Psychoza (powieść)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Psychoza
Psycho
Ilustracja
Autor

Robert Bloch

Typ utworu

dreszczowiec, horror, powieść psychologiczna

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Stany Zjednoczone

Język

angielski

Data wydania

10 kwietnia 1959

Wydawca

Simon & Schuster

Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego

1999

Wydawca

Rebis

Przekład

Ewa Spirydowicz[1]

poprzednia
brak 		następna
Psychoza II

Psychoza (tytuł oryg. Psycho) – amerykańska powieść psychologiczna z 1959 autorstwa pisarza Roberta Blocha, opublikowana nakładem wydawnictwa Simon & Schuster.

Fabuła dreszczowca psychologicznego przedstawia historię Normana Batesa, kawalera w średnim wieku i właściciela przydrożnego motelu, który zmaga się z rozdwojeniem osobowości, a kontrolę nad nim przejęła dominująca osobowość zmarłej przed laty matki, przez co bohater zostaje uwikłany w serię brutalnych morderstw. Inspiracją dla Blocha do jej napisania była autentyczna historia Eda Geina, który w latach 50. dokonał serii makabrycznych zbrodni, brutalnie okaleczając swoje ofiary.

Powieść została zaadaptowana w 1960 przez Alfreda Hitchcocka, który wyreżyserował przełomowy w swojej karierze film o tym samym tytule. Książka Blocha została także luźno zaadaptowana na potrzeby serialu telewizyjnego Bates Motel, emitowanego w latach 2013–2017 przez stację A&E. Bloch napisał jeszcze dwa sequele powieści (1982, 1990), niemające żadnego związku z pozostałymi częściami filmu[2][3]. Psychoza powszechnie uznawana jest za najwybitniejsze dzieło w dorobku autora oraz jedną z najbardziej inspirujących (wywierających wpływ) książek grozy XX wieku[4].

Streszczenie fabuły[edytuj | edytuj kod]

Anthony Perkins jako Norman Bates w filmowej ekranizacji z 1960

Norman Bates jest kawalerem w średnim wieku, zdominowanym przez swoją matkę, porywczą, purytańską staruszkę, która zabrania mu życia towarzyskiego. W miasteczku Fairvale w stanie Kalifornia prowadzą niewielki motel, ale od czasu, gdy plany lokalizacji autostrady uległy zmianie, interes stracił obroty. W środku gorącej dyskusji między nimi w motelu zjawia się młoda kobieta imieniem Mary Crane. Aby pomóc swojemu chłopakowi Samowi Loomisowi w problemach finansowych, kobieta ukradła jednemu z klientów biura nieruchomości (gdzie pracuje jako sekretarka) kwotę 40 tys. dolarów. Zmęczona Mary przyjmuje zaproszenie od Normana na kolację w jego domu. Wywołuje to atak zazdrości u matki Batesa, która grozi, że zabije dziewczynę[1].

Podczas kolacji Mary sugeruje Normanowi, aby ten umieścił swoją matkę w zakładzie psychiatrycznym, lecz mężczyzna zaprzecza, jakoby z kobietą działo się coś złego. Jak przyznaje, „wszyscy jesteśmy trochę szaleni”. Zjadłszy posiłek Mary wraca do pokoju i postanawia zwrócić skradzione pieniądze. Kilka chwil później zostaje brutalnie zasztyletowana nożem rzeźnickim pod prysznicem przez postać przypominającą starszą kobietę[1].

Bates, który po kolacji w wyniku spożycia zbyt dużej ilości alkoholu stracił przytomność, wraca do pokoju Mary i znajduje jej poćwiartowane zwłoki. Jest przekonany, że za morderstwem stoi jego matka. Przez chwilę rozważa jej pójście do więzienia, lecz zmienia zdanie po nocnym koszmarze, w którym widzi obraz matki zatapiającej się w ruchomych piaskach, która następnie zamienia się w niego i to on teraz zatapia się we wspomnianej kurzawce. Postanawia pozbyć się ciała Mary oraz jej rzeczy osobistych. Zatapia należący do niej samochód w pobliskim bagnie[1].

