Pruszków
miasto i gmina | |||||
Pałacyk Sokoła w Pruszkowie | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Aglomeracja | |||||
Prawa miejskie |
9 listopada 1916 | ||||
Prezydent | |||||
Powierzchnia |
19,19[2] km² | ||||
Populacja (30.06.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
(+48) 22 | ||||
Kod pocztowy |
05-800 do 05-804 | ||||
Tablice rejestracyjne |
WPR | ||||
Położenie na mapie powiatu pruszkowskiego | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego | |||||
52°09′56″N 20°48′20″E/52,165556 20,805556 | |||||
TERC (TERYT) |
1421021 | ||||
SIMC |
0921510 | ||||
Hasło promocyjne: Pruszków - poznasz, polubisz | |||||
Urząd miejski ul. Kraszewskiego 14/1605-803 Pruszków | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Pruszków – miasto w Polsce położone w województwie mazowieckim, siedziba powiatu pruszkowskiego, nad rzeką Utratą. Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej.
Według danych GUS z 31 grudnia 2021 roku, Pruszków liczył 65 333 mieszkańców[4] i był pod względem liczby ludności piątym (po Warszawie, Radomiu, Płocku oraz Siedlcach) miastem w województwie mazowieckim[5].
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Według danych z 31 grudnia 2013 roku powierzchnia miasta wynosiła 19,2 km²[6]
Wieś szlachecka Pruskowo położona była w 1580 roku w powiecie warszawskim ziemi warszawskiej województwa mazowieckiego[7]. W II Rzeczypospolitej miasto Pruszków należało do województwa i powiatu warszawskiego[8]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa warszawskiego.
Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej. Z Warszawy do Pruszkowa prowadzą Aleje Jerozolimskie, których przedłużenie na terenie miasta stanowi aleja Wojska Polskiego.
W ujęciu statystycznym[9] Pruszków otrzymał kod jednostki terytorialnej 0921510, znajduje się w makroregionie: województwo mazowieckie, regionie: warszawski stołeczny, podregionie: warszawski zachodni oraz został podzielony na części miasta:
- Bąki (kod jednostki terytorialnej: 0921527)[9];
- Gąsin (kod jednostki terytorialnej: 0921533)[9];
- Malichy (kod jednostki terytorialnej: 0921540)[9];
- Ostoja (kod jednostki terytorialnej: 0921556)[9];
- Tworki (kod jednostki terytorialnej: 0921562)[9];
- Wyględówek (kod jednostki terytorialnej: 0921579)[9];
- Żbików (kod jednostki terytorialnej: 0921585)[9].
Osiedla
[edytuj | edytuj kod]Miasto podzielone jest na osiedla[10]:
- Bąki – północno-wschodnia część miasta, graniczy z Piastowem
- Gąsin – północno-zachodnia część miasta, Elektrownia Pruszków
- Malichy – północno-wschodnia część miasta, graniczy z Piastowem
- Ostoja – południowo-wschodnia część miasta
- Osiedle Staszica (A i B) – zachodnia część miasta
- Tworki – centrum miasta, Zakład Psychiatryczny
- Osiedle Parkowe – centrum miasta, park i dwór Potulickich
- Osiedle Prusa – południowa część miasta
- Wyględówek – wschodnia część miasta
- Żbików – północna część miasta.
- Śródmieście – centralna część Pruszkowa, obejmująca m.in. park „Kościuszki”
Sąsiednie gminy[11]
[edytuj | edytuj kod]Środowisko naturalne
[edytuj | edytuj kod]Parki
[edytuj | edytuj kod]- Park Potulickich
- Park im. Tadeusza Kościuszki (Park Sokoła)
- Park Kultury i Wypoczynku Mazowsze
- Park Żwirowisko
- Park Anielin
Historia
[edytuj | edytuj kod]Jedna z pierwszych wzmianek o Pruszkowie pochodzi z początków XV wieku. W rękopisie Metryki mazowieckiej (zbiory AGAD) z czasów Janusza Starszego można przeczytać o rycerzu Święsku (Swansek), który pochodził „de Praskow” (październik 1414 roku).
W 1822 roku Pruszków, będący wsią prywatną, liczył 147 mieszkańców mieszkających w 14 domach[12].
Korzystnie na rozwój Pruszkowa wpłynęło otwarcie pierwszego odcinka Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w 1845 roku[13].
