Przejdź do zawartości

Pszenica orkisz

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pszenica orkisz
Ilustracja
Triticum spelta L. C-odm. bezostkowa
D-odm. ostkowa
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

pszenica

Gatunek

pszenica zwyczajna

Podgatunek

pszenica orkisz

Nazwa systematyczna
Triticum aestivum subsp. spelta (L.) Thell.
Naturwiss. Wochenschr., n.f., 17: 471 (1918)[3]

Pszenica orkisz, orkisz, szpelc (Triticum aestivum subsp. spelta) – gatunek zboża z rodziny wiechlinowatych). Roślina popularna w średniowieczu, współcześnie rzadko uprawiana.

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Osiąga od 50 do 150 cm wysokości.
Kwiaty
Zebrane w luźny kłos o łamliwej osadce.

Biologia

[edytuj | edytuj kod]

Orkisz jest heksaploidem (6n=42).

Pszenica orkisz ma niskie wymagania w stosunku do warunków, w których rozwija się i rośnie. Wykazuje się wysoką zdolnością adaptacyjną[4].

Znaczenie użytkowe

[edytuj | edytuj kod]

Roślina jadalna

[edytuj | edytuj kod]

Jedno ze zbóż, z którego nasion wytwarza się mąkę – mąkę orkiszową. Jako produkt tradycyjny „Czerkieska mąka orkiszowa” z województwa świętokrzyskiego od 25 marca 2008 widnieje na Liście Produktów Tradycyjnych w kategorii „Warzywa i owoce”[5].

Chleb produkowany z dodatkiem pszenicy orkisz wykazuje się charakterystycznym „chlebowym” zapachem, dużą objętością oraz pozostaje świeży i miękki przez dłuższy czas. Natomiast chleb wypiekany jedynie z orkiszu ma mniejszą objętość i gorszą strukturę.

Chleb oraz inne wypieki z dodatkiem mąki orkiszowej zyskują na popularności w Niemczech, szczególnie na terenie Bawarii, jako Dinkelbrot (chleb z dodatkiem orkiszu) lub Dinkelsemmel (bułki z dodatkiem orkiszu)[6].

Wartość odżywcza

[edytuj | edytuj kod]

Wartość odżywcza orkiszu jest bardzo wysoka. Zawiera on wszystkie podstawowe składniki odżywcze potrzebne człowiekowi, takie jak sacharydy, białka, tłuszcze, witaminy oraz substancje mineralne. Ziarno orkiszu zawiera więcej białka (13–17%) niż ziarno pszenicy zwyczajnej. Jest także bogatsze w lepiej przyswajalny gluten[4]. Zawiera małą ilość niektórych aminokwasów, uważanych za niezbędne w diecie człowieka. Szczególnie mało zawiera egzogennej lizyny i treoniny, ale bogata jest w glutaminę i prolinę[7].

Wartość odżywcza
Pszenica orkisz, surowa
(w 100 g produktu)
Wartość energetyczna 1414 kJ (338 kcal)
Białka 14,57 g
Węglowodany 70,19 g
Tłuszcze 2,43 g
Woda 11,02 g
Dane liczbowe na podstawie: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28[8]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[10]

Uprawa

[edytuj | edytuj kod]

W czasach prehistorycznych była uprawiana głównie na Bliskim Wschodzie, a obecnie przede wszystkim w krajach europejskich. Szczególnie rozpowszechniona w południowo-zachodnich Niemczech oraz w Szwajcarii[4]. Jej uprawy znajdują się także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie[7].

W roku 2012 wpisano do krajowego rejestru pierwszą polską odmianę pszenicy orkisz ozimej o nazwie Rokosz[11], zaś w 2015 odmianę jarą o nazwie Wirtas[12].

Plenność pszenicy orkisz jest ściśle związana z klasą gleby, na jakiej jest uprawiana, zastosowanym nawożeniem i płodozmianem. Zwykle daje niższe plony w porównaniu do pszenicy zwyczajnej, a zawyżanie jej plenności może niekiedy wynikać z faktu, że wydajność plonowania orkiszu jest podawana dla ziarna nieodplewionego[13].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-08-23] (ang.).
  3. Triticum aestivum subsp. spelta (L.) Thell., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-05-04].
  4. a b c T. Bojnanska, H. Francakova, The use of spealt wheat (Triticum spelta L.) for baking applications.
  5. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi: Czerkieska mąka orkiszowa. 2008-03-25. [dostęp 2022-02-12].
  6. Superfood aus Oberbayern – Gesunde Vielfalt vor der Haustür [online], www.ale-oberbayern.bayern.de [dostęp 2024-12-01] (niem.).
  7. a b Z. Kohajdova, J. Karovicova, Nutritional value and bakin applications of spealt wheat, 21 sierpnia 2008.
  8. 20140, Spelt, uncooked [Scientific Name: Triticum aestivum L. subsp. spelta]. „USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28, full version”, wrzesień 2015, wersja poprawiona maj 2016. Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA). (ang.).  (zob. zarchiwizowany wyciąg HTML).
  9. a b (na podstawie USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 21), Spelt, uncooked Nutrition Facts & Calories, [w:] Self Nutrition Data [online], Condé Nast. [dostęp 2016-08-16].
  10. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  11. Odmiany wpisane do Krajowego Rejestru (KR): Pszenica orkisz ozima. Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. [dostęp 2022-02-12].
  12. Odmiany wpisane do Krajowego Rejestru (KR): Pszenica orkisz jara. Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. [dostęp 2022-02-12].
  13. M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska. Plonowanie i zdrowotność odmian i populacji czterech gatunków pszenicy ozimej w warunkach gospodarstw ekologicznych. „Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering”. 51(2), s. 17-21, 2006. [zarchiwizowane z adresu]. 

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]