Powiat białostocki (1795–1915)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
 Zobacz też: Powiat białostocki i Powiat białostocki (II Rzeczpospolita).
herb powiatu białostockiego (1845)

Powiat białostocki (Белосто́кский уе́зд) - jednostka administracyjna Imperium Rosyjskiego początkowo istniejąca w latach 1795-1807 w ramach departamentu białostockiego należącym do Prus, a następnie w latach 1808 - 1915 w państwie rosyjskim najpierw w składzie obwodu białostockiego a od 1843 r. w guberni grodzieńskiej.

Administracja[edytuj | edytuj kod]

Po trzecim rozbiorze tereny północno-wschodniej Polski weszły w skład państwa pruskiego, które utworzyło z nich nową prowincję Prusy Nowowschodnie z podziałem na dwa departamenty: białostocki i płocki. Departament białostocki podzielono na dziesięć powiatów (dystryktów) - jednym z nich był powiat białostocki. Obejmował on wówczas resztkę dawnej ziemi bielskiej położonej między prawym brzegiem Narwi i powiatem grodzieńskim oraz część tego ostatniego powiatu aż do Janowa i Sokółki. Powiat podobnie jak w okresie rządów polskich dzielił się na parafie. Liczył on wówczas 11 134 dymy i około 67 tysięcy mieszkańców[1][2]. Na jego czele stał landrat wyposażony w szerokie kompetencje. Wyznaczano ich z reguły spośród miejscowych ziemian polskich lub Prusaków o polskich nazwiskach. Urzędnikami powiatowymi byli na ogół Prusacy, w 1807 większość ich się wyniosła, ale nieliczni, którzy pozostali szybko się spolonizowali[1].

Powiat białostocki w składzie guberni grodzieńskiej

W 1808 roku terytorium powiatu białostockiego na mocy traktatu tylżyckiego odłączono od Prus i przekazano Rosji[1]. Początkowo znajdował się w składzie obwodu białostockiego, a następnie po jego zlikwidowaniu w 1843 przeszedł do guberni grodzieńskiej[3]. Administracja powiatu spoczywała w rękach isprawnika (naczelnika) powiatu (ujezdnyj isprawnik), wybieranego przez lokalnych przedstawicieli stanu szlacheckiego. Kompetencje isprawnika sprowadzały się przede wszystkim do funkcji policyjnych. Oddzielne struktury organizacyjne tworzone były na potrzeby administracji specjalnej, takiej jak administracja wojskowa, skarbowa, oświatowa, pocztowa itp.[4] W tym okresie administracja powiatu została zrusyfikowana a jego naczelnikami i zastępcami naczelników byli Rosjanie. W 1864 r. w powiecie utworzono samorząd ziemski. Jego organem uchwałodawczym były powiatowe zgromadzenie ziemstwa, wykonawczymi zaś ich zarząd z marszałkiem szlachty na czele. Samorząd ziemski pochodził z wyborów cenzusowych i kurialnych, zapewniających – zwłaszcza po 1890 r. – dominującą pozycję przedstawicielom stanu szlacheckiego. W roku 1870 powołano do życia samorząd miejski, z wybieralnymi na cztery lata dumami miejskimi jako organami uchwałodawczymi oraz zarządami miejskimi, na czele z prezydentami lub burmistrzami jako organami wykonawczymi[4]. Według danych z 1889 powiat obejmował powierzchnię 2551,8 wiorst kwadratowych (290 400 hektarów)[3][5]. W 1880 powiat był podzielony na miasto powiatowe Białystok, 3 miasta nadetatowe Goniądz, Knyszyn i Suraż, 7 osad (Gródek, Zabłudów, Trzcianna, Choroszcza, Jasionówka, Supraśl, Janopol) oraz 11 gmin wiejskich, obejmujących 216 wsi prywatnych i 276 skarbowych[6]. Liczba gmin wiejskich (wołosti) w 1913 zwiększyła się do 12. Były to gminy: Białostoczek (z siedzibą w Bacieczkach), Gródek, Dojlidy (z siedzibą w Zielonej), Zabłudów (z siedzibą w Kowalowcach), Zawyki (z siedzibą w Bogdankach), Krypno, Michałowo (z siedzibą w Niezbudku-Michałowo), Obrubniki (z siedzibą w Krasnym Folwarcznym), Przytulanka (z siedzibą w Krzeczkowej), Choroszcz (z siedzibą w Barszczewie), Juchnowiec, Jaświłki[7].