Po wybudowaniu Cytadeli Warszawskiej i otaczających ją fortów władze carskie podzieliły tereny wokół nich na cztery strefy obronne, na terenie których obowiązywały różnego stopnia obostrzenia dotyczące wznoszenia nowych budynków. Pruszków znalazł się w strefie czwartej, w której można było wznosić budowle murowane. Ponadto mogły być one sprzedawane także osobom nie będącym narodowości rosyjskiej. Spowodowało to znaczny wzrost cen gruntów w Pruszkowie (w porównaniu z okolicznymi ziemiami, na przykład Utratą, po 1926 Piastów), ale i przyczyniło się do późniejszego rozwoju przemysłu[14].
W czasie powstania styczniowego w nocy z 1 na 2 listopada 1864 roku dwa szwadrony powstańcze rozpoczęły szturm na rosyjskie posterunki wojskowe położone na stacjach kolejowych w Pruszkowie i Grodzisku Maz.
W 1872 roku osadę zamieszkiwały 182 osoby[13].
W 1878 roku w Pruszkowie powstała pierwsza fabryka należąca do Juliusza Nowaka – fabryka farb i lakierów. Zatrudniała ona czterech robotników i przestała działać po roku. W 1880 roku pruski przemysłowiec Adolf Rothstein uruchomił w mieście odlewnię wyrobów żelaznych zatrudniającą początkowo sześćdziesiąt osób. Następnie w 1878 roku Jonas Abramson i Szulim Ditman zakładają spółkę cegielnianą, zakupują grunt pod wydobycie gliny i budują cegielnię. W roku 1882 w pobliżu stacji kolejowej otworzono fabrykę maszyn M. Rudnickiego i A. Kuczyńskiego (która później, w 1885 roku, stała się pierwszą fabryką w Pruszkowie mającą oświetlenie elektryczne, a także połączenie telefoniczne z Warszawą)[15]. W 1882[15] lub 1883[14] roku rozpoczęła działalność fabryka fajansu „Pruszków”, której właścicielem był Jakub Teichfeld. Fabryka miała bezpośrednie połączenie kolejowe z Koleją Warszawsko-Wiedeńską. Wraz z fabryką wybudowano także domy mieszkalne dla robotników i kadry technicznej[14]. 1886 roku powstała z kolei nazywana potocznie „Blaszanką” fabryka, której właścicielem był Wilhelm Tillmanns[15]. We wsi Tworki (obecnie dzielnica Pruszkowa) w 1891 roku wybudowano Szpital Tworkowski[14].
W 1894 roku w Pruszkowie działało 8 fabryk. Wraz z koleją zatrudniały one 574 robotników. W 1897 roku w Pruszkowie mieszkało 1709 osób[13].
1 stycznia 1904 roku utworzono w Pruszkowie żydowską gminę wyznaniową. Przedtem Żydzi zamieszkujący Pruszków należeli do gminy Nadarzyn[16].
W latach 1905–1907 miały miejsce strajki i manifestacje robotnicze[17]. 28 stycznia 1905 roku rozpoczął się strajk szkolny. 30 stycznia 1905 pracownicy warsztatów naprawy pociągów w Żbikowie (według innych źródeł byli to jednak robotnicy fabryki Troetzera[17]) rozpoczęli pierwszy w rejonie Warszawy strajk robotniczy. Następnego dnia stanęły wszystkie fabryki na terenie Pruszkowa i Żbikowa, a strajkujący rozpoczęli manifestacje uliczne dołączając się tym samym do strajku ogólnopolskiego. W odpowiedzi na te wydarzenia władze Pruszkowa przerwały połączenie telegraficzne z Warszawą celem uniemożliwienia komunikacji między strajkującymi robotnikami obu miejscowości. Do opanowania ulicznych demonstracji carskie władze skierowały oddział wojska[14]. Strajki te miały charakter zarówno polityczny, jak i ekonomiczny. Robotnicy podnosili postulaty dotyczące podwyżek płac i skrócenia dnia pracy. Pracownicy większości fabryk (z wyjątkiem warsztatów naprawczych kolei i fabryki Tillmannsa) nie wywalczyli podwyżek, jednak w wielu skrócono dzień pracy[14]. 1 maja 1905 pruszkowscy robotnicy zatrudnieni w warsztatach naprawczych kolei wzięli udział w ogólnopolskim strajku kolejarzy. Wszystkie zakłady pracy w Pruszkowie, jak i Żbikowie, przyłączyły się także do ogólnopolskich strajków, które rozpoczęły się 28 października 1905 roku. Szacuje się, że w 1905 roku w Pruszkowie, Żbikowie, Tworkach strajkowało kilka tysięcy osób, głównie robotników. Jest to największe w historii Pruszkowa czynne wystąpienie wymierzone w zaborcę[17].
Przed wybuchem I wojny światowej Pruszków liczył 10000 mieszkańców, 23% z nich było robotnikami[13]. W czasie I wojny światowej, 12–18 października 1914 roku została stoczona bitwa o Pruszków.
