Powieść

Strona tytułowa wydania z 1605 Don Kichota Miguela de Cervantesa

Powieść – gatunek literacki, rozbudowany utwór narracyjno-fabularny prozą, o swobodnej kompozycji i rozbudowanej fabule.

Genologia powieści

Powieść jako podstawowy gatunek epicki ukształtowała się w czasach nowożytnych, w XVII i XVIII wieku. Bezpośrednim poprzednikiem powieści był romans, stąd w powieść można odnaleźć tradycję literacką, techniki narracyjne i kompozycyjne, z jakich się wywodzi, czyli antyczna proza fabularna, kroniki oraz inne formy piśmiennictwa historycznego w średniowieczu, legendy, utwory hagiograficzne i apokryfy. W formowaniu się cech gatunkowych powieści dużą rolę odegrała także powiastka filozoficzna i piśmiennictwo publicystyczne.

Za pierwszą powieść uważa się, powstały w XVII w., utwór będący parodią romansu rycerskiego, wydana w 1605 r., pierwsza część Don Kichota (1605) Miguela de Cervantesa. W XVIII w. ten gatunek upowszechnił się dlatego pisarze angielscy: Daniel Defoe, autor Robinsona Cruzoe (1719), i Jonathan Swift, twórca Podróży Guliwera (1726), uważani są powszechnie za jego twórców gatunku. Ich powieści kształtowały się na podłożu pragmatyki publicystycznej. Wkład w rozwój powieści mieli także Henry Fielding, Samuel Richardson, Laurence Sterne i Jean-Jacques Rousseau.

W uznawanej za pierwszą polską powieść, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego (wydana w 15 marca 1776 r.), widoczny jest związek z artykułami autora wydawanym w Monitorze a także z profilem ideowym gazety i jej publicystyką.

W XVIII w. ustabilizowały się cechy i wyznaczniki decydujące o odrębności gatunku oraz jego pozycji wśród innych. Etapem dojrzałości powieści jako gatunku był wiek XIX, okres powieściopisarstwa realistycznego. Wiek XX w. wiąże się z rozkwitem, a co za tym idzie z rozszerzeniem możliwości rozwojowych gatunku i wchłonięciem elementów strukturalnych nieznanych klasycznej powieści w XIX w.

Elementy powieści

Podstawowymi elementami powieści są: wielowątkowa fabuła, obejmująca historie licznych bohaterów i środowisk społecznych, a także świat przedstawiony zgodny z wiedzą autora. Powieść jest najczęściej pisana prozą, a styl narracji jest zależny od autora tekstu. Często spotykanymi formami wypowiedzi w powieściach są m.in. dialogi i mowa zależna, a najpowszechniejszymi sposobami narracji są trzecioosobowa lub pierwszoosobowa. Ważną cechą powieści jest swobodna oraz elastyczna kompozycja, która nie narzuca formy podstawowej.

Powieść może być podzielona na odpowiednie fragmenty, często stosowane są do tego celu rozdziały. W niektórych wypadkach powieść wyróżnia prolog i epilog. Stosowane są również tomy, części, czy też księgi.

Współcześni autorzy powieści często odchodzą od form znanych w przeszłości, eksperymentując z podstawowymi elementami definiującymi powieść, takimi jak idea fabuły. Narracja takich powieści podlega wielu rozbudowanym zabiegom stylistycznym.

Typologia powieści

Fragment okładki powieści Krzyżacy

Przemiana techniki powieściowej związana jest z eksponowaniem lub redukcją fabuły, eksponowaniem sytuacji narracyjnej lub eksponowaniem świata przedstawionego. Technik te prezentują duże możliwości wariantów, dlatego precyzyjne klasyfikowanie powieści nie jest możliwe. Próba wyodrębnienia podgatunków powieściowych jest związana z abstrakcyjnym modelem do którego można porównać konkretny utwór powieściowy, aby ustalić stopień jego podobieństwa do modelu.

