Puryzm (językoznawstwo)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Akademia Francuska za swój cel obiera ochronę języka francuskiego. Oto pierwsza strona szóstej edycji wydanego przez nią słownika (1835)

Puryzm (od łac. purus „czysty”[1][2]) – postawa wobec języka charakteryzująca się koncentracją na ideałach różnie pojmowanej czystości językowej, każących unikać wprowadzania do języka pisanego i mówionego elementów obcych bądź innowacyjnych. Przeważnie jej celem jest ochrona słownictwa języka ojczystego[3][4].

Zdaniem Andrzeja Markowskiego puryzm wynika przede wszystkim z pobudek emocjonalnych, związanych z poczuciem, że język jest wartością wymagającą ochrony, nie zaś z przesłanek racjonalnych[5][1]. Jest spotykany zarówno na poziomie jednostkowym, jak i instytucjonalnym. Bywa propagowany jako element oficjalnej polityki językowej[6].

Według Markowskiego jest postawą najczęściej opisywaną przez badaczy. Samemu terminowi „puryzm” przypisuje się zwykle negatywne zabarwienie emocjonalne[1][6].

Charakterystyka puryzmu[edytuj | edytuj kod]

W piśmiennictwie naukowym spotyka się różne ujęcia i definicje puryzmu językowego. Wynika to m.in. z różnych definicji samego pojęcia czystości w języku[7]. W węższym ujęciu pod pojęciem puryzmu rozumie się negatywny stosunek użytkowników języka do elementów pochodzenia obcego[8], w szerszym – wszelkiego rodzaju niechęć wobec przejawiającego się w języku zróżnicowania wewnętrznego[8]. Pojęcie puryzmu jest również odnoszone do działań kodyfikacyjnych prowadzonych w odniesieniu do samego języka standardowego, skupionych na podtrzymywaniu ideałów czystości językowej i eliminacji elementów postrzeganych jako sprzeczne z tymi wzorcami[9], np. pożyczek gwarowych[8][6].

Według ujęcia Andrzeja Markowskiego puryści dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego tych elementów (zwykle leksykalnych), które są w ich mniemaniu niepożądane. Dążeniom tym towarzyszy pogląd, że interwencje jednostek mogą wpływać na kształt i rozwój języka. Puryści często wynajdują niepożądane przez siebie elementy językowe w tekstach pisanych lub wypowiedziach i zwracają na nie uwagę. W wersji umiarkowanej ich krytyka dotyczy elementów nowych (np. świeżych pożyczek), w skrajnej natomiast tych, które zdążyły się już ugruntować w języku i nie budzą sprzeciwu ze strony ogółu użytkowników języka[10]. Do charakterystycznych sformułowań używanych przez purystów należą takie zwroty jak: „odchwaszczanie języka”, „odśmiecanie języka”, „czyszczenie języka”[11], mówi się także o „duchu języka”[12]. Współcześnie sądy purystyczne są obecne w środowisku internetowym, ale przed upowszechnieniem dostępu do sieci formułowali je czytelnicy prasy, zaniepokojeni rzekomym upadkiem bądź zanieczyszczeniem języka[6].

Krytyka puryzmu[edytuj | edytuj kod]

Część lingwistów stoi na stanowisku, że języki nie tworzą zamkniętych systemów, lecz podlegają stałym wpływom. Badacze ci uznają, że pojęcie czystości w dziedzinie języka może istnieć jedynie w sferze iluzji, nie zaś jako element rzeczywistości językowej[13][14].

Językoznawcy zauważają, że polityka puryzmu może się kształtować pod wpływem szczególnych okoliczności społeczno-politycznych, np. w sytuacji niewoli narodowej[3] lub w okresie powstawania narodowych standardów językowych[15]. Zdaniem niektórych lingwistów puryzm odgrywa przydatną rolę w standaryzacji i rewitalizacji języków mniejszościowych, pozwalając na umocnienie ich pozycji w piśmiennictwie i mediach[16].

Interwencje purystyczne bywają pojmowane jako przejaw nacjonalizmu[17][18][19], a przez niektórych socjolingwistów są określane jako wyraz ideologii monoglosji[20] czy też element tzw. ideologii języka standardowego, zespołu postaw językowych właściwych dla społeczeństw, w których funkcjonuje standaryzacja językowa[18]. Puryzm jest często uznawany za praktykę nietolerancyjną i anachroniczną[21][22], zwłaszcza w zachodnich kręgach lingwistycznych[21]. Jego specyficzna odmiana zwana puryzmem elitarnym wiąże się z negatywnym stosunkiem wobec form nienormatywnych i regionalnych[23].

Puryzm bywa pojmowany jako szczególna forma preskryptywnego podejścia do języka[24][16][25].