Pruszkowski przemysł znacznie ucierpiał w wyniku działań wojennych. Tuż po zakończeniu wojny bezrobocie sięgało 90%[13].
Prawa miejskie osada otrzymała 9 listopada 1916 roku na mocy rozporządzenia szefa administracji przy Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim. Nowo utworzone miasto stanowiły tereny wydzielone z gminy Pruszków: wsie Pruszków i Józefów, kolonia Wyględówek, wieś Tworki, kolonia Pohulanka, część osady Utrata (na południe od torów kolejowych) oraz z gminy Ożarów: wsie Żbików (wraz ze Żbikówkiem) i Józefina[14].
W 1916 roku powierzchnia miasta wynosiła 1454 ha, a ówczesną liczbę ludności oszacować można na 12414 osób[14].
W 1918 roku powstała rada delegatów robotniczych, a następnie komórka Komunistycznej Partii Polski[18].
W 1921 roku rozpoczął się strajk niższego personelu (m.in. pielęgniarek) szpitalnego w szpitalu tworkowskim. Zyskał on ogólnokrajowy rozgłos i spotkał się z dezaprobatą społeczeństwa[14].
W 1923 roku założono klub sportowy Znicz Pruszków, w 1927 roku uruchomiono Elektryczne Koleje Dojazdowe. Uruchomiono elektrownię miejską, rozbudowano kolejowe zakłady naprawcze a odlewnię żeliwa przekształcono w fabrykę obrabiarek. W 1931 roku przez Pruszków przetoczyła się wielka fala strajków robotniczych[18].
W 1935 roku doszło do strajku pracowników pruszkowskiej Fabryki Stowarzyszenia Mechaników Polskich. Robotnicy przerwali pracę żądając podwyżki płac. W odpowiedzi dyrekcja fabryki ogłosiła lokaut i wręczyła wszystkim pracownikom wypowiedzenie z pracy rozpoczynając jednocześnie nabór nowych pracowników, którzy zgodzili się na dotychczasowe warunki pracy[14].
Podczas II wojny światowej Pruszków był świadkiem licznych egzekucji. Niemcy zamordowali ok. 1500 Żydów, prawie całą ludność żydowską mieszkającą w Pruszkowie. Prawie 100 mieszkańców Pruszkowa zginęło jako żołnierze Wojska Polskiego na frontach II wojny światowej a przeszło tyle samo pruszkowian zginęło jako żołnierze Armii Krajowej. 8 lutego 1944 roku osaczony w Pruszkowie zginął w walce z Niemcami Stanisław Łaciński „Tomek” – dowódca Okręgu AL Warszawa – Lewa Podmiejska[19].
W sierpniu 1944 roku na terenie nieczynnych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Pruszkowie okupanci niemieccy zorganizowali obóz przejściowy dla polskiej ludności cywilnej, znany pod nazwą Durchgangslager 121 (Dulag 121). W obozie gromadzono mieszkańców Warszawy i okolicznych miejscowości, wypędzanych z domów w trakcie oraz po zakończeniu powstania warszawskiego. Przez obóz przeszło od 390 000 do 410 000 osób (w starszych źródłach można znaleźć liczbę 550 000). Wydarzenia te upamiętnia otwarte w 2010 roku Muzeum Dulag 121.
Osobny artykuł:5 sierpnia powstała konspiracyjna rada narodowa. 17 stycznia 1945 roku Pruszków został zajęty przez oddziały Armii Czerwonej, do czasu odbudowy Warszawy mieścił się tu urząd wojewódzki i siedziby wielu ministerstw[18].
26 marca 1945 roku – szesnastu przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego, zaproszonych na rozmowy do Pruszkowa, do willi przy obecnej al. Armii Krajowej, zostało aresztowanych przez NKWD i wywiezionych do Moskwy (zobacz: proces szesnastu).
Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 157 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Pruszkowie[20].
Po wojnie Pruszków stał się jednym z większych ośrodków przemysłowych na Mazowszu, rozbudowano Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego (w latach 1970–1989 patronował im Hồ Chí Minh), Fabryka Obrabiarek Precyzyjnych „Ponar” im. 1-go maja, rozbudowano Zakłady Porcelitu Stołowego „Pruszków”, Zakłady Materiałów Izolacyjnych. W 1975 roku miasto odznaczono Orderem Sztandaru Pracy I klasy, uruchomiono wówczas pierwsze w okolicach Warszawy sztuczne lodowisko[18].
W Pruszkowie od 1976 roku znajduje się Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego oraz dwór i park krajobrazowy z XIX wieku.