Tymczasem młodsza siostra Mary, Lila, opowiada Samowi o zniknięciu siostry. Do sprawy włącza się Milton Arbogast, prywatny detektyw, wynajęty przez szefa Mary, by odzyskał skradzione pieniądze. Zarówno Sam jak i Lila zgadzają się, aby to Arbogast prowadził śledztwo. Detektyw odwiedza miejscowe hotele. Wkrótce trafia do pensjonatu Batesa. Norman zeznaje, że Mary spędziła u niego jedną noc, po czym wyjechała. Gdy Arbogast usiłuje porozmawiać z matką Batesa, mężczyzna stanowczo odmawia, czym wzbudza podejrzenia detektywa. Dzwoni on od Lili informując ją, że spróbuje porozmawiać z panią Bates. Gdy wchodzi do domu, ta sama tajemnicza postać, która zamordowała Mary, zabija go brzytwą[1].

Dom i motel Normana Batesa (na terenie Universal Parks & Resorts), główne miejsce akcji

Sam i Lila udają się do Fairvale, aby poszukać Arbogasta i spotkać się z tamtejszym szeryfem. Oznajmia im on, że pani Bates nie żyje od kilku lat, kiedy to otruła siebie i swojego kochanka. Młody Norman przeszedł załamanie nerwowe i został wysłany na jakiś czas do szpitala psychiatrycznego. Chłopak Mary i jej siostra decydują się na prywatne śledztwo. Udają się do motelu Batesa. Podczas gdy Sam rozmawia z Normanem, Lila udaje się do domu mężczyzny. W sypialni Batesa znajduje książki o różnorakiej tematyce (między innymi o okultyzmie, metafizyce klasycznej) i obrazy pornograficzne. W międzyczasie Bates wyznaje Samowi, że jego matka jedynie udawała zmarłą i komunikowała się z nim, gdy był w szpitalu. Mężczyzna mówi, że Lila go oszukała i poszła do domu, gdzie czeka na nią jego matka. Norman ogłusza Sama butelką po alkoholu z której pił. W domu Lila jest przerażona, gdy odkrywa wypchane zwłoki pani Bates w piwnicy. Kiedy krzyczy do pomieszczenia wbiega postać z nożem w ręku – Norman Bates w przebraniu swojej matki. Sam odzyskuje przytomność i w ostatniej chwili obezwładnia mężczyznę[1].

Na posterunku policji Sam rozmawia z psychiatrą, który badał Batesa. Dowiaduje się, że mężczyzna żył z matką w całkowitym współuzależnieniu po tym, gdy jego ojciec opuścił przed laty rodzinę. Norman stał się transwestytą, przyjmując postać swojej matki. Czytał dużo książek, głównie o okultyzmie, spirytualizmie i satanizmie. Gdy jego matka związała się z Joe Considine, Bates otruł obydwoje, pozorując samobójstwo matki. Aby stłumić poczucie winy matkobójstwa, rozwinął zaburzenie dysocjacyjne tożsamości w świecie zewnętrznym. Odkopał zwłoki matki, wypchał je, i ilekroć iluzja była zagrożona, pił, przebierał się w jej ubrania oraz mówił do siebie jej głosem. Osobowość „matki” zabiła Mary, ponieważ była „ona” zazdrosna o uczucie Normana dla innej kobiety[1].

Geneza[edytuj | edytuj kod]

Robert Bloch, autor powieści (1976)

Główną inspiracją dla Roberta Blocha do napisania Psychozy były autentyczne wydarzenia z drugiej połowy lat 50. XX wieku. Farmer Ed Gein dokonał w małym miasteczku Plainfield w stanie Wisconsin serii makabrycznych zbrodni, brutalnie okaleczając swoje ofiary[5], dopuszczając się przy tym rabunku grobów i kanibalizmu[6]. Mieszkający w owym czasie w Weyauwega (trzydzieści dziewięć mil od Plainfield) Bloch zainteresował się sprawą. W poszukiwaniu dokładnych opisów zaczął przeglądać lokalne wydanie „Weyauwega Chronicle” oraz większe gazety z Milwaukee[7]. Jak wspominał: „Fakty były skąpe, ponieważ media nie zamierzały nagłaśniać nieprzyjemnych lokalnych wydarzeń. Dowiedziałem się tylko, że aresztowano pewnego mężczyznę po tym, jak zamordował właścicielkę miejscowego sklepu wielobranżowego, która została odkryta w jego spiżarni na farmie, zawieszona u sufitu niczym zwierzyna. Następnie policja odnalazła inne, «niesprecyzowane» dowody, które kazały wierzyć, że być może nie tylko popełnił liczne przestępstwa, ale też rozkopywał groby”[7].