Rodzaje puryzmu językowego[edytuj | edytuj kod]

Językoznawca Andrzej Markowski wyróżnia następujące rodzaje puryzmu językowego:

  • puryzm nacjonalistyczny (narodowy) – przedstawiciele tej odmiany puryzmu dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego elementów obcego pochodzenia. Promują oni poprawność językową rozumianą jako rodzimość elementów języka, szczególnie słownictwa[3]. Puryzm narodowy może objawiać się niechęcią wobec germanizmów i rusycyzmów (np. wyrazów i sformułowań: „knajpa”, „szlaban”, szlafrok”, „toczka w toczkę”, „wsjo rawno”). Postawa taka jest charakterystyczna dla osób ze starszego pokolenia. Współcześnie puryzm narodowy skierowany jest zwykle przeciwko anglicyzmom (np. takim wyrazom jak: „leasing”, „fitness”, „fast food”)[26]. Puryści narodowi argumentują najczęściej, że zapożyczenia obce da się łatwo zastąpić rodzimymi odpowiednikami (nie zawsze jest to prawdą[26]).
  • puryzm tradycjonalistyczny – stanowi radykalną, emocjonalną odmianę konserwatyzmu językowego. Zakłada, że nie należy akceptować żadnych innowacji w zakresie języka, lecz wybierać tradycyjne, już ugruntowane formy językowe i słownictwo (np. zamiast „mieliłem” należy mówić „mełłem”).
  • puryzm elitarny – opiera się na założeniu, że jedyną „poprawną” formą języka jest narzecze pewnej warstwy społecznej, z reguły wielopokoleniowej inteligencji (puryści elitarni najczęściej właśnie do tej warstwy należą[27]). Puryści elitarni dążą do ochrony języka ogólnego, zwłaszcza jego warstwy starannej[27], przed wpływami pochodzącymi z innych obszarów językowych, takich jak mowa młodzieżowa, zawodowa czy urzędowa[27].
  • puryzm egocentryczny – purystą egocentrycznym jest osoba, która żywi przekonanie, że jej mowa stanowi wzorzec języka ogólnego, tak więc za dopuszczalne i godne propagowania uznaje tylko te konstrukcje i wyrażenia, które sama akceptuje i których sama używa, natomiast te pozostające poza własnym idiolektem ocenia jako niedopuszczalne[27]. Jest to skrajna i stosunkowo rzadka postać puryzmu elitarnego, czasami uważana też za skrajną postać puryzmu tradycjonalistycznego[27].

Puryzm językowy w Niemczech[edytuj | edytuj kod]