Najstarszą dzielnicą obecnego Pruszkowa jest Żbików (obejmujący północną część miasta), który był wzmiankowany już w 1236 roku.
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Dane z 31 grudnia 2021[4]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
Populacja | 65 333 | 100 | 34 606 | 53 | 30 727 | 47 |
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
3402,8 | 1802,4 | 1600,4 |
- Piramida wieku mieszkańców Pruszkowa w 2014 roku[21].
Ludność w latach
[edytuj | edytuj kod]Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej liczącej w 2004 r. 2 678 900 mieszkańców.
Polityka
[edytuj | edytuj kod]- Burmistrzowie:
- Edmund Wargenau (1917–1919)
- Józef Piltz (1919–1920)
- Józef Cichecki (1920–1934)
- Stanisław Gruszczyński (1934–1939)
- Franciszek Piątek (1939)
- Franciszek Jagodziński (1939–1940)
- Antoni Hebrowski (1940–1941)
- Stanisław Koper (1941)
- Julian Winer (1941–1945)
- Prezydenci:
- Wacław Mańkowski (1945)
- Stefan Witkowski (1945)
- Edward Paszke (1945–1946)
- Stanisław Koper (1946–1948)
- Zygmunt Zmorzyński (1948–1950)
- Andrzej Rokita (1980–1987)
- Andrzej Antoni Pawliński (1987–1989)
- Józef Michalak (1989–1990)
- Konrad Kosiński (1990–1992)
- Jerzy Sierak (1992–1995)
- Euzebiusz Kiełkiewicz (1995–1998)
- Jan Starzyński (1998–2018)
- Paweł Makuch (2018–2024)
- Piotr Adam Bąk (od 2024)[1]
Współpraca międzynarodowa
[edytuj | edytuj kod]Miasta i gminy partnerskie:
Gospodarka
[edytuj | edytuj kod]- Zakłady przemysłowe założone pod koniec XIX wieku:
- fabryka ołówków „Majewski St. i S-ka”
- fabryka wyrobów fajansowych Jakuba Teichfelda, później Zakłady Porcelitu Stołowego „Pruszków”
- cegielnia „Żbików” braci Hoser
- fabryka ultramaryny „Sommer i Nower”
- Warsztaty Naprawy Wagonów Towarowych, później ZNTK Pruszków
Z powyższych zakładów do dnia dzisiejszego funkcjonuje jedynie fabryka ołówków.
- Zakłady przemysłowe założone na początku XX wieku:
- elektrociepłownia
- wytwórnia obrabiarek, później Zakłady Przemysłowe „1-go Maja” w Pruszkowie
- Zakłady przemysłowe założone w drugiej połowie XX wieku:
- zakłady zielarskie „Herbapol” Pruszków
- fabryka telewizorów Daewoo Electronics Manufacturing Poland Sp. z o.o.
- zakłady Siltec, rozwiązania teleinformatyczne i radiokomunikacyjne (od 1982)
- zakłady norweskiej firmy Kongsberg Automotive, produkcja podzespołów dla motoryzacji (od 2000)[25].
Infrastruktura
[edytuj | edytuj kod]Służba zdrowia
[edytuj | edytuj kod]W mieście działa 5 publicznych przychodni lekarskich, oddział nocnej i świątecznej pomocy lekarskiej oraz oddział pogotowia ratunkowego.
Szpitale
[edytuj | edytuj kod]- Szpital kolejowy im. dr. med. Włodzimierza Roeflera
- Szpital Powiatowy (pot. Szpital na Wrzesinie)
- Mazowieckie Specjalistyczne Centrum Zdrowia im. prof. Jana Mazurkiewicza
Transport
[edytuj | edytuj kod]Transport drogowy
[edytuj | edytuj kod]Na terenie miasta znajduje się węzeł Pruszków autostrady A2.
W mieście krzyżują się drogi wojewódzkie:
- droga wojewódzka nr 718 kierunek Ożarów Mazowiecki
- droga wojewódzka nr 719 kierunek Warszawa – Pruszków – Żyrardów
Transport kolejowy
[edytuj | edytuj kod]Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 1 Warszawa – Katowice, obsługująca przejazdy dalekobieżne z Warszawy. Przejazdy lokalne obsługują linie nr 447 Warszawa Zachodnia - Grodzisk Mazowiecki oraz nr 47 Warszawa Śródmieście WKD - Grodzisk Mazowiecki Radońska.
