Pszenica orkisz
Triticum spelta L. C-odm. bezostkowa D-odm. ostkowa | |
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek | |
Podgatunek |
pszenica orkisz |
Nazwa systematyczna | |
Triticum aestivum subsp. spelta (L.) Thell. Naturwiss. Wochenschr., n.f., 17: 471 (1918)[3] |
Pszenica orkisz, orkisz, szpelc (Triticum aestivum subsp. spelta) – gatunek zboża z rodziny wiechlinowatych). Roślina popularna w średniowieczu, współcześnie rzadko uprawiana.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]-
Kwiatostan
-
Dojrzałe kłosy
-
Nasiona
Biologia
[edytuj | edytuj kod]Orkisz jest heksaploidem (6n=42).
Pszenica orkisz ma niskie wymagania w stosunku do warunków, w których rozwija się i rośnie. Wykazuje się wysoką zdolnością adaptacyjną[4].
Znaczenie użytkowe
[edytuj | edytuj kod]Roślina jadalna
[edytuj | edytuj kod]Jedno ze zbóż, z którego nasion wytwarza się mąkę – mąkę orkiszową. Jako produkt tradycyjny „Czerkieska mąka orkiszowa” z województwa świętokrzyskiego od 25 marca 2008 widnieje na Liście Produktów Tradycyjnych w kategorii „Warzywa i owoce”[5].
Chleb produkowany z dodatkiem pszenicy orkisz wykazuje się charakterystycznym „chlebowym” zapachem, dużą objętością oraz pozostaje świeży i miękki przez dłuższy czas. Natomiast chleb wypiekany jedynie z orkiszu ma mniejszą objętość i gorszą strukturę.
Chleb oraz inne wypieki z dodatkiem mąki orkiszowej zyskują na popularności w Niemczech, szczególnie na terenie Bawarii, jako Dinkelbrot (chleb z dodatkiem orkiszu) lub Dinkelsemmel (bułki z dodatkiem orkiszu)[6].
Wartość odżywcza
[edytuj | edytuj kod]Wartość odżywcza orkiszu jest bardzo wysoka. Zawiera on wszystkie podstawowe składniki odżywcze potrzebne człowiekowi, takie jak sacharydy, białka, tłuszcze, witaminy oraz substancje mineralne. Ziarno orkiszu zawiera więcej białka (13–17%) niż ziarno pszenicy zwyczajnej. Jest także bogatsze w lepiej przyswajalny gluten[4]. Zawiera małą ilość niektórych aminokwasów, uważanych za niezbędne w diecie człowieka. Szczególnie mało zawiera egzogennej lizyny i treoniny, ale bogata jest w glutaminę i prolinę[7].
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dane liczbowe na podstawie: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28[8] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[10] |
Uprawa
[edytuj | edytuj kod]W czasach prehistorycznych była uprawiana głównie na Bliskim Wschodzie, a obecnie przede wszystkim w krajach europejskich. Szczególnie rozpowszechniona w południowo-zachodnich Niemczech oraz w Szwajcarii[4]. Jej uprawy znajdują się także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie[7].
W roku 2012 wpisano do krajowego rejestru pierwszą polską odmianę pszenicy orkisz ozimej o nazwie Rokosz[11], zaś w 2015 odmianę jarą o nazwie Wirtas[12].
Plenność pszenicy orkisz jest ściśle związana z klasą gleby, na jakiej jest uprawiana, zastosowanym nawożeniem i płodozmianem. Zwykle daje niższe plony w porównaniu do pszenicy zwyczajnej, a zawyżanie jej plenności może niekiedy wynikać z faktu, że wydajność plonowania orkiszu jest podawana dla ziarna nieodplewionego[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-08-23] (ang.).
- ↑ Triticum aestivum subsp. spelta (L.) Thell., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-05-04] .
- ↑ a b c T. Bojnanska , H. Francakova , The use of spealt wheat (Triticum spelta L.) for baking applications .
- ↑ Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi: Czerkieska mąka orkiszowa. 2008-03-25. [dostęp 2022-02-12].
- ↑ Superfood aus Oberbayern – Gesunde Vielfalt vor der Haustür [online], www.ale-oberbayern.bayern.de [dostęp 2024-12-01] (niem.).
- ↑ a b Z. Kohajdova , J. Karovicova , Nutritional value and bakin applications of spealt wheat, 21 sierpnia 2008 .
- ↑ 20140, Spelt, uncooked [Scientific Name: Triticum aestivum L. subsp. spelta]. „USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28, full version”, wrzesień 2015, wersja poprawiona maj 2016. Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA). (ang.). (zob. zarchiwizowany wyciąg HTML).
- ↑ a b (na podstawie USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 21), Spelt, uncooked Nutrition Facts & Calories, [w:] Self Nutrition Data [online], Condé Nast. [dostęp 2016-08-16] .
- ↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
- ↑ Odmiany wpisane do Krajowego Rejestru (KR): Pszenica orkisz ozima. Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. [dostęp 2022-02-12].
- ↑ Odmiany wpisane do Krajowego Rejestru (KR): Pszenica orkisz jara. Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. [dostęp 2022-02-12].
- ↑ M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska. Plonowanie i zdrowotność odmian i populacji czterech gatunków pszenicy ozimej w warunkach gospodarstw ekologicznych. „Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering”. 51(2), s. 17-21, 2006. [zarchiwizowane z adresu].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Nutritional value and baking applications of spelt wheat
- Wartość wypiekowa mąki otrzymanej z wybranych odmian orkiszu (Triticum spelta)
- BioLib: 479558
- EoL: 1115243
- EUNIS: 193828
- FloraWeb: 32535
- GBIF: 2706402
- identyfikator iNaturalist: 122840
- IPNI: 259744-2
- ITIS: 42243
- NCBI: 58933
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-449032
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:259744-2
- Tela Botanica: 69673
- identyfikator Tropicos: 25512621
- USDA PLANTS: TRSP3
- CoL: 594GV