Portrety fajumskie

Portret kobiecy z Antinoopolis (tzw. L'Européenne) z Muzeum Luwru

Portrety fajumskie – malowane wizerunki zmarłych tworzone techniką enkaustyczną, których centrum produkcji był rejon dolnoegipskiej oazy Fajum, głównie w okresie rzymskim.

Malarstwo to obejmuje około 700 wykonanych na drewnie portretów, które wraz z zabalsamowanymi zwłokami składano do grobów. Odnaleziono je na zhellenizowanych terenach Egiptu, głównie na cmentarzyskach w oazie Fajum i cmentarzu rzymskim w Antinoopolis. Najstarsze zachowane portrety pochodzą z końca I wieku p.n.e.

Grecy w Egipcie

Grecy i Macedończycy napłynęli do Egiptu na skutek podbojów Aleksandra Macedońskiego. Najwięcej osiedliło się ich w Aleksandrii oraz w oazie Fajum. Przybysze w dużym stopniu przyjęli obyczaje i wierzenia Egipcjan. Wiara w życie pozagrobowe przyczyniła się do zmiany sposobu grzebania zmarłych. Zwłoki zaczęto mumifikować.

Zwyczaj balsamowania zwłok utrzymywał się do końca V wieku, choć w 392 roku cesarz Teodozjusz zabronił tych praktyk. Gdy Egipt został podporządkowany Rzymianom, stosowany przez Greków egipski sposób grzebania uległ zmianie. Zamiast nakładanych na twarze zwłok owiniętych w lniane bandaże gipsowych masek, jak to robiono wcześniej, zaczęto stosować malowane na drewnianej deseczce portrety.

Nie znaleziono jeszcze wytłumaczenia, czemu zastąpiono gipsowe maski portretami na drewnie. Dotychczas ustalono, że zmarli za życia należeli do średniozamożnej warstwy społecznej, gdyż ich mumie były starannie zabalsamowane, co było zbyt kosztownym przedsięwzięciem dla krewnych zmarłego z warstwy ubogiej. Kolejnym ustaleniem jest powiązanie zwyczaju nakładania portretów na drewnie z grecko-rzymskim pochodzeniem zmarłych. Potwierdzają to lokalizacje odkryć. Portrety zostały odnalezione na cmentarzach z terenów silnie zhellenizowanych. Uważa się także, że zwyczaj mógł powstać pod wpływem Rzymu, jednak kolorowe malarstwo greckie miało wcześniejszą metrykę i prawdopodobnie wpłynęło na malarstwo rzymskie. Być może zwyczaj portretowania był jednym ze sposobów podkreślenia helleńskiego pochodzenia w czasach, gdy Rzymianie faworyzowali egipskich Greków, choć niewykluczone jest także uleganie ówczesnej modzie na posiadanie własnego wizerunku.

Odkrycie portretów

Portret chłopca z Muzeum Narodowego w Warszawie

Mumiowe portrety były traktowane w Europie jako ciekawostka. Zetknęli się z nimi już uczestnicy wypraw krzyżowych, ale dopiero w czasach Napoleona zainteresowanie starożytnościami egipskimi wzrosło. Maski mumii były zabierane z grobów i masowo wywożone jako pamiątki, zaś zwłoki często niszczono.

Początki badań nad portretami mumiowymi sięgają roku 1887, gdy wiedeński kupiec Theodor Graf zaczął skupywać maski od mieszkających w pobliżu oazy Fajum egipskich wieśniaków. Zainteresował swoją kolekcją świat nauki i w 1888 roku zorganizował wystawę, która odniosła wielki sukces w środowisku badaczy sztuki starożytnej. Nad Nil wysyłano liczne ekspedycje archeologiczne, mające za zadanie przebadanie cmentarzysk z przełomu er. Najskuteczniejszą wyprawą była ekspedycja z 1888 roku angielskiego naukowca W.M. Flindersa Petrie do południowo-zachodniej części Fajum w pobliże miejscowości Hawara. Dużo zabytków odnaleziono także w okolicach Antinoopolis podczas trwania w 1896 roku francuskiej ekspedycji Alberta Gayeta oraz w nekropoliach tebańskiej, memfickiej.