Pociągi na linii 1 obecnie nie zatrzymują się w Pruszkowie; linia 447 jest wykorzystywana przez pociągi Kolei Mazowieckich w wielu kierunkach (Grodzisk Mazowiecki, Skierniewice, Warszawa oraz pojedynczo inne) oraz Szybkiej Kolei Miejskiej w Warszawie (linia S1 Pruszków - Otwock). Linia 47 jest wykorzystywana przez Warszawską Kolej Dojazdową, realizującą przewozy z Warszawy do Komorowa, Podkowy Leśnej, Milanówka i Grodziska Mazowieckiego.
Ponadto, przez Pruszków przebiega znaczna część linii kolejowej nr 512. Linia ta nie jest zelektryfikowana ani używana w regularnym ruchu; wykorzystywana jest nieregularnie do transportu pociągów oraz materiałów między sieciami PKP PLK i WKD.
Zbiorowa komunikacja drogowa
[edytuj | edytuj kod]Komunikację z innymi miastami zapewniają również linie autobusowe ZTM w Warszawie:
- N85 – Linia nocna, uruchomiona w 2008 roku, łączy Osiedle Staszica i centrum Warszawy.
- 817 - Linia podmiejska, uruchomiona na początku 2022 roku, łączy Osiedle Staszica i dworzec Warszawa Zachodnia.
PKS Grodzisk Mazowiecki aktualnie zarządza przewozami GPA, które przejeżdzają też przez Pruszków. Swoje przystanki w Pruszkowie mają trzy linie:
- 60 - Walendów - Nadarzyn - (Kajetany) - Pruszków
- 61 - Rybie - Raszyn - Michałowice - Reguły - Michałowice - Pruszków
- 62 - Piastów - Pruszków - Sokołów - Janki - Raszyn
Komunikacja miejska
[edytuj | edytuj kod]1 stycznia 2013 roku na terenie Pruszkowa zaczęły kursować autobusy miejskie. 1 lipca 2020 roku nastąpiła reorganizacja komunikacji miejskiej w Pruszkowie. Wszystkie linie obsługiwane są przez jednego przewoźnika – PKS Grodzisk Mazowiecki. Pojawiły się nowe linie autobusowe, niektóre zmieniły trasę, pojawiły się także darmowe przejazdy dla posiadaczy Pruszkowskiej Karty Mieszkańca. 5 grudnia 2022 r. uruchomiono nową, bezpłatną linię autobusową nr 10, która jest obsługiwana dwoma nowymi autobusami elektrycznymi Solaris Urbino 9 LE zakupionymi w ramach projektu „Zielone Płuca Mazowsza – rozwój mobilności miejskiej w gminach południowo-zachodniej części województwa”[26]. Aktualnie kursuje 9 linii[27]:
Linia 1 - Os. Staszica - PKP Pruszków
Linia 2 - Os. Staszica - Komorów
Linia 3 - Przejazdowa - Piastów Warszawska
Linia 4 - Os. Staszica - Gąsin - WKD Pruszków
Linia 5 - WKD Pruszków - Malichy
Linia 6 - Os. Staszica - Ożarów Mazowiecki
Linia 7 - Piastów Warszawska - WKD Pruszków - PKP Pruszków
Linia 9 - Szkoła Jarzynowa - Szkoła Jarzynowa
Linia 10 - Os. Staszica - WKD Pruszków - PKP Pruszków - Os. Staszica (autobus elektryczny)
Transport lotniczy
[edytuj | edytuj kod]W 2013 przy ul. Armii Krajowej, przy Szpitalu Powiatowym, oddano do użytku sanitarne lądowisko Pruszków-SPZOZ.
Około 8 km na południowy wschód od miasta działa śmigłowcowe lądowisko Gerda Sokołów.
Architektura
[edytuj | edytuj kod]Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Centrum miasta
[edytuj | edytuj kod]- kościół par. pw. św.Kazimierza, ul. Kraszewskiego 23, pocz. XX, nr rej.: 1091/1041 z 27.12.1973
- cmentarz par. rzym.-kat., ul. Cmentarna, 1914, nr rej.: 1338 z 5.09.1988
- mauzoleum Bielawskich, nr rej.: j.w.
- Cmentarz żydowski w Pruszkowie, ul. Lipowa 50, pocz. XX, nr rej.: 1339 z 27.12.1988
- dom pogrzebowy, nr rej.: j.w.
- dworzec kolejowy, ul. Sienkiewicza 2, 1924, nr rej.: A-778 z 7.01.2008
- budynek gospodarczy, 1924, nr rej.: j.w.
- wodociągowa wieża ciśnień, 1924–30, nr rej.: j.w.