Podczas I wojny światowej od września 1915 roku obszar powiatu wraz z Białymstokiem znalazł się pod okupacją niemiecką. 4 listopada 1915 obszar powiatu stał się częścią powiatu białostocko-grodzieńskiego okręgu administracyjnego Białystok podporządkowanemu nowoutworzonej przez okupantów jednostce administracyjnej zwanej Oberfehlshaber-Ost zarządzanej przez wojskowy zarząd terytorium okupowanych[8][9][10]. W 1918 teren ten wszedł do odrodzonego państwa polskiego, od 1919 stanowiąc oddzielny powiat białostocki.

Ludność[edytuj | edytuj kod]

W tym 1810 r. w powiecie znajdowało się 7 miast:Białystok (1815 mieszkańców), Choroszcz, Goniądz (670 mieszkańców), Gródek, Knyszyn, Suraż (511 mieszkańców) i Zabłudów[3].

Liczba mieszkańców powiatu białostockiego
Rok mieszkańcy
1815[3] 27 843
1833[3] 36 403
1851[3] 39 428
1860[6] 75 135
1878[6] 126 400
1897[11] 206 600

Według spisu powszechnego z 1897 r. w powiecie mieszkało 206,6 tys. osób. w tym Polacy – 34,0%; Żydzi - 28,3%; Białorusini - 26,1%; Rosjanie - 6,7%; Niemcy - 3,6%. W mieście powiatowym Białymstoku mieszkało 66 032 osób, w trzech pozostałych Goniądzu 3 436 osób , w Knyszynie 3 864 osób, a w Surażu 1 599 osób[12][11].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Jan Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1799-1806, Poznań 1963, s. 130-148
  2. ↑ Witold Jemielity, Podziały administracyjne powiatów białostockich i monieckiego w latach 1919-1990, "Studia Teologiczne Białostocko-Drohiczyńsko-Łomżyńskie" t. 11, 1993, s. 308
  3. ↑ a b c d e f Mikołaj Ułaszczyk, Materiały do dziejów obwodu białostockiego w latach 1808-1843, "Rocznik Białostocki", t. 2, 1961, s. 333-374
  4. ↑ a b Grzegorz Smyk, Rosyjski model administracji publicznej u kresu Imperium, [w:] Głuszak M., Wiśniewska-Jóźwiak D., (red.), Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, Łódź 2016, s. 458-459
  5. ↑ Иван Афанасьевич Стрельбицкий, Исчисление поверхности Российской империи, Санктпетербург 1889,
  6. ↑ a b c Powiat białostocki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego, t. I Warszawa 1880, s. 201-202
  7. ↑ Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія., Кіевъ 1913, c. 120
  8. ↑ Das Land Ober Ost: Deutsche Arbeit in den Verwaltungsgebieten Kurland, Litauen und Bialystok-Grodno, Stuttgart-Berlin 1917, S. 432.
  9. ↑ Herbert Becker: Das Baltikum (Kurland, Livland, Estland, Litauen) und die Friedensverhandlungen in Brest-Litowsk 1917/18. [dostęp 2023-04-30]. (niem.).
  10. ↑ Jan Dąbrowski, Wielka Wojna 1914–1918, Warszawa 1937.
  11. ↑ a b Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  12. ↑ Труды Комиссии по изучению племенного состава населения СССР и сопредельных стран, Т. 20, Ленинград 1930, С. 96.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Powiat_białostocki_(1795–1915)&oldid=73474145”