Techniki malarskie

Portrety przedstawiają popiersia zmarłych i były przymocowywane do bandaży mumii w miejscu twarzy. Malowane były na deskach lub płótnie pokrytym gipsem o wymiarach od 30×15 do 50×35 cm. Do powstania portretów używano różnych technik malarskich. Najliczniejszą grupą są wizerunki w temperze o bladej i matowej powierzchni. Druga grupa co do liczebności to portrety enkaustyczne. Na obraz nakładano grubą warstwę błyszczącej farby woskowej, która miała zakryć ślady po metalowych narzędziach. Trzecia grupa wykonana została techniką mieszaną: twarz malowano farbami woskowymi, zaś tło temperą.

Charakterystyka zabytków

Portret mężczyzny z berlińskiego Altes Museum

Najstarsze zachowane portrety są datowane na I i II wiek. W większości przedstawione postacie są w swobodnej pozycji, twarz lekko przechylona na bok. Cechuje je realizm w oddawaniu najdrobniejszych wad urody, ale całość jest złagodzona dzięki miękkiemu modelunkowi światłocieniowemu. Na niektórych portretach została uchwycona osobowość modela. Najczęściej przedstawiają ludzi młodych. Cechą charakterystyczną twarzy są duże, szeroko otwarte oczy .

Z tego okresu do najbardziej charakterystycznych pod względem artyzmu należą dwa portrety kobiet. Pierwszy z nich pochodzi z I wieku. Został namalowany techniką temperową. Przedstawiono na nim młodą kobietę o okrągłej inteligentnej twarzy, zmysłowych ustach i masywnym nosie. Światło pada na sam czubek nosa, co podkreśla jego kształt. Włosy ma faliste z przedziałkiem pośrodku, w uszach kolczyki z czterema perłami. Całość, dzięki zastosowanym światłocieniom, wyraża naiwność portretowanej. Drugi portret jest zabytkiem zagubionym. Pochodził z II wieku. Przedstawiona na nim kobieta miała wielkie oczy, prosty nos i kształtne usta, podkreślające jej charakter. Uczesana była na gładko. Odsłonięte uszy zdobiły kolczyki, a szyję – naszyjnik z pereł. Jej ubiorem był purpurowy chiton, na który narzucono złoty płaszcz.

Portrety z III wieku różnią się od starszych. Są pozbawione indywidualności. Portrety te są płaskie, otoczone grubą linią konturu, bez światłocieniowego modelunku. Stereotypowe wizerunki być może powstawały seryjnie w warsztatach. Na zamówienie dopisywano do nich imiona i domalowywano charakterystyczne dla zmarłego rysy twarzy.

Przeznaczenie portretów

Nie wiadomo do końca, jakie przeznaczenie miały odnalezione portrety. Mogły być malowane na zamówienie, aby zdobić dom i świadczyć o kulturze i zamożności ich właściciela. Po jego śmierci prawdopodobnie były składane wraz z nim do grobu. Za tą tezą przemawia wiek przedstawionych na nich osób. W większości są to osoby młode. Potwierdzają to badania krawędzi portretów. Na wielu z nich wykryto ślady gwoździ, kleju, który używano do sporządzenia ram. W jednym z grobów odnaleziono portret wraz z ramą.

Inną grupą są wizerunki malowane specjalnie na potrzeby pochówku. W takich przypadkach postacie często trzymają symbole kultu, a na portrecie widnieje imię zmarłego. Osobną grupą są medaliony. Ta forma portretu była przewidziana dla osób, którym oddawano cześć w domowych kapliczkach.

Bibliografia

• Maria Nowicka: Z dziejów malarstwa greckiego i rzymskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988, s. 157–163. ISBN 83-06-01522-3. OCLC 749446878.
• Anna Sadurska: Archeologia starożytnego Rzymu, T. 2: Okres cesarstwa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 372–376, ISBN 83-01-00132-1.