- willa „Orleówka” z ogrodem, ul. Dąbrowskiego 3, 1930, nr rej.: 1272-A z 23.09.1985
- pałacyk „Sokoła”, ul. Kościuszki 41, 1867, nr rej.: A-664 z 4.01.2006
- zespół dworski Potulickich, ul. Prusa / Kościuszki, XIX, nr rej.: 1089/491/62 z 26.03.1962:
- pałacyk
- park
- lodownia, ul. Prusa 9, nr rej.: 1287 z 16.02.1987
- pałac, ul. Armii Krajowej 77 / Prusa 25/27, 1900, nr rej.: 889 z 24.05.1976
Żbików
[edytuj | edytuj kod]- Zakłady Napraw Taboru Kolejowego, ul. 3 Maja 8, k. XIX–XX, nr rej.: 1-A z 29.03.1999:
- budynek dyrekcji
- park
- kuźnia
- odlewnia
- modelarnia
- obręczarnia
- hala remontu obrabiarek
- hala napraw wagonów osobowych
- hala napraw wagonów towarowych
- bocznica kolej. z pomnikiem
- brama z fragm. ogrodzenia
- bunkier
- 3 wieżyczki strzelnicze
- kościół par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, ul. 3 Maja 126, pocz. XX, nr rej.: 1092/1042 z 27.12.1973
- cmentarz par. rzym.-kat., ul. Domaniewska, 1 poł. XVIII – XX, nr rej.: 1472 z 20.02.1991
- zespół ogrodniczy Hosera, ul. Żbikowska 56, 1898-XX:
- willa, nr rej.: 1501-A z 8.01.1992
- park-arboretum, nr rej.: j.w.
- ogrodzenie z brama, nr rej.: j.w.
- ogrodnictwo, nr rej.: 1500-A z 8.01.1992:
- budynek zarządcy
- szklarnia
- stajnia
- piwnica
- wiatrak
- transformator
- ogród
- ogrodzenie
Tworki
[edytuj | edytuj kod]- zespół urbanistyczno-architektoniczny szpitala, ul. Partyzantów 2/4, 1881-XX, nr rej.: 1281 z 2.01.1987:
- 22 budynki
- cerkiew, ob. kościół rzymskokatolicki
- cmentarz z 1939 r.
- ogrodzenie
- cmentarz przy szpitalu psychiatrycznym, ul. Partyzantów 9, nr rej.: 1342 z 27.09.1988
- kaplica, nr rej.: j.w.
Kultura
[edytuj | edytuj kod]Domy kultury
[edytuj | edytuj kod]- Miejski Ośrodek Kultury „Kamyk” im. A. Kamińskiego
- Młodzieżowy Dom Kultury
- Spółdzielczy Dom Kultury[28]
Muzea
[edytuj | edytuj kod]Kina
[edytuj | edytuj kod]- Multikino w centrum handlowym Nowa Stacja
- kino w Centrum Dziedzictwa Kulturowego
Media
[edytuj | edytuj kod]Prasa
[edytuj | edytuj kod]- Gazeta WPR oraz portal wpr24.pl – informacyjny tygodnik oraz portal internetowy obejmujący zasięgiem powiaty pruszkowski i grodziski.
- Gazeta drukowana „Głos Pruszkowa” – miesięcznik
Telewizja
[edytuj | edytuj kod]- Telewizja Kablowa Tel-Kab – nadająca serwis informacyjny Panorama Pruszkowska z wiadomościami Pruszkowa, Piastowa i Brwinowa.
Radio
[edytuj | edytuj kod]- POPradio – stacja radiowa nadawana ze studia w Pruszkowie.
Oświata i nauka
[edytuj | edytuj kod]Aktualnie w Pruszkowie działa:
- Szkoła Podstawowa nr 1 im. Józefa Piłsudskiego
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. Kornela Makuszyńskiego
- Szkoła Podstawowa nr 3 im. Marii Zimińskiej-Sygietyńskiej
- Szkoła Podstawowa nr 4 im. Jana Pawła II
- Szkoła Podstawowa nr 5 im. Ignacego Jana Paderewskiego
- Szkoła Podstawowa nr 6 im. Henryka Sienkiewicza
- Szkoła Podstawowa nr 8 im. Władysława Broniewskiego
- Szkoła Podstawowa nr 9 im. Marii Skłodowskiej-Curie
- Szkoła Podstawowa nr 10 im. Marii Konopnickiej
- Niepubliczna Szkoła Podstawowa nr 39
- Szkoła Podstawowa Sternik Pruszków
4 licea ogólnokształcące i sportowe:
- Liceum Ogólnokształcące im. Tomasza Zana
- Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki
- Liceum Ogólnokształcące i Sportowe im. Jana Gomulińskiego
- Pryzmat Akademickie Liceum Ogólnokształcące Fundacji Sternik
4 zespoły szkół:
- Zespół Szkół Ogólnokształcących i Sportowych (Liceum)
- Zespół Szkół nr 1 im. Stanisława Staszica (Technikum i Branżowa Szkoła I Stopnia)
- Społeczne Liceum Ogólnokształcące nr 23
- Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. ks. Jana Twardowskiego (Szkoła Podstawowa, Branżowa Szkoła I Stopnia, Szkoła Przysposabiająca Do Pracy)
Ponadto w mieście działa Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Konopackiej, Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia im. Witolda Lutosławskiego oraz kilkanaście prywatnych szkół policealnych i językowych.