Makabryczne fakty zainteresowały pisarza, który zaczął skrupulatnie notować wszystkie zebrane wiadomości. „Ciekawiło mnie, jak ten mężczyzna, którego nikt nawet nie podejrzewał o jakieś przewiny, w mieście, w którym kiedy ktoś kichnął na północnych krańcach, to na południowych już mówiono «na zdrowie», niespodziewanie został zdemaskowany jako masowy morderca. Zagadkę stanowiło dla mnie również to, z jakim spokojem mówili o tych jego zbrodniach jego sąsiedzi. Pomyślałem sobie: to jest doskonała historia” – argumentował[7].

W pierwotnym zamyśle autora, inspiracją dla Normana Batesa, głównego bohatera powieści, miał być odludek Rod Steiger. „Wymyśliłem, że powinien być właścicielem zajazdu, ponieważ miałby swobodny dostęp do nieznajomych. W tym czasie nie miałem pewności, czy morderca był też rabusiem cmentarnym. Poza tym w tamtych czasach rozprawianie o takich rzeczach w prasie nie należało do dobrego tonu. Tym bardziej nie śniło się nikomu przywoływanie takiego tematu w powieściach” – wspominał Bloch[8].

Przy tworzeniu odchyleń psychologicznych głównego bohatera, Bloch inspirował się teorią freudowską (choć jak przyznawał, osobiście wybrałby teorię autorstwa Carla Gustava Junga)[8]. W relacji głównego bohatera z matką autor wykorzystał kompleks Edypa, należący do kluczowych filarów teorii freudowskich[8].

Pierwszy szkic powieści Bloch ukończył w półtora miesiąca. Jak przyznawał, „to się właściwie samo pisało. Dodałem różnie ozdobniki po drodze, by wzmocnić moją opowieść”[9].

Wydanie[edytuj | edytuj kod]

Kiedy Bloch zakończył pisanie powieści, przesłał manuskrypt, zatytułowany Psychoza, swojemu agentowi Harry’emu Altshulerowi, który pracował w Nowym Jorku. Altshuler przekazał tekst wydawnictwu Harper & Row, lecz jego przedstawiciele nie byli zainteresowani powieścią i odrzucili ofertę. W następnej kolejności próbował u Claytona Rawsona, ówczesnego redaktora Simona & Schustera, który sam był pisarzem[9]. Rawson wydał Psychozę w serii Inner Sanctum Mystery (nazwę zapożyczono z cieszącego się słuchalnością programu radiowego Inner Sanctum Mysteries z lat 40.)[10]. Bloch otrzymał zaliczkę w wysokości 750 dolarów[11].

Szef działu graficznego powierzył prace nad całą koncepcją tytułu Tony’emu Palladino. W opinii Stephena Rebello, autora książki o powstawaniu filmowej wersji Psychozy, „wyraziste logo zawierało litery przecięte ostrzem noża bądź też strzaskane pod wpływem krzyku czy też nawet samego szaleństwa”[11]. Palladino w następujący sposób wspominał projekt własnego autorstwa: „Książka była wtedy na ustach wszystkich w Simon & Schuster. Tytuł był niezwykle wyrazisty, więc sprawiłem, że sam zmienił się w formę graficzną. Był o wiele mocniejszy niż jakakolwiek ilustracja. Ten facet (w powieści) był zdrowo potrzaskany, więc w ilustracji ja też pokruszyłem litery, żeby wzmocnić przekaz”[12].

Psychozę opublikowano 10 kwietnia 1959[13]. Zdaniem Rebello pierwszy nakład powieści w liczbie 10 tys. egzemplarzy sprzedał się błyskawicznie[14]. Na fali pozytywnego przyjęcia wydawnictwo Fawcett Publications zakupiło prawa do wersji kieszonkowej, która miała dziewięć dodruków w pierwszym wydaniu[15].

Odbiór[edytuj | edytuj kod]

Krytyczny[edytuj | edytuj kod]

Książka Blocha w momencie premiery otrzymała entuzjastyczne recenzje prasowe[14]. Krytyk literacki „The New York Timesa” Anthony Boucher(inne języki) w swojej rubryce literackiej Criminals at Large napisał: „[Bloch] potrafi wzbudzić dreszcz grozy o wiele skuteczniej niż inni autorzy, po których można by się było tego spodziewać… [i] udowadnia, że wiarygodna opowieść o chorobie psychicznej może być o wiele bardziej przerażająca niż wszystkie oblicza grozy Poego i Lovecrafta razem wziętych”[16]. Jeden z krytyków „New York Herald Tribune” określił Psychozę mianem „pomysłowej i mrożącej krew w żyłach”, a „Best Sellers” uważało ją za „straszliwie mroczną… i jednocześnie najbardziej niezwykłą opowieść roku”[15].