Wyjątkowo intensywny charakter miała działalność purystyczna w Niemczech, która przypada głównie na wiek XIX i pierwsze dziesięciolecia wieku XX. Zwalczaniem wyrazów pochodzenia obcego zajmowały się począwszy od XVII wieku stowarzyszenia językowe, w tym największe z nich Powszechne Niemieckie Stowarzyszenie Językowe (Der Allgemeine Deutsche Sprachverein) założone w roku 1885 i działające do lat 40. XX wieku. Fenomenem odróżniającym puryzm niemiecki od puryzmu w innych krajach jest ogromna ilość słowników zapożyczeń (słowników wyrazów obcych), przy czym większość z nich miała charakter purystyczny, ich celem było zastępowanie wyrazów obcych przez wyrazy rodzime lub zasymilowane zapożyczenia. Mówi się w tym kontekście o słownikach zniemczających (Verdeutschungswörterbücher). Badacz historii niemieckiego puryzmu mieszkający obecnie w Nowej Zelandii (wcześniej był profesorem w Niemczech) Alan Kirkness[28] dla okresu 1571–1945 podaje liczbę ponad 300 słowników z wyrazami obcymi jako hasłami (nie wliczając w to poszczególnych wydań). Kirkness uważa, że liczba słowników zapożyczeń w Niemczech przekracza liczbę tego typu słowników we wszystkich krajach europejskich. Nie ma takich słowników (a na pewno nie w takiej ilości) we Francji, Włoszech, Hiszpanii czy Wielkiej Brytanii. Podobną opinię znaleźć można w obszernej monografii Anke Heier z roku 2012[29]. Nieprzypadkowo niektórzy autorzy twierdzą, że Niemcy to „kraj słowników wyrazów obcych” („das Land der Fremdwörterbücher”) – tak mówi m.in. Peter von Polenz cytowany w powyższej pracy Anke Heier. W swojej pracy dla okresu do roku 2007 podaje Heier liczbę 434 słowników zapożyczeń, większość z nich ma charakter purystyczny. Lipczuk w artykule z 2016 mówi o co najmniej 460 słownikach wyrazów obcych w Niemczech. Dla porównania: w Polsce powstało – obok objaśniających słowników z obcymi hasłami – zaledwie kilka ogólnych słowników spolszczających. Wśród motywów zwalczania wyrazów obcych w języku niemieckim dominowały motywy narodowe: „oczyszczanie” języka ojczystego z obcych elementów miało służyć podtrzymaniu świadomości narodowej.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Markowski 2005 ↓, s. 126.
  2. ↑ Jozef Mistrík, Jazyk a reč, Mladé letá, 1999, s. 41, ISBN 978-80-06-00924-1 (słow.).
  3. ↑ a b c Markowski 2005 ↓, s. 127.
  4. ↑ Jelínek i Krčmová 2017 ↓.
  5. ↑ Andrzej Markowski, Czy jesteśmy purystami?, „Życie Warszawy” (85), 11 kwietnia 1997.
  6. ↑ a b c d Dace Strelēvica-Ošiņa, pūrisms, [w:] Nacionālā enciklopēdija, 2018 (łot.).
  7. ↑ Ševčík 1975 ↓, s. 56, Cytat: V závislosti na volbě modelu „čistého” jazyka nabývá různého obsahu i pojem „purismus”.
  8. ↑ a b c Walsh 2016 ↓, s. 8.
  9. ↑ Helena Petáková, Hana Opleštilová, Europeica – Slavica – Baltica: Jiřímu Marvanovi k 70. narozeninám, Národní knihovna České republiky, Slovanská knihovna, 2007, ISBN 978-80-7050-521-2 (cz.).
  10. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 126–127.
  11. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 127–128.
  12. ↑ Ševčík 1975 ↓, s. 56.
  13. ↑ Kevin Absillis, Jürgen Jaspers, Beware of the Weeds: Understanding Flemish Linguistic Purism as a Utopian Discourse, „International Journal of the Sociology of Language”, 2016 (242), 2016, s. 2–6, DOI: 10.1515/ijsl-2016-0031, ISSN 0165-2516 (ang.).
  14. ↑ František Čermák, Preskriptivismus: variabilita versus stabilita, faktory a problémy, [w:] Hana Gladkova, Václav Cvrček (red.), Sociální aspekty spisovných jazyků slovanských, Praga: Wydział Filozoficzny UK, Euroslavica, s. 36–45 (cz.).
  15. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 359.
  16. ↑ a b Nils Langer, Winifred Davies, An Introduction to Linguistic Purism, [w:] Linguistic Purism in the Germanic Languages, t. 75, Walter de Gruyter, 2011 (Studia Linguistica Germanica), s. 1–10, ISBN 978-3-11-090135-1 (ang.).
  17. ↑ „Naše řeč”, 84–85, 2001, s. 244 (cz.).
  18. ↑ a b Snježana Kordić, Purizam u jeziku: review of „Linguistic purism in the Germanic languages”, Nils Langer and Winifred Davies (eds.)., „Književna republika”, 4/5–6, Zagrzeb 2006, s. 215–216 (chorw.).
  19. ↑ Mate Kapović, Anđel Starčević, Daliborka Sarić, O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] Barbara Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagrzeb: Srednja Europa, 2016, s. 53–56, ISBN 978-953-7963-47-7 (chorw.).
  20. ↑ Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, Jeziku je svejedno, Zagrzeb 2019, s. 320, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222 (chorw.).
  21. ↑ a b Linguistic Prescriptivism in Latvia and Its Positive Side-Effects, „Linguistica lettica”, 16–17, Latviešu valodas institūta žurnals, 2007, s. 91 (ang.).
  22. ↑ „Jazykovednĕ štúdie”, 7–10, VEDA, 1963, s. 21 (słow.).
  23. ↑ Keith Walters: Arab nationalism and/as language ideology. W: Elabbas Benmamoun, Reem Bassiouney: The Routledge Handbook of Arabic Linguistics. Routledge, 2017, s. 483. ISBN 978-1-351-37779-9. (ang.).
  24. ↑ Karol Janicki, Adam Jaworski, Language purism and propaganda: The First Congress for Polish, [w:] Joshua A. Fishman (red.), The Earliest Stage of Language Planning: The „first Congress” Phenomenon, Walter de Gruyter, 1993, s. 227, ISBN 978-3-11-013530-5 (ang.).
  25. ↑ Andrejs Veisbergs, Development of the Latvian Language, Purism and Prescriptivism, [w:] Linguistic Studies in Latvia, wyd. 1, t. 18, University of Latvia, 2010, s. 15 (ang.).
  26. ↑ a b Markowski 2005 ↓, s. 128.
  27. ↑ a b c d e Markowski 2005 ↓, s. 132.
  28. ↑ Kirkness, Alan (1990): Das Fremdwörterbuch, w: (red.) F. J. Hausmann, O. Reichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta, Wörterbücher. Dictionaries. Dictionaires. Berlin – München, s. 1168 – 1178, s. 1169.
  29. ↑ Heier, Anke (2012): Deutsche Fremdwortlexikigrafie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin – Boston, s. 3.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Postawy wobec języka
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Puryzm_(językoznawstwo)&oldid=69637483”