Czasznica olbrzymia
.jpg)
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
czasznica olbrzymia |
| Nazwa systematyczna | |
| Calvatia gigantea (Batsch) Lloyd Mycol. Writings 1. Lycoperd. Australia 1: 166 (1904) | |
.jpg)
.jpg)
Czasznica olbrzymia, purchawica olbrzymia (Calvatia gigantea (Batsch) Lloyd) – gatunek grzybów należący do rodziny purchawkowatych (Lycoperdaceae)[1]
Systematyka i nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]
Pozycja w klasyfikacji: Agaricaceae, Lycoperdaceae, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi (według Index Fungorum)[1].
Po raz pierwszy takson ten zdiagnozował w roku 1786 August Johann Georg Karl Batsch nadając mu nazwę Lycoperdon giganteum. Później gatunek ten zaliczany był do rodzajów Bovista (kurzawka), Langermania (purchawica), Lycoperdon (purchawka) i in. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadał mu w roku 1904 Curtis Gates Lloyd, przenosząc go do rodzaju Calvatia[1].
- Bovista gigantea (Batsch) Gray 1821
- Calvatia gigantea (Batsch) G. Cunn. 1926
- Globaria gigantea (Batsch) Quél. 1873
- Langermannia gigantea (Batsch) Rostk. 1839
- Lasiosphaera gigantea (Batsch) F. Šmarda 1958
- Lycoperdon giganteum Batsch 1786
Nazwę polską podał Andrzej Chlebicki w 1997 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też jako purchawka olbrzymia, kulica kurzawkowata[3], ale w literaturze fachowej od dawna znany jako purchawica olbrzymia[4]. Nazwa podana przez A. Chlebickiego jest zgodna z aktualną nazwą łacińską.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Należy do grzybów tworzących największe owocniki. Wytwarza okazałe owocniki osiągające 10–60 cm średnicy, obwód do 135 cm, czasami nawet więcej. Są one kuliste lub nieco spłaszczone, u podstawy posiadają sznur białej grzybni. Perydium jest cienkie. Egzoperydium młodych owocników jest białe i pokryte mączystym nalotem, z czasem ciemnieje i zmienia barwę na jasnoochrową, w końcu na skórzasto-brązową. Endoperydium jest białe, papierowate i podczas dojrzewania również staje się coraz ciemniejsze: szarożółtawe, orzechowe i brudnobrązowe. Po dojrzeniu perydium pęka w różnych miejscach na całej powierzchni i odsłania się gleba. Przy podstawie owocnika gleba jest słabo rozwinięta i występuje tutaj głównie podglebie, tutaj też owocnik pęka najpóźniej[5].
Gleba jest watowata, zwarta, dołem bardziej gęsta. U młodych owocników jest biała, w miarę ich dojrzewania staje się złotożółta, szarożółta, w końcu oliwkowobrązowa. Po pęknięciu i odpadnięciu perydium przez krótki czas gleba utrzymuje swoją konsystencję, wkrótce staje się proszkowata. Podglebie jest zwarte, trudne do odróżnienia od gleby[5].
- Cechy mikroskopowe
Włośnia średnio obfita, złożona z długich i dichotomicznie rozgałęzionych strzępek o grubości do 8 μm. Mają barwę od jasnożółtej do żółtobrązowej, są łamliwe i posiadają nieliczne septy z okrągłymi jamkami. Sterygmy krótkie; ich długość nie przekracza 2 μm. Zarodniki o kształcie od kulistego do szerokojajowatego i rozmiarach 8–5,6 μm. Barwa czerwonawobrązowa, powierzchnia gładka lub nieco brodawkowana. Każdy zarodnik posiada jedną załamującą światło kroplę.
- Gatunki podobne
Jest wiele podobnych purchawek i tęgoskórów, jednak czasznica olbrzymia dzięki swoim olbrzymim rozmiarom jest łatwa do odróżnienia. Jeden z największych znanych owocników, znaleziony w 1955 r. w północnych Czechach, miał wysokość 46 cm, obwód 212 cm i masę 20,80 kg[6].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Czasznica olbrzymia występuje głównie w Ameryce Północnej i Europie – na tych kontynentach jest szeroko rozprzestrzeniona i potwierdzono jej występowanie na wielu stanowiskach. Poza tym występuje na Tajwanie, Nowej Zelandii i w Singapurze[7]. W Polsce jest gatunkiem bardziej rozpowszechnionym w północnej części kraju, na południu rzadko spotykanym[8].
Owocniki pojawiają się na łąkach, pastwiskach, w parkach i ogrodach, na żyznych glebach bogatych w azot, jak i kwaśnych[8]. W Polsce była gatunkiem ściśle chronionym[9], od 9 października 2014 r. została wykreślona z listy gatunków grzybów chronionych[10].
Znaczenie[edytuj | edytuj kod]
- Kulinarne
Młode owocniki są jadalne[8]. W Polsce jednak nie są zbyt chętnie wykorzystywane w celach spożywczych. Ze względu na swoje duże rozmiary często bywają natomiast niszczone[5]. W Czechach są chętnie zbierane. Po pocięciu na plastry panieruje się je i smaży. Jiri Baier twierdzi, że można dość łatwo hodować je w przydomowym ogródku; wystarczy część dojrzałego owocnika zakopać w ziemi i podlewać[6].
- Medycyna
Wytwarza kalwacynę. Jest to nierozpuszczalny antybiotyk. Laboratoryjne badania wykazały, że u gryzoni wykazuje bakteriobójcze działanie, zwalcza też niektóre rodzaje raka[5].
- Filatelistyka
Poczta Polska wyemitowała 30 czerwca 1980 r. znaczek pocztowy przedstawiający czasznicę olbrzymią, opisaną jako purchawica olbrzymia, o nominale 10,50 zł, w serii Grzyby niejadalne pod ochroną. Wydrukowano 2 410 000 szt., techniką rotograwiury, na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był prof. Alojzy Balcerzak. Cała seria pozostawała w obiegu do 31 grudnia 1994 roku[11].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Index Fungorum [online] [dostęp 2020-09-01] (ang.).
- ↑ Species Fungorum [online] [dostęp 2013-09-15] (ang.).
- ↑ Władysław Wojewoda: Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003. ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda: Grzyby owocnikowe i ich oznaczanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1968.
- ↑ a b c d Wanda Rudnicka-Jezierska, Grzyby (Mycota). Tom XXIII. Podstawczaki (Basidiomycetes): purchawkowe (Lycoperdales), tęgoskórowe (Sclerodematales), pałeczkowe (Tulostomatales), gniazdnicowe (Nidulariales), sromotnikowe (Phallales), osiakowe (Podaxales), Kraków: Instytut Botaniki PAN, 1991, ISBN 83-85444-01-7.
- ↑ a b Ladislav Hagara, Vladimír Antonín, Jiří Baier, Houby, Praha: Aventinum, 1999, ISBN 978-80-7151-106-9 (cz.).
- ↑ Discover Life Maps [online] [dostęp 2015-06-22].
- ↑ a b c E. Gerhardt, Grzyby – wielki ilustrowany przewodnik, Warszawa: Klub dla Ciebie - Bauer-Weltbild Media, 2006, ISBN 83-7404-513-2.
- ↑ Załączniki nr 1 i 2 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1765).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (Dz.U. z 2014 r. poz. 1408).
- ↑ Marek Jedziniak, Grzyby niejadalne pod ochroną [online], www.kzp.pl [dostęp 2023-05-23].