Religia
[edytuj | edytuj kod]Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:
- Kościół Boży w Polsce:
- Kościół „El Shaddai”[29]
- Kościół greckokatolicki:
- Kościół rzymskokatolicki:
- Parafia św. Kazimierza w Pruszkowie[31]
- Parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Pruszkowie[31]
- Kościół Przemienienia Pańskiego w Pruszkowie[32]
- Parafia św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w Pruszkowie[31]
- Parafia św. Edwarda w Pruszkowie[31]
- Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Pruszkowie[31]
- Kościół Starokatolicki Mariawitów:
- wierni należą do parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Warszawie.
- Kościół Zielonoświątkowy:
- zbór „Dobra Nowina”[33]
- Świadkowie Jehowy:
- zbory: Pruszków–Centrum, Pruszków–Reguły, Pruszków–Żbików i grupa ukraińskojęzyczna, Sala Królestwa)[34][35]
Sport i rekreacja
[edytuj | edytuj kod]W Pruszkowie są dwa kluby sportowe biorące udział w rozgrywkach na poziomie pierwszoligowym – Miejski Klub Sportowy „Znicz” (piłka nożna) i „Znicz Basket” (koszykówka mężczyzn) oraz występujący od sezonu 2009/2010 w ekstraklasie PTS „Lider” (koszykówka kobiet). Na terenie miasta działa również kilka mniejszych klubów sportowych. Poniższa lista przedstawia najważniejsze kluby sportowe:
- Amatorski parafialny KS „Solidarni” – lekkoatletyka
- Karate Klubu Pruszków[36] – karate tradycyjne
- Klub Sportowy „Kanku” – sporty walki
- Miejski Klub Sportowy „Znicz” – koszykówka (I liga)[37], piłka nożna (II liga)[38], piłka ręczna dziewcząt
- Międzyszkolny Ośrodek Sportowy – koszykówka chłopców, akrobatyka, piłka siatkowa dziewcząt
- Młodzieżowy Klub Kolarski „Mazowsze Pruszków” – kolarstwo
- Polski Związek Kolarski[39]
- Pruszkowski Klub Kajakarzy „Kuramura”
- Pruszkowski Klub Kick Boxingu i Boksu „Kowal-Boxing”
- Uczniowski Klub Sportowy „Kata” – judo
- Uczniowski Klub Sportowy „Lider” – koszykówka dziewcząt
- Uczniowski Klub Sportowy „New Power” – kulturystyka
- Uczniowski Klub Sportowy „Ósemka” – piłka siatkowa dziewcząt
- Pruszkowskie Towarzystwo Cyklistów (PTC Pruszków) – kolarstwo
- Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej „Zefir” – Tenis ziemny
- Uczniowski Klub Sportowy „Gladiatorzy Pruszków” – Hokej na rolkach
Obiekty sportowe
[edytuj | edytuj kod]- Stadion klubu Znicz Pruszków
- Hala Sportowo-Widowiskowa MZOS Znicz
- Pływalnia Kapry
- BGŻ BNP Paribas Arena
Pruszków w kulturze
[edytuj | edytuj kod]W Pruszkowie umiejscowiona została część akcji amerykańskiego filmu o superbohaterach z 2016: X-Men: Apocalypse. W filmie tym Magneto zamieszkiwał i pracował właśnie w Pruszkowie[40].
Ludzie związani z Pruszkowem
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Wybory Samorządowe 2024 [online], wybory.gov.pl [dostęp 2024-04-23] (pol.).
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) [online], Główny Urząd Statystyczny, 15 października 2024 [dostęp 2024-10-28] (pol.).
- ↑ a b Rocznik Demograficzny 2022, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2022, s. 93 .
- ↑ Lista miast w Polsce (spis miast, mapa miast, liczba ludności, powierzchnia, wyszukiwarka) [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-02-15] (pol.).
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013r., Główny Urząd Statystyczny, 2013, s. 107,180 .
- ↑ Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 5: Mazowsze, Warszawa 1895, s. 267.