Stosując jako kryterium podziału stosunek czasu fabularnego utworu do momentu powstania powieści możemy rozróżnić powieści na historyczne, współczesne i fantastyczne. Biorąc pod uwagę typ bohatera możemy rozróżnić powieści psychologiczne i behawiorystyczne. Ustalając jako kryterium podziału kształt fabularny powieści wyodrębniamy powieść awanturniczą lub kryminalną. Tematyka powieści umożliwia rozróżnić między powieściami środowiskowymi - młodzieżową, produkcyjną, marynistyczną itp.

Franz Karl Stanzel, ze względu na rodzaj narracji, wyodrębnił trzy równouprawnione formy powieści: auktorialną, pierwszoosobową i personalną, z której żadna nie jest absolutyzowana kosztem innej. Podział ten przyjął się dość powszechnie w teorii literatury.

Ze względu na formę występują następujące rodzaje powieści:

• powieść epistolarna – pisaną w formie zbioru listów
• powieść dialogowa – pisana w formie czystego dialogu – bez fragmentów opisowych i czysto-narracyjnych
• powieść rzeka – stanowiąca zbiór minipowieści, pisanych w porządku chronologicznym tworzących jedną całość
• powieść szkatułkowa – pisana w formie zbioru pozornie z sobą niezwiązanych opowiadań – np. opowiadających tę samą historię z punktu widzenia różnych narratorów, lub zbudowanej w formie "opowiadania w opowiadaniu".
• strumień świadomości – powieść nieopisująca wydarzeń zewnętrznych lecz stanowiąca "zapis myśli"

Szczególnymi gatunkami powieści są:

• powieść tendencyjna – pisana od początku w celu udowodnienia pewnej, narzuconej z góry tezy
• powieść traktat – w której opisywane wydarzenia są wyłącznie pretekstem do przekazania treści światopoglądowo-filozoficznych
• powieść edukacyjna – w której opisywane wydarzenia służą głównie do przekazania w przyjemnej formie określonego zasobu wiedzy
• powieść parabola – w której opisywane wydarzenia są symboliczną formą przedstawienia pewnej tezy, niezwiązanej bezpośrednio z samymi wydarzeniami
• powieść biograficzna – biografia pisana w formie powieści
• powieść z kluczem – w której podobieństwo bohaterów do osób istniejących, a niekiedy także poszczególnych zdarzeń do wydarzeń zachodzących w rzeczywistości jest zamierzone (np. powieść Leopolda Tyrmanda Życie towarzyskie i uczuciowe).

Ze względu na zakres tematyczny, rozróżnia się następujące gatunki powieści:

• powieść społeczno-obyczajowa
• powieść psychologiczna
• powieść łotrzykowska
• powieść podróżniczo-przygodowa
• powieść marynistyczna
• powieść sentymentalna
• powieść gotycka
• powieść fantastyczna
• powieść fantastyczno-naukowa
• powieść historyczna
• powieść kryminalna
• powieść sensacyjna
• powieść produkcyjna
• powieść drogi
• powieść naukowa

Bibliografia

• Michał Głowiński, Janusz Sławiński, Aleksandra Okopień-Sławińska: Zarys teorii literatury. Warszawa: WSiP, 1975.
• Adam Kulawik: Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego. Kraków: Wydawnictwo ANTYKWA, 1997. ISBN 83-901380-8-5.
• Marek Król, Grzegorz Krupiński, Henryk Sułek: Słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2005. ISBN 83-7389-974-X.
• Jonathan Culler: Teoria literatury. Warszawa: Wydawnictwo Pruszyńsi i S-ka, 1998. ISBN 83-7180-307-9.
• SewerynaS. Wysłouch SewerynaS., "Teoria from narracyjnych w niemieckim kręgu językowym : antologia", wybór tekstów, opracowanie i przekład Ryszard Handke, indeks nazwisk oprac. W. Węgrzyn, Kraków 1982 : [recenzja], „Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 76/1”, BazHum - Baza Czasopism Humanistycznych, 1985 [dostęp 2025-08-31] .