2015-06-02].
- ↑ a b c d e Portoryko - WIEM, darmowa encyklopedia, portalwiedzy.onet.pl (pol.).
- ↑ Puerto Rico Marks 60th Anniversary of Jayuya Uprising, democracynow.org (ang.).
- ↑ 20 Años de Terrorismo en Puerto Rico, latinamericanstudies.org (hiszp.).
- ↑ Brent L Smith, Terrorism in America: Pipebombs and Pipedreams, Albany: SUNY Press, 1994, s. 114, ISBN 978-079141-759-1, OCLC 42855404.
- ↑ 2020 Puerto Rican status referendum, 5 listopada 2020.
- ↑ Portoryko stanie się nowym stanem USA? Szóste referendum, 18 maja 2020 [dostęp 2020-05-18].
- ↑ Resultados Elecciones Generales 2012.
- ↑ a b Mariusz Zawadzki, Amerykański sennik. Kto jest odpowiedzialny za bankructwo Portoryko?, wyborcza.pl, 2 maja 2016 [dostęp 2016-05-03].
- ↑ Puerto Rico, [w:] F. Monforti-Ferrario i inni, Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries. 2019 report – Study [pdf], Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2019, s. 187, DOI: 10.2760/687800, ISBN 978-92-76-11100-9 (ang.).
- ↑ The World Factbook, cia.gov.
- ↑ Puerto Rico. Operation World, 2010.