Ekranizacje[edytuj | edytuj kod]

Vera Miles, John Gavin i Janet Leigh na fotosie z filmu Psychoza (1960)

W połowie lutego 1959 Altshuler wysłał próbne kopie Psychozy do kilku studiów filmowych. 25 lutego czytający scenariusze William Pickard przedstawił swoją opinię Paramount Pictures: „Zbyt odrażające, by nadawało się na film, i szokujące nawet dla wytrwałego czytelnika. Oryginalne, bez wątpienia, a do tego autor praktykuje sprytne oszustwo, nie ujawniając aż do końca, że matka przestępcy to tylko wypchany trup. Zręcznie skonstruowane, przerażające pod koniec i dość wiarygodne. Ale niemożliwe do nakręcenia”[17]. Za namową Altshulera Bloch, w wyniku negocjacji, odsprzedał prawa do książki MCA Inc. za kwotę 10 tys. dolarów[6][18].

 Osobny artykuł: Psychoza (film).

W 1960 Psychoza została zaadaptowana przez angielskiego reżysera Alfreda Hitchcocka. Filmowiec zdecydował się na jej ekranizację otrzymawszy od swojej agentki Peggy Robertson pozytywną recenzję autorstwa Bouchera. Hitchcock przeczytał powieść w ciągu dwóch dni[19], i jak sam wielokrotnie przyznawał, do realizacji filmu przekonała go scena morderstwa pod prysznicem i charakter postaci[20]. W rolach głównych wystąpili: Anthony Perkins (Norman Bates), Janet Leigh (Marion Crane), John Gavin (Sam Loomis) i Vera Miles (Lila Crane)[21]. Obraz Hitchcocka okazał się sukcesem komercyjnym[22], uzyskując między innymi cztery nominacje do nagrody Akademii Filmowej[23], zdobywając status kultowego[24] i na trwałe wpisując się w historię popkultury[25].

W późniejszych latach powstały trzy sequele filmu: Psychoza II (1983, reż. Richard Franklin)[26], Psychoza III (1986, reż. Anthony Perkins)[26] i Psychoza IV: Początek (1990, reż. Mick Garris)[27]. W 1998 Gus Van Sant wyreżyserował oparty na motywach powieści Blocha remake Psychozy pod tytułem Psychol, który zebrał negatywne recenzje[28].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g Robert Bloch: Psychoza. Ewa Spirydowicz (tłum.). Rebis, 1999. ISBN 978-83-7120-708-2. (pol.).
  2. ↑ Robert Bloch: Psycho II. Warner Books, 1982. ISBN 978-0-446-90804-7. (ang.).
  3. ↑ Robert Bloch: Psycho House. Tor Books, 1990. ISBN 0-312-93217-0. (ang.).
  4. ↑ Stephen Jones, Kim Newman: Horror: The 100 Best Books. Running Press, 1993. ISBN 978-0-88184-417-7. (ang.).
  5. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 27–34.
  6. ↑ a b McGilligan 2005 ↓, s. 726.
  7. ↑ a b c Rebello 2013 ↓, s. 36.
  8. ↑ a b c Rebello 2013 ↓, s. 37.
  9. ↑ a b Rebello 2013 ↓, s. 39.
  10. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 39–40.
  11. ↑ a b Rebello 2013 ↓, s. 40.
  12. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 40–41.
  13. ↑ Books Today. „The New York Times”, s. 27, 10 kwietnia 1959. ISSN 0362-4331. 
  14. ↑ a b Rebello 2013 ↓, s. 41.
  15. ↑ a b Rebello 2013 ↓, s. 42.
  16. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 41–42.
  17. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 44.
  18. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 45.
  19. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 53.
  20. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 54.
  21. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 311.
  22. ↑ Ackroyd 2017 ↓, s. 248–249.
  23. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 285–288.
  24. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 276.
  25. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 300.
  26. ↑ a b Rebello 2013 ↓, s. 301.
  27. ↑ Rebello 2013 ↓, s. 302.
  28. ↑ McGilligan 2005 ↓, s. 934.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Psychoza_(powieść)&oldid=69655668”