- ↑ M.P. z 1930 r. nr 168 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 1930 r. o zmianie granic miasta Pruszkowa w powiecie i województwie warszawskiem (przedruk z Dz. U. R. P. z dnia 16 lipca 1930 r. Nr. 50, poz. 421).
- ↑ a b c d e f g h / Metadane / Jednostki terytorialne / Miejscowości
- ↑ Przewodnik po Pruszkowie.
- ↑ Miasto Gmina Pruszków [online], regioset.pl [dostęp 2023-02-15] (pol.).
- ↑ Grzegorz Nowak , Grzegorz Nowak , ORP Orzeł, Okręty Polskiej Marynarki Wojennej / Grzegorz Nowak, Warszawa: Edipresse Kolekcje Sp. z o.o, 2020, ISBN 978-83-8177-305-8 [dostęp 2023-09-26] .
- ↑ a b c d e Bogusława Bożena Kępkowska , Dzieje oświaty w Pruszkowie do roku 1948 na tle przemian oświatowych w Polsce, Pruszków: Książnica Pruszkowska im. Henryka Sienkiewicza, 2018, ISBN 978-83-62144-68-6 [dostęp 2023-09-26] .
- ↑ a b c d e f g h i j Jerzy Kaleta , Pruszków przemysłowy, Wyd. 2. zm. i popr, Pruszków: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Henryka Sienkiewicza, 2010, ISBN 978-83-62144-02-0 [dostęp 2023-09-26] .
- ↑ a b c Marian Skwara , Historia Pruszkowa do roku 1945, Wydanie drugie, Miasto, Ludzie, Historia, Pruszków: Książnica Pruszkowska im. Henryka Sienkiewicza, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62144-84-6, OCLC 1228825072 [dostęp 2023-09-29] .
- ↑ Marian Skwara , Pruszkowscy Żydzi: sześć dekad zamkniętych zagładą = Yahâdût Prûšqôb: šiyšah ‘ß{142}śôrim š-nigmariym šgmārim ba-Šô’ah, Pruszków: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Henryka Sienkiewicza, 2007, s. 32, ISBN 978-83-926204-0-2 [dostęp 2024-04-21] .
- ↑ a b c 100&102 – Rewolucja 1905 w Pruszkowie – Muzeum Dulag 121 [online] [dostęp 2023-09-28] (pol.).
- ↑ a b c d Tomasz Chludziński, Janusz Żmudziński „Mazowsze, mały przewodnik” Wyd. Sport i Turystyka Warszawa 1978 s. 202–204.
- ↑ Ryszard Nazarewicz , Armii Ludowej dylematy i dramaty, Warszawa: Oficyna Drukarska, 1998, s. 96, ISBN 83-909166-0-6, OCLC 69278377 .
- ↑ Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944-1956 (fragmenty), „forumemjot”, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
- ↑ Pruszków w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Strona Pruszkowa, miasta partnerskie, Esslingen.
- ↑ Strona Pruszkowa, miasta partnerskie, Impruneta.
- ↑ Strona Pruszkowa, miasta partnerskie, Prószków.
- ↑ Wielkie otwarcie w zapomnianej wsi. Made in Pikutkowo.. e-autonaprawa.pl. [dostęp 2018-11-17]. (pol.).
- ↑ BPiM, Autobusy elektryczne ruszają na ulice Pruszkowa [online], Pruszków, 2 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] (pol.).
- ↑ Informacja o komunikacji na stronie miasta.
- ↑ Działalność społeczno-kulturalna – Pruszkowska Spółdzielnia Mieszkaniowa [online] [dostęp 2021-06-19] (pol.).
- ↑ Adresy kościołów [online], kosciolbozy.pl [dostęp 2023-03-29] .
- ↑ Pruszków [online], cerkiew.org [dostęp 2023-03-29] .
- ↑ a b c d e Dekanat pruszkowski [online], archwwa.pl [dostęp 2023-03-29] .
- ↑ Kościół Przemienienia Pańskiego [online], koscioltworki.pl [dostęp 2023-03-29] .
- ↑ Znajdź Kościół [online], kz.pl [dostęp 2023-03-29] .
- ↑ Sala Królestwa Świadków Jehowy ul. Długa 54. ditel.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-09)]..
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-11-16] .
- ↑ Karate Klub Pruszków.
- ↑ MKSZnicz.
- ↑ Strona piłkarzy Znicza Pruszków.
- ↑ Klub Pruszkowski.
- ↑ X-Men Apocalypse zostało nakręcone w Polsce. Postać Magneto mieszka w Pruszkowie. radiozet.pl. [dostęp 2019-07-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-18)]. (pol.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Pruszków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 105 .
- Pruszków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